Osy jyldyng 6 shildesinde TMD men әlemdegi eng tәjiriybeli sayasatkerlerding biri Qazaqstan Respublikasynyng Preziydenti N.Nazarbaev 78 jasqa toluyna oray belgili ukrain aqyny Ivan Drach: «Nazarbaev bizding osy uaqytqa deyingi barlyq preziydentimizden artyq, eger Nazarbaev bizding preziydent bolsa, Ukraina baqytty respublika bolar edi!» dedi. Búl óte dúrys bagha.

1991 jyldan bastap qazirgi uaqytqa deyin Núrsúltan Nazarbaev basqarghan tәuelsiz Qazaqstan memleketining formulasy - qogham men memleket damuynyng evolusiyalyq kózqarasyn qalyptastyrudyng jәne praktikalyq iske asyrudyng manyzdylyghyn kórsetti. Elbasy respublikadaghy últtyq mәselege nemese etnosaralyq qatynastargha әrdayym basa nazar audarady.

Qazaqstan Respublikasyndaghy memlekettik últtyq sayasattyng negizgi konstitusiyalyq prinsipteri mynaday: - últtyq sayasatty jýzege asyruda sheshushi ról atqaratyn etnosaralyq qatynastar salasyndaghy erekshelikter men negizgi ýrdisterdi eskere otyryp; - adamnyng jәne azamattyng onyng nәsiline, últyna, tiline, dinge kózqarasyna, әleumettik toptargha jәne qoghamdyq birlestikterge qatystylyghyna qaramastan, qúqyqtary men bostandyqtarynyng tendigi; - azamattardyng әleumettik, nәsildik, últtyq, lingvistikalyq nemese diny birlestikter negizinde qúqyqtaryn shekteuding kez kelgen nysandaryna tyiym salu; - respublikanyng tarihy qalyptasqan tútastyghyn saqtau; - Qazaqstan Respublikasynyng Konstitusiyasyna, halyqaralyq qúqyqtyng jalpygha tanylghan qaghidattary men normalaryna jәne Qazaqstan Respublikasynyng halyqaralyq sharttaryna sәikes Qazaqstan aumaghynda túratyn halyqtardyng qúqyqtaryn qamtamasyz etu; - Qazaqstan halyqtarynyng últtyq mәdeniyetteri men tilderin damytugha jәrdemdesu; - qaqtyghystar der uaqytynda jәne beybit jolmen sheshu; - memleketting qauipsizdigine núqsan keltiretin, әleumettik, nәsildik, últtyq jәne diny óshpendilikti nemese qaskóilikti qozdyratyn әreketterge tyiym salu; shet elderde túratyn otandastaryn qoldau, ana tilin, mәdeniyetin jәne últtyq dәstýrlerin saqtau jәne damytu, halyqaralyq qúqyqqa sәikes olardyng tarihy otanymen baylanysyn nyghaytu.

Osy prinsipterding barlyghy jýzege asyryluda. Memleketting últtyq sayasatynyng negizgi qaghidalary barlyq últtyq jәne diny toptardyng ókilderine teng qúqyqty jәne barlyq konfessiyalargha qyzmet etu ýshin qolayly jaghdaylar jasaldy. Osyghan baylanysty Qazaqstanda songhy 30 jylda etnikalyq nemese diny negizinde birde-bir sayasy jappay qaqtyghys bolmaghan.

Tәuelsiz Qazaqstannyng alghashqy zannamalyq aktileri azamattyq jәne qúqyqtyq negizinde zannamalyq bazany qúrghany turaly sóz joq etnikalyq nemese diny kózqarastaryna qaramastan barlyq adamdardyng qúqyqtary men bostandyqtarynyng tendigin tolyq qamtamasyz etilgen. Qazaqstan jýrgizip otyrghan etnosaralyq sayasat tәjiriybesi әlemdik qoghamdastyqtyng joghary baghasyn aldy jәne halyqtyng kópúltty úqsas qúramy bar elderding qyzyghushylyghyn tudyrdy. Halyqaralyq qoghamdastyqta Qazaqstandaghy barlyq últ ókilderining arasynda tózimdilik, konfessiyaaralyq jәne mәdeniyetaralyq kelisimdi qamtamasyz etuge baghyttalghan jәne Qazaqstannyng birtútas halqynyng ókilderi - zamanauy jәne bәsekege qabiletti zayyrly qoghamdy qúrugha baghyttalghan ýilesimdi ishki sayasatty jýrgizetin el retinde tanylady. Qazaqstan órkeniyetter dialogyn keneytuge jәne terendetuge mýddeli, Shyghys pen Batys arasyndaghy qazirgi zamanda әlemdik tәrtipting negizgi mәselelerine jaqyndastyru ýshin halyqaralyq bastamalardy әrdayym qoldaudy kórsetip keledi. Kenestik dәuirde bizge 1917 jylghy Úly Oktyabri sosialistik revolusiyasy arqyly KSRO-da әleumettik әdilettilik jәne birtútas qogham qúryldy dep ýiretildi. Búl marksist-lenindik iydeologiyanyn, kenestik memleketting syrtqy jәne ishki sayasatynyng negizi boldy.

