Bilimdi úrpaq — el erteni! Bala kezde alghan sapaly bilim adamgha ómirlik azyq bolmaq. Alayda elimizding bilim salasy sәl aqsap túrghany shyn. Qogham tarapynan bilim beru qyzmetkerlerine aitylatyn syn da az emes. Sebebi, әrbir ata-ana óz balasynyng sapaly bilim alyp, sanaly azamat bolghanyn qalaydy. Sol maqsatpen balalaryn týrli qosymsha sabaqtargha qatystyrady. 

Býgingi tanda elimizdegi eng ýzdik qosymsha bilim beru orny sanalatyn respublikalyq «QAZBILIM» ortalyghynyng diyrektory Ayatjan Ahmetjanúly jas shәkirt jan-jaqty bilimin shyndamasa bәsekege toly zamannan bәsire aluy qiyn ekenin aitady.

— «QAZBILIM» ortalyghy 2016 jyldan bastap qosymsha bilim beru naryghynda júmys istey bastady. Bizding basty maqsat — oqushylargha últtyq qúndylyqty negiz ete otyryp terendete bilim beru. Qazirgi tanda Astana qalasynda eki, Almatyda bir bilim oshaghymyz bar. Osy ýsh bólimshede 70-ten astam qyzmetker júmys isteude. 500-den asa shәkirtimiz bar. Búl bizding ýsh jylda qol jetkizgen jetistigimiz. Erekshe aita keterligi, biz tek qosymsha bilim berumen ghana emes, bilim men tәrbie ýderisining barlyq baghytyna ýn qosyp kele jatqan irgeli bilim ordasyna ainalyp kelemiz.

Biz oqushylardy últtyq birynghay testke, Daryndy balalargha arnalghan mektepterge, sonymen qatar Nazarbaev uniyversiyteti jәne sheteldik ýzdik joghary oqu oryndaryna dayyndauda jemisti enbek etip jatyrmyz. ÚBT-gha dayyndalyp, memlekettik grant iyegeri atanghysy keletin oqushylargha kómektesu ortalyghymyzdyng eng negizgi baghyty sanalady. Alghashqy 2016 jyly ortalyghymyzdan bilim alghan 48 týlekting ortasha úpayy 105 baldy kórsetti. 2017 jyly ortalyghymyzda ÚBT-gha 163 oqushy dayyndalyp, eng joghary úpay alghan oqushymyz 136 ball jinap ortalyq oqushylarynyng ortasha úpayy 111 baldy kórsetti. Al, biyl 2018 jyly ortalyghymyzda 362 oqushy dayyndalyp ortasha úpayy 117 baldy kórsetti. Bizding týlekterding býginde 94% – memlekettik grantta oqyp jýr.

Bilim taza bizneske ainalmau kerek, búl bizding basty ústanym. Ortalyq júmysyn bastaghannan beri, osy baghyttaghy ústanymnan ainymay júmys istep kelemiz dep oilaymyn. Respublikalyq «QAZBILIM» ortalyghy 2016-2017 oqu jylynan bastap, oqushylardyng otbasylyq jaghdayyn eskere otyryp «QAZBILIM» jyldyq tegin oqu grantyn úsynudy bastaghan bolatynbyz. Qazirge deyin ortalyqta 50-ge juyq bala jyl boyy tegin bilim alyp, joghary oqu oryndarynyng grantyn jenip alugha mýmkindik alsa, búl oqu jylynda ÚBT-gha dayyndyq tobyna 25 grant, Nazarbaev uniyversiytetine dayyndyq tobyna 10 grant, Nazarbaev ziyatkerlik mektepteri dayyndyq tobyna 15 grant berip otyrmyz. Aldaghy uaqytta ortalyghymyzdyng ósip-órkendeuine oray osynday bilim granttarynyng sany da artatyn bolady.

— Ortalyqtarynyzda bilim alyp jatqan oqushylar mektepte de oqyp jýrgen bolar?

— IYә, oqushylarymyz mektepte qalypty oqu baghdarlamalaryna qatysady. Biraq mektepter jalpygha birtútas bilim beretindikten, oqushylar jalpy baghytta dayyndalady. Al bizge kelgende arnauly týiindelgen baghytta ózining bolashaq mamandyghyna say dayyndalady.

— Ortalyqtarynyzgha múghalimderdi qalay iriktep alasyzdar?

