Halqymyz ýshin kýy men Qúrmanghazy esimi bir-birimen astasyp ketken úghym. Qúrmanghazy últymyzgha, elimizge ortaq, adamzat mәdeniyetining tarihynda óshpes iz qaldyrghan túlgha.

Qazaqtyng úly kýishisi Qúrmanghazy Saghyrbayúlynyng 200 jyldyq mereytoyy YuNESKO-nyng 2018-2019 jyldary atauly kýnder kýntizbesine  engizildi. Elimizde A. Júbanovtyng Qúrmanghazy Saghyrbayúlynyng ómiri men shygharmashylyghyna arnalghan «Qúrmanghazy» (1968) enbegi men «Ghasyrlar pernesi» (1975) atty kitabynda kórsetken 1818 jyly dýniyege kelgeni turaly jazylghan derek negizinde túlghanyng 200 jyldyghy atalyp ótude.

2018 jyly 11-qazanda úly kýishining osy mereytoyyna oray shygharmashylyghyn zertteu әri nasihattau maqsatynda Qúrmanghazy atyndaghy Qazaq últtyq konservatoriyasynda «Qúrmanghazy múrasy jәne onyng Qazaqstannyng zamanauy mәdeniyetine әseri» atty dóngelek ýstel otyrysy ótti.

Atalmysh jiyndy Qazaqstannyng enbek sinirgen qayratkeri, Qúrmanghazy atyndaghy Qazaq últtyq konservatoriyasynyng rektory  Arman Jýdebaev ashty. Ol sózinde: «Elbasy Núrsúltan Nazarbaev «Bolashaqqa baghdar: ruhany janghyru» atty baghdarlamalyq maqalasynda «Últtyq salt-dәstýrlerimiz, últtyq ruhymyz boyymyzda mәngi qalugha tiyis. Ásirese, Qúrmanghazynyng kýileri, ghasyrlar qoynauynan jetken babalar ýni – búlar bizding ruhany mәdeniyetimizding qaynar búlaghy», - dep atap ótkendey, ruhany janghyrudyng negizi elimizding óneri men mәdeniyetining qaynar kózi – Qúrmanghazy babamyzdyng kýileri», - dep airyqsha atap aitty.

Alqaly jiynda muzykatanushy, ónertanu ghylymdarynyng doktory, Qazaqstan Respublikasynyng Últtyq ghylym akademiyasynyng korrespondent-mýshesi, professor  Sara Kýzembay ózining ghylymy bayandamasynda: «Qúrmanghazy atyndaghy memlekettik akademiyalyq últ aspaptar orkestrining oryndauyndaghy Qúrmanghazy kýileri arqyly býkil әlem qazaq halqyn, onyng muzykalyq mәdeniyetin biletin boldy. Kýishining "Saryarqa" kýii 1973 jyly ótken Halyqaralyq muzyka Tribunasynda klassikalyq tuyndy retinde baghalanyp, YuNESKO-nyng barlyq baylanys jýiesinde әrdayym oryndaluyna joldama aldy. Úly muzykanttyng shabyt pen shattyqtan tughan, ómirsýigishtikten tughan shygharmasy býkil әlemdi sharlap ketti. Qúrmanghazynyng kóptegen kýilerin Qazaqstan kompozitorlary europalyq barlyq janrlarda jemisti týrde janashyl deygeyge kóterdi. Olardyng ishinde Evgeniy Brusilovskiyding VI  simfoniyasy men Júbanovtardyng «Qúrmanghazy» operasyn erekshe ataugha bolady», - dey kele «Qúrmanghazysyz Qazaqstannyng mәdeniyeti men muzyka ónerining bolashaghyn elestetu mýmkin emes» dep tújyrymdady.

Mәselen, úly túlghanyng tughan jyly A. Júbanovtyng «Ghasyrlar pernesi»  jәne «Qúrmanghazy Saghyrbaev: ómiri men tvorchestvosy» enbeginde 1818 jyly tuylghan dep jazylghanyn atap ótti.