Kenestik kezende proletariat diktaturasy arqyly әleumettik tendikke jәne birtektilikke jetu kózdeldi. Alayda, is jýzinde, burjuaziya men proletariattyng qarsylasuynan әleumettik birtekti qogham qúru әreketi sәtsiz ayaqtaldy. Kenestik qoghamda әrqashan biylik etken, materialdyq jәne basqa jenildikterdi bar azamattar men solardan aiyrylghandar arasynda ýzdiksiz qaqtyghys bolyp otyrdy. Kenestik qoghamdaghy adamnyng pozisiyasy onyng naqty qabiletterine, enbekqorlyghyna layyq bolghan joq. Búl birte-birte kenes qoghamynyng ydyrauyna әkeldi.

Ekinshi әdiske sәikes, evolusiyalyq damu arqyly teng mýmkindikter qoghamy jeke jәne basqa da menshik týrlerinin, sayasy jәne iydeologiyalyq pluralizmning negizinde qúrylady. Osynday qoghamdy qúrudaghy eng bastysy - әrkimning qalaghan әleumettik mәrtebege qol jetkizudegi teng mýmkindikterin qamtamasyz etu. Qazir bizde osy jolmen qoghamnyng әleumettik mәrtebesi túraqty damu jolyna týsti. Zamanauy tәjiriybe men qazirgi zamanghy әlemdik tarih kórsetkendey, osynday damu modeli memleket pen halyqqa eng qolayly jәne paydaly. Býginde әlemde barlyq elder, sonyng ishinde Qazaqstan Respublikasy jәne basqa da TMD elderi adami, memlekettik, әleumettik jәne tarihy damudyng osynday modeline úmtylyp otyr.

N. Á. Nazarbaev әlemning ekinshi superderjava - KSRO ydyraghan kezde jana tәuelsiz memlekettining - «Qazaqstan Respublikasynyng bas sәuletshisi jәne qúrylysshysy» mindetin ýlken abyroy-bedelmen atqardy. Bizding jana tәuelsiz memleket basynan bastap óz damuynyng «qazaqstandyq jolyn» tandady.

KSRO-da әdiletsizdikterding kesirinen artta qalghanda Qazaq Kenes Sosialistik Respublikasy tәuelsiz memleketke ainala salyp, últtyq memlekettiligin, tiyimdi naryqtyq ekonomikasyn, demokratiyalyq әleumettik jýiesin jasap, joghary halyqaralyq bedelge ie boldy. Osylay zamanauy elge ainaldyq.

Elding ekonomikalyq jәne әleumettik-sayasy salalarynda «ýshtik tranziyt» jýzege asyru prosesi jýrdi. Tәuelsiz Qazaqstan jana sayasy jýie qúrdy, naryqtyq ekonomikanyng tetikterin qalyptastyrdy, qúqyqtyq memleketting negizin qalady, qoghamdaghy etnikalyq jәne diny ýilesimdilikti saqtap, әlemde tanymal boldy.

1992 jyly qazaqstandyqtargha arnalghan birinshi strategiyanyng mindetteri tolyghymen oryndaldy. 1990-jyldardyng ýshinshi toqsanynda bastalghan jәne 2010 jyldyng ortasynda ayaqtalghan ekinshi modernizasiya Qazaqstandy túraqty ekonomikalyq ósu traektoriyasyna әkeldi, memlekettik instituttardyng jәne orta taptyng jýiesin qúrdy, óz azamattarynyng ómir sýru sapasyn aitarlyqtay jaqsartty, jana kapital qúrdy, onyng tengerimdi jәne jauapty syrtqy sayasat ózining halyqaralyq bedelin nyghaytty, aimaqtyq basshylyqqa qúqyghyn dәleldedi.

2012 jyly bizding elimiz «Qazaqstan - 2030» Strategiyasynda belgilengen barlyq mindetterdi merziminen búryn oryndady. Qazaqstan Respublikasy әlemdegi bәsekege barynsha qabiletti 50 elding qataryna kirdi jәne ortasha damu dengeyi bar elder tobyna kirdi. Sonymen qatar, әlemdegi eng damyghan 30 elding qataryna kiruge baghyttalghan «Qazaqstan-2050» Strategiyasy qabyldandy. 2017 jyldyng basynan bastap Qazaqstanda III janghyrtu jýzege asyryldy. Osy maqsatta konstitusiyalyq reforma jýrgizildi, ekonomikalyq ózgeristerding kelesi kezenine basymdyqtar anyqtaldy, al «Ruhany Janghyru» qoghamdyq sanasyn janghyrtu baghdarlamasy qabyldandy. Elbasynyng «basty qaghidasy - «revolusiya emes, evolusiya» prinsiypi jәne ekinshi prinsip - «aldymen - ekonomika, sodan keyin - sayasat» tolyqqandy óz keremet tiyimdiligin men paydasyn kórsetti.