— Múghalimderdi arnayy konkurspen qabyldaymyz. Búnda birneshe turdan túratyn synaq arqyly múghalimderding bilimin synaymyz. Atap aitqanda, birinshi tur test, ekinshi tur sóilesu, ýshinshi turda sabaq ótu sheberligin bayqaymyz. Osy synnan sýrinbey ótkender ghana bizding ortalyqta oqushy tәriyeleu isine aralasa alady. Bәrimiz biletindey býgingi tanda aldymen sapaly kadr tabu, odan qalsa sol sapaly mamannyng talabyndaghy jalaqysyn berip júmysqa shaqyru onay júmys emes. Sol ýshin әrbir ýzdik oqytushyny baghalap, tórden oryn berip kelemiz. Sonyng arqasynda sapaly komanda jasaqtay aldyq. Bizding artyqshylyghymyz, oqytushylardy qajetsiz qaghaz toltyrtyp әurelemeymiz. Bizge keregi nәtiyje. Múghalimderimizden súraytynymyz osy ghana.

Taghy bir aita keterligi, men alghash múghalimdik qyzmetke kiriskende himiya, fizika, matematika pәnderinen qazaqsha material mýlde tabylmaytyn. Oqytushylar amalsyz ózge tildegi oqulyqtargha jýginetin. Osy olqylyqtyng ornyn toltyru ýshin ortalyghymyz oqulyq dayyndaumen de ainalysyp keledi. Býginge deyin 48 oqu qúralyn shyghardyq. Taghy on qanshasy baspadan shyghugha dayyn túr. Búl oqulyqtarymyz kópshilikting iygiligine jarap jatyr. Elimizding jer-jerindegi oqytushylar, ata-analar tapsyrys berip alghyzyp jatady.

— Elimizde oqulyqtardyng sapasy әli syn kótermeydi emes pe?

— Bizdegi oqulyqtaghy qatelikter eshqashan týzetilmeydi. Sebebi, bizde oqulyqtyng dayyndalu jýiesi qate. Oqulyqtyng jazu qúqy, avtordy taghayyndau qúqy tolyqtay baspalardyng qolynda. Osydan baryp bir oqulyqqa tórt-bes mekeme jauap beredi. Al qate shyqsa kinәlini tabu mýmkin emes. Búdan da manyzdysy oqulyq avtorlary býkil zeyin-zerdesin oqulyq jazugha arnay almaydy. Basqasha aitqanda oqulyq jazumen qosymsha júmys retinde ainalysady. Olar mektepte, uniyversiytette sabaq bere jýrip oqulyq jazady. Oqulyq qatesiz bolsyn desek, avtor basqa júmysty qayyryp qoyyp, jyl on eki ay oqulyq jazyp otyru kerek. Alayda bizding avtorlarda onday mýmkindik joq. Amalsyz oqulyq jazudy qosymsha qolgha alady.

Endigi bir ýmit jana tehnologiyada túr. Eger aldaghy uaqytta bilim salasy jana ghasyrdyng jýrisine ilesip, mektepterding internetpen jabdyqtaluy qamtamasyz etilse oqulyq kerek bolmay qalatyn dengeyge jetetin bolamyz. Óitkeni, qazirgi kezde kez-kelgen oqulyqtyng elektrondy núsqasyn tabugha bolady. Biz biraq ol mýmkindikke әli jete almadyq.

— Sizderding ortalyqtarynyzda osy baghytta qanday júmys istelip jatyr?

— Býginde damyghan biraz el qashyqtyqtan oqytyp diplom berip, sapaly maman tәrbiyeleuge kóshti. Ózge tildi internet kenistigin orta bilim men joghary bilimning leksiyalaryn ýide jatyp-aq tyndap, izdenising bolsa, bilimning shynyna shygha alasyz. Al bizde she? Onlayn degen bizdikiler ýshin tek formaldy esep beru joly, bar kabiynetter múrajay bolyp túr, al qazaq tildi internet kenistigimiz bilimmen emes, arzan oiyn-kýlki shoumen tolyp túr.

Bizge songhy kezderi shalghay auyldardan, oblystardan, qalagha kelip oquy qiyn auyldardan habarlasatyn oqushylar men ata-analar kóbeyip ketti. Mektepten súranyp bir aptagha, eki aptagha kelip ketetinderi de bar. Osy kýrdeli týiindi sheshu ýshin, mektep baghdarlamasyndaghy ÚBT-da keletin, júrt qinalatyn biraz taqyryptardy viydeogha týsirip alyp, kópting keregine bersek degen maqsatta viydeosabaqtar týsirudi bastap, týsirilgen sabaqtardy ortalyqtyng arnayy YOUTUBE әleumettik jellisindegi QAZBILIMTV arnasynan kórsete bastadyq.