Ajar Júbanova, Qazaqstan Bilim beru isining qúrmetti qyzmetkeri:

-Biyl Elbasynyng qoldauymen elimizde «Dombyra kýni» arnayy atalyp ótuine qatty quandym. Áli esimde men Mәskeuden demalysqa kelgende әkem ýnemi maghan Qúrmanghazynyng kýilerining shyghu tarihyn әngimelep, dombyramen oryndap beretin. Ákem bar ghúmyryn Qúrmanghazynyng shygharmashylyghyna arnady. Qazirgi uaqytta úly kýishining tughan jylynyng deregi tónireginde kelispeytinder kezdesip otyr. Búl eldigimizge ýlken syn, syrt elderge kýlki boluymyz mýmkin.

Men ýshin Qúrmanghazy babamyzdyng mol qazynasy mereytoydyng әlemdik dengeyde  keler úrpaqqa nasihattaluy kónilge quanysh úyalatady, әkemning aruaghy riza bolyp jatyr dep oilaymyn.

Ahmet Quanúlynyng derekterine sәikes, halyqaralyq muzyka ensiklopediyasynda Qúrmanghazynyng tughan jyly 1818 jyl dep kórsetilgen. Sonymen qatar, 2012 jylghy  Yuridicheskaya gazetindegi «V stoliyse vozdvignut pamyatnik kazahskomu narodnomu kompozitoru y muzykantu Kurmangazy Sagyrbayuly», taghy basqa da enbekterde 1818 jyly dep jazylady.

Aytjan Toqtaghan, foliklortanushy, kýishi-ústaz, professor:

-Keshe ghana 30-qyrkýiek pen 1-qazan aralyghynda Qúrmanghazy atyndaghy Qazaq memlekettik akademiyalyq halyq aspaptar orkestri Qúrmanghazy Saghyrbayúlynyng 200 jyldyq mereytoyy qúrmetine «yNESKO» shtab-pәterinen, «Týriksoy» úiymynan, Reseyden arnayy ókilder, Qyrghyzstan, Ózbekstan Respublikalarynyng óner újymdary  jәne elimizding «akademiyalyq» dәrejesi bar orkestrleri qatysqan «Qúrmanghazy jәne Úly dala sazy» atty halyqaralyq festivali ótkizdi. Festivali óte joghary dengeyde ótti der edim.

Jalpy qazaq óneri 3 baghytta damyghan: birinshi sóz óneri, ekinshi qol óneri, ýshinshi muzyka óneri. Endi muzyka óneri, onyng ishinde aspaptyq muzyka degende Qúrmanghazynyng aty birinshi atalatyny mәlim.

Qúrmanghazyny Qúrmanghazy etken kim? Ol әriyne, akademik Ahmet Júbanov. Ony aitpauymyzgha bolmaydy. Sonau qiyn-qystau jyldary, ózi qiynshylyqta jýrse de  "Ghasyrlar pernesi", "Zamana búlbúldary" degen enbekterdi jazyp shyqty. Qúrmanghazy, Dәuletkerey, Abyl, Tәttimbet, Qaghanghap syndy kýishilerding ómiri men shygharmashylyghy jóninde jazylghan «Ghasyrlar pernesi» kitabynda Qúrmanghazynyng tughan jylyn taygha tanba basqanday 1818 jyl dep jazyp ketken. Qazirgi tanda ómirden ótken ghalymdarymyzdyng enbekterin joqqa shygharudyng kimge ne qajeti bar? Sol enbekterdi baghalauymyz kerek. Ne sóilesek te ólshep sóileyik. Úlylargha til tiygizbey kerisinshe olardyng istegenin kóteruimiz kerek. Sonau Ahang salghan dәstýr, tәrtip osy shanyraqtan ary qaray jalghasyn tauyp damy beredi degen senimdemin.

Salamat Sabyr, Atyrau oblystyq mәdeniyet, arhivter jәne qújattama basqarmasynyng basshysy:

-Qúrmanghazy babamyzdyng 200 jyl toluyna kýmәnmen qarap, joqqa shygharushylar da kezdesude.  Qúrmanghazy babamyzdyng tughan jyly jónindegi talastyng qajeti joq dep esepteymin. Mening oiymsha, Ahmet Júbanovtyng zertteuinen artyq boljam   bola almaydy. Ahannyng sózine toqtauymyz kerek. YuNESKO 200 jyl dep toylap jatqanda biz de sol baghytty ústanuymyz kerek.  