Elbasymyzdyng taghy bir keremet jetistigi - bizding elimizding astanasy - Astana qalasynyng qúryluy men 20 jyldyq damuy. Qazaqstan Respublikasynyng qazirgi astanasy - Astana 1830 jyly negizi qalanghan jәne Aqmola (oryssha - Akmolinsk) atauy boldy. 1869 jyly Aqmola qalasy Aqmola oblysynyng ortalyghyna ainalady, ol Orynbor jәne Batys Sibir guberniyalarynyng dala aimaqtarynda 21 qazanda bekitilgen Uaqytsha tәrtipke sәikes qúrylghan.

1961 jylgha deyin Qazaqstan Respublikasynyn, qazirgi Astana qalasynyng keremet eshtene bolghan joq. 1953 jyly nauryz aiynda I. V. Stalin qaytys bolghannan keyin, 1954-1961 jyldary biylikke kelgen N. S. Hrushev KSRO-nyng shyghys aimaqtarynda, onyng ishinde Qazaqstanda da, tyng jәne tynayghan jerlerdi iygerudi ótkizdi. Sol kezde Aqmola bizding respublikamyzda tyng jerlerdi iygeru ortalyghyna ainalady jәne Hrushevting kýshimen, 1961 jyly Aqmola (Akmolinsk) Selinograd atauyna ie bolady. 1961 jyldan bastap 1992 jylgha deyin Aqmola (Akmolinsk) Selinograd dep ataldy.

Qazaqstan tәuelsizdik alghannan keyin Aqmola búrynghy tarihy atyn qaytaryp aldy. Qazaqstan tәuelsizdigining basynda onyng basshysy N. Á. Nazarbaev el astanasyn Almaty qalasynan Aqmola qalasyna kóshiru turaly oilana bastaydy.

Kenes uaqytynda bizding respublikamyzda ýsh astana boldy: aldymen Orynbor 1920 jyly Qazaq Avtonomiyalyq Kenestik Sosialistik Respublikasynyng astanasy boldy, sodan keyin 1925 jyly Qyzylorda respublikanyng astanasy boldy, al 1928-1997 jj. Almaty qalasy Qazaqstannyng astanasy mindetin atqarghan.

Álemdik tәjiriybe kórsetkendey, memleket astanalary әrdayym memleketting ortalyghynda ornalasatyn eldi mekenderdi tandap, onyng batys, ontýstik, soltýstik jәne shyghys aimaqtaryna teng dәrejede boluy tiyis. Eger Qazaqstannyng astanasyn kóshiruding zamanauy tәjiriybesin alsaq, tәuelsiz Qazaqstan ózining jogharghy basshylyghynda geosayasy faktordy eskeretini qúpiya emes - búl qazirgi zamanda Qazaqstan ýshin Reseymen ekijaqty ekonomikalyq, sayasi, әskery jәne basqa qatynastardyng arqyly manyzdy ról atqarady.

Astana bar bolaghyn jiyrma jyldyng ishinde tanylmay ózgerdi. Ol qala qúrylysy, sәulet salasyndaghy barlyq halyqaralyq talaptargha sәikes, sonday-aq osy dengeyde jәne mәrtebeli qalalargha qoldanylatyn basqa talaptargha sәikes astanalyq funksiyalary bar zamanauy qala retinde tolyq qalyptasty.

Astana - búl zamanauy Qazaqstannyng vizitkasy. Qazaqstannyng ortalyghynda ómir sýru ýshin óte zamanauy jәne jayly qala payda boldy. Búl jerde bizding kóz aldymyzda elimizding jana beti qalyptasyp, onyng qazirgi zaman tarihy jazylyp jatyr.

Qazaqstan Preziydentining sayasatker retindegi kelesi manyzdy jetistigi - Resey men bizding respublikamyz arasyndaghy ontayly jәne ózara tiyimdi qatynastar. TMD-nyng kez-kelgen memleketi ýshin Reseymen qarym-qatynas óte manyzdy jәne erekshe oryn men rólin atqarady. 1991 jyldan bastap Qazaqstan Respublikasy men Resey Federasiyasy arasyndaghy qarym-qatynastyng on, konstruktivtik, tiyimdi jәne ózara tiyimdi bolyp tabylatyny M. S. Gorbachevten bastap, dúrys qarym-qatynasta bolghan El Preziydenti N. Á. Nazarbaevtyng enbegi óte zor jәne B. N. Elisinmen birge V. V.  Putinmen 27 jyl konstruktivti-pozitivti sipatta jýrip jatyr dep baghalaymyz! Bizding halqymyz ben memleketimizding eng jogharghy mýddelerine sәikes  N.Á.Nazarbaev eki memleket pen halyqtar arasynda memleketaralyq jәne adamy qarym-qatynastyng týrli salalarynda dostyq, tatu kórshilik jәne ózara tiyimdi yntymaqtastyqty saqtap qaldy.