Osy ústanymda qanshama júmys atqardyq, ótken bir jylda youtube jelisinde 70-ten astam saghattyq sabaq jariyaladyq. (Osyghan baylanysty aita keteyin, ótken jyly biologiya pәninen “kóz” – degen taqyrypqa sabaq týsirgimiz kep, osy taqyrypta youtube-te ne bar eken dep aqtardyq, dәl osy taqyrypqa oryssha 78 sabaq, al aghylshynsha 312 sabaq bar eken, biraq, qazaqsha birde bir sabaq joq. Ókinishti әriyne, búl degen internette qazaqtyng kózi joq degen sózdi bildiredi.) Mine, bizding elding bilim kenistigimiz bos, sol ýshin de úrpaghymyz ózgelerding dýniyesimen susyndap jýr.

Biyl jyl sonyna deyin 100 sabaq týsirsek degen niyetpen bastaghan sabaghymyzdyng qazir teng jartysyn týsirip, talapkerlerding nazaryna úsyndyq, alghash týsirgen sabaghymyzdy 27 myng týlek kórse, songhy sabaqtarymyzdy mynnan astam týlek óz paydasyna jaratty. Tegin hәm sapaly onlayn kurstar aldaghy oqu jylynda búdan da kóbeyedi degen senim bar.

— Keybir talapkerding ÚBT-da sәl tómen nәtiyje kórsetuine ne sebep bolady dep oilaysyz? 

— Búghan әrtýrli jaghday sebep bolady. Keyde tipti testke 100% dayyn balanyng ózi sәtsiz nәtiyje kórsetip jatady. Keybirine kónil-kýy mәselesi, keybirine densaulyq mәselesi әser etedi. Keyde balalardyng ózi telefon, shpargalka sekildi kereksiz zattargha senip jaza basyp jatady. Sol ýshin balalar testke psihologiyalyq jaqtan da dayyn bolu kerek. Ata-analar balalaryn ÚBT-gha bir kýn qalghanda nemese ÚBT-dan keyin psiholgtargha aparyp jatady. Menshe búl sәl erterek jasaluy kerek júmys. Balany jan-jaqty dayyndau kerek. Biz oqushylarmen psiholgiyalyq júmys isteu baghytynda ortalyqta túraqty týrde ay sayyn «Mamandyq tandau jәne bolashaq», «Izdenis hәm nәtiyje», «ÚBT-da jaqsy nәtiyjege jetuding 7 joly» jәne taghy basqa taqyrypta tegin motivasiyalyq seminar-trening ótkizip túramyz. Búl motivasiyalyq seminar-treningter ónirlerge is-sapar barysynda da mindetti týrde ótkizilip, býginde ata-analarmen oqushylardyng alghysyna bólenip jýr. Búl seminar-treningter biylghy oqu jylynda da neshe mәrte ótkizildi.

— Sizshe mýlde sabaq úqpaytyn bala bola ma?

— Negizi mýlde sabaq úqpaytyn bala bolmaydy. Men ýnemi «Qazaqtyng әr balasy daryndy, dúrys baghyt beru bizge paryz» degendi aityp jýremin. Biraq, adam bolghan song shynymen shamasy jetpeytin balalar bolady. Búnyng basty sebebi oqushy bilimining bastapqy fundamenti dúrys qoyylmauynda. Bastauysh kezinde auyryp, kóp sabaq qaldyruy mýmkin nemese sol bastauyshta belgili auytqular bolyp dúrys bilim ala almaghan boluy mýmkin. Negizi 1-6- synyp kezinde dúrys bilim alghan bala kez-kelgen uaqytta jýrisinen janylmaydy. Bala psihikasy bәsekege qalyptasqan, bala bәsekeni jaqsy kóredi. Eger bala kishi synyptarda ýndemey eng artta otyratyn jaghdaygha týsip qalsa, onda bala basylyp qalady. Sol ýshin balagha әsirese bastauysh synyptarda kóp kónil bólinui kerek.

Bastauysh oqushylaryna basymdylyqty arttyrghan taghy bir mәsele — ata-analardyng shou qúmarlyghy bolyp otyr. Bastauyshta oqityn balalardyng kýndelikti kestesin kórseniz janynyz ashidy. Bala ónerding әr salasyna, sporttyng әr salasyna jazylghan. Onyng syrtynda mektepte oquy bar. Sóitip, tanerteng segizde ýiden shyqqan oqushy keshki segizde ýiine jete almaydy. Al búghan oqushy fizikalyq túrghydan ýlgerui mýmkin emes. Sodan sabaqty da tolyq iygere almaydy. Sol ýshin balany qalyptan tys sharshatugha bolmaydy.

— Bizding elde óner men sport bilimnen әli manyzdy. Sizshe bilim qashan birinshi oryngha shyghady?

— Búghan endi sizder, aqparat qúraldary, kinәlisizder. Jalpy BAQ sport pen ónerding manynan shygha almasa bilimning ekinshi orynda túrghany túrghan. Qazaqstanda әnshi-biyshi, sportshydan ótken júldyz joq. Býkil aqparat qúraldary solardy jarnamalaydy. Álemdik bilim sayystarynda jýlde alghan jetkinshekterimiz tolyp jatyr. Alayda solardyng birde-bir súhbaty, jetistigi, ómir joly jayly jazba tappaysyz. Osyny kórip alghan ata-ana adam boludyng joly osy dep balasyn ónerge, sportqa sýireydi. Eger әlemdik synda jýlde alghan bir oqushyny, sonyng múghalimin Olimpiada da altyn alghan boksshy men bapkerindey baghalasa bilim men múghalimning de mәrtebesi óser edi.

— Biylghy joldauynda Elbasy múghalim mәrtebesi turaly zang әzirleudi tapsyrdy. Sizshe búl zang qoghamdaghy ústaz bedelin arttyra ala ma?

— Múghalim mәrtebesi turaly zang qabyldaudy biz bes jyl boyy aityp kelgen bolatynbyz. Elbasynyng ózi osynday tapsyrma bergende bәrimiz quandyq. Endigi mәsele zannyng qabyldanuy men zandy kimder jasauynda túr. Jәne atalghan zannyng oryndalu tetikteri tolyq kórsetile me degen súraq ta bar. Eger búl búrynghy keybir oryndalmaytyn zandar qatarynda bolsa, onda erte quanghan boluymyz da mýmkin. Búl zanda býgingi qoghamdaghy ústaz bedelin týsirip jatqan isterding bәri eskerilui kerek. Sondyqtan múghalim mәrtebesi turaly zandy jasaugha qatardaghy qarapayym ústazdar tartyluy kerek dep esepteymin.

— Elimizdegi múghalimder qosynyna qalay bagha beresiz, qoghamdaghy ústaz bedelining týsuine keybir oqytushylardyng ózi әser etip jýrgen joq pa?

— Kópke topyraq shashugha bolmaydy. Biraq, әriptesterim aiyp etpesin, ókinishke oray bilim salasyndaghy oqytushylar qosynyna kónilim tolmaydy. Ústaz bedelining tómendeuine sapasyz oqytushylardyng әseri bar ekeni de shyn. Alayda múghalimder qosynynyng dengeyi tómendeuine ne sebep? Múghalimder jalaqysynyng sonsha jyl tómen boluy, múghalimder statusynyng sonsha jyl tómen boluy múghalimdik mamandyqqa baratyndardyng sapasyn qashyryp jiberdi. Múghalimdik mamandyqqa baratyndar sapasy tómendedi degen sóz múghalimder qosynynyng sapasy týsti degendi bildiredi. Shynyn aitu kerek, keybir ónirlerde mekteptegi keshegi tazalyqshy, keshegi kýzetshi syrttay oqyp diplom alyp múghalim bolyp ketti. Osynday jaghdaylar oryn alyp jatqan kezde múghalim bedelin kóteru shynynda qiyn.

Men ýnemi múghalim bedelin kóteru ýshin keshendi júmys istelui kerek ekenin aityp jýrmin. Búl múghalim mamandyghyna keletin talapkerlerdi irikteuden bastalyp, bilimine qaray jalaqy tóleu, múghalimderdi qayta dayyndaudan ótkizu, keybir shynymen ústazdyq statusqa tolmaytyndaryn qysqartugha deyin qamtidy. Ásirese, múghalimdik mamandyqqa joghary dengeydegi oqushylardy tartu kerek. Ol ýshin búl talapkerlerge qosymsha stiypendiya taghayyndau kerek shyghar. Sonda qosymsha syiaqy alyp oqyghany ýshin uniyversiytet bitirgen bilimdi týlekter múghalimdik salada júmys isteuge mindetti bolady. Qazirgi kezde basqa mamandyqqa týse almaghandar pedagogikalyq mamandyqqa týsedi, tipti uniyversiytette jaqsy oqyghan múghalimdik mamandyq iyelerining ózi mektepke barmay taghy qashady.

— Biyl keybir talapkerlerding qantar aiynda ÚBT tapsyratyny aityluda.

— Qantar aiynda ótetin testileuden keyin talapker JOO-da tek aqyly negizde oqy alady. Búl endi bilim jýiesin tolyq biznestendiru dep oilaymyn. Mening oiymsha, memlekettik emtihan óte qatang dengeyde, әdil týrde bir-aq ret ótu kerek. Kerek bolsa ÚBT men keshendi testileudi de biriktirip, әr oqushynyng әdil óz baghasyn aluyna mýmkindik jasau kerek. Áytpese, әrkim әrtýrli uaqytta tapsyryp, bireui kóshirip, bireui satyp alyp jinaytyn ball bizding týbimizge jetedi. Sol