Qazaqtyng talantty jazushysy Ábish Kekilbaevtyng Qúrmanghazy turaly aitqan sózimen ayaqtaghym keledi, «kózi barda ózi, kózi joqta óneri qauymnyng basyna sýiesin, qoltyghyna demesin bolyp, dýnie túrghansha túratyn» Qúrmanghazy túlghasy qazaq elining ómirinde qala beredi.

Qydyrbolat Músaghaliyev, Batys Qazaqstan oblysy mәdeniyet basqarmasynyng basshysy :

-Qazaqtyng úly kýishisi Qúrmanghazy Saghyrbayúlynyng 200 jyldyq mereytoyy YuNESKO-nyng 2018-2019 jyldary atauly kýnder kýntizbesine  jәne Qazaqstan Respublikasy Mәdeniyet jәne sport ministrining 2017 jylghy 16 nauryzdaghy № 73 búiryghymen bekitilgen 2018 jyly ótkiziletin mereytoylar men atauly kýnderding tizbesine engizilgen mereytoy sharalaryn Batys Qazaqstan oblysynan bastau alyp, birqatar mәdeny sharalar atqarylyp keledi. Qúramynda ónerpazdar, ólketanushylar, tarihshylar, óner zertteushileri bar top Qúrmanghazy babamyzdyng jýrgen izimen ekspedisiya úiymdastyrdy.  

Batys Qazaqstan oblysynyng Qaratóbe, Aqjayyq, Janaqala, Qaztalov, Bókey ordasy audandary aumaghymen jýrip ótip, kýy atasy jerlengen Astrahan oblysy Volodar audanyndaghy Altynjar auylyna kólikpen jettik. Sapar barysynda Qúrmanghazynyng ústazy Úzaq kýishi dýniyege kelgen Jiydeli qúmy, ósken jeri – Kókterek auyly, kompozitordyng ómiri men ónerine qatysty tarihy oryndar qamtylyp, arnayy sharalar úiymdastyryldy. Artynda ólmestey múra qaldyrghan babamyzdyng mereytoyy jyl sayyn emes, kýn sayyn toylansa da artyq etpeydi. Aldaghy qarasha aiynda Atyrau oblysynda toylanghaly jatyr. 

Núrghisa  Dәueshev, Qazaqstannyng enbek sinirgen qayratkeri, Qúrmanghazy atyndaghy Qazaq memlekettik akademiyalyq halyq aspaptar orkestrining diyrektory:

-Ózderiniz jaqsy bilesizder. Keshe ghana 30-qyrkýiek pen 1-qazan aralyghynda Qúrmanghazy babamyzdyng 200 jyldyq mereytoyynyng qúrmetine Qazaqstan Respublikasynyng Mәdeniyet jәne sport ministrligining qoldauymen «Qúrmanghazy jәne Úly dala sazy» atty halyqaralyq festivali ótkizdik. Oghan «iNESKO» shtab-pәterinen, «Týriksoy» úiymynan, Resey Federasiyasynan arnayy ókilder, jaqyn jәne alys shet elderding jetekshi dәstýrli oryndaushylary, Qyrghyzstan, Resey, Ózbekstan Respublikalarynyng óner újymdary  jәne elimizding «akademiyalyq» dәrejesi bar orkestrleri qatysty.

Festivali ayasynda «Dәstýrli óner - jahandanu әleminde» taqyrybynda forum, suretshi Shahan Mahanbetov pen tanymal foto tilshi Rafhat Halelovting «Kýy jәne kýishi» atty foto kórmesi jәne tanymal dәstýrli oryndaushylardyng shygharmashylyq konserti ótti.

Býgingi myna sizderding ótkizip otyrghan dóngelek ýstelderiniz de kýishi babamyzdyng mereytoyy qarsanynda óte oryndy úiymdastyrylyp jatqan basqosu der edim. Qúryluyna, Qúrmanghazy babamyzdyng atynyng beriluine múryndyq bolghan Akademik Ahmet Júbanovtyng enbegin bizding osy eki újym tereng baghalauymyz kerek. Eki túlghanyng múrasyn qajetti dengeyde nasihattay biluimiz kerek.

Abai.kz