Resey Federasiyasy men Qazaqstan Respublikasy arasyndaghy qarym-qatynas odaqtas, bauyrlas, teng jәne ózara tiyimdi bolyp tabylady, búl eng aldymen bizding halqymyz ben elimizge, sonday-aq Resey men onyng halqyna payda әkeledi. Kәsiby psiholog boludyng qajeti joq, biraq kórshi memleketting kóshbasshylary sipatta, harizmada jәne ýkimet stiylinde әr týrli. Bizding Preziydent osy 27 jylda (onyng kez kelgen kezende) Qazaqstan men onyng halqynyng mýddelerine, sonday-aq reseylik halyq pen Reseyding mýddesine Resey Federasiyasynyng basshylarymen syndarly da, jaghymdy qarym-qatynastar ornatugha barlyq kýsh-jigerin salghanyn atap aita ketu qajet.

N. Á. Nazarbaev Qytay Halyq Respublikasymen strategiyalyq әriptestikti damytugha әrqashan ýlken mәn berdi. Memleket basshysy bizding elderimiz ghasyrlar boyy kórshi bolghanyn eskerip, manyzdy strategiyalyq әriptes bolyp qaludyng jýiesin qalyptastyrdy. 2017 jyly Qazaqstan men QHR diplomatiyalyq qarym-qatynastardyng ornaghanyna 25 jyl toldy. Biz Qazaqstan tәuelsizdigining alghashqy kýnderinen bastap Qytay Halyq Respublikasymen ózara qarym-qatynasqa kiristik. Sodan beri Qazaqstan men Qytay úzaq jolgha shyqty, jaqsy kórshiler, senimdi dostar jәne ekonomikalyq jәne sayasy túrghyda syndarly seriktes bola bildi.

Bizding shyghys kórshimizben, Qytay Halyq Respublikasymen qarym-qatynasymyz turaly aita otyryp, Qazaqstan men Resey siyaqty Qazaqstan men Qytay Halyq Respublikasy arasyndaghy qatynastardy sipattaugha bolady. Den Syaopinnen bastap QHR qazirgi tóraghasy Sy Szinipinge deyin QHR barlyq basshylarymen N. Á. Nazarbaev Qazaqstan men Qytay arasynda qúrmetti, ózara tiyimdi jәne jaqsy tatu kórshilik qarym-qatynastardy qalyptastyra aldy. Búl Batys jәne Shyghys Europadaghy basqa memlekettermen, AQSh-pen jәne t.b. memlekettermen memleketaralyq qarym-qatynastargha úlasty. Yaghni, әlemdik sayasatta jәne diplomatiyada tәjiriybesi bolmasa da, bizding jas tәuelsiz memleketimiz bizding kóshbasshymyzdyng dana, tendestirilgen jәne iykemdi sayasatynyng arqasynda 25 jyl boyy tәuelsiz ómir sýruine halyqaralyq jәne syrtqy sayasat salasynda tamasha nәtiyjelerge qol jetkizildi.

Bizding Kóshbasshymyzdyng taghy bir manyzdy jetistigi - Qazaqstan men AQSh + EO-men tiyimdi yntymaqtastyq ornata bilui. Elbasy Ortalyq Aziyanyng kóshbasshysy retinde halyqaralyq arenada Qazaqstannyng ústanymdaryn nyghaytatyn biregey qasiyetterimen erekshelenip túrady. Qazaqstannyng osy baghytta sayasaty Europa men AQSh-pen búrynghydan qalyptasqan ózara tiyimdi seriktestikti qoldaugha jәne damytugha baghyttalyp otyr.

Sonymen, Preziydentting әlemdik dengeydegi sayasat retinde sipattaytyn kóptegen jetistikteri turaly bir maqalanyng ayasynda jazyp bitiru mýmkin emes. Egemendi Qazaqstannyng algha jasaghan qadamy qauipti jarylghysh revolusiyalyq tolqyndardyng esebinen emes, evolusiyalyq kýshterining arqasynda jasalyp otyr. Búl Qazaqstannyng óz tәuelsizdik damu jolynda tabys jete alatyn abyroy el ekenin kórsetip jatyr.

Kerimsal Júbatqanov, tarih ghylymnyng kandidaty, Qazaq-Orys Halyqaralyq Uniyversiytetining dosenti

Abai.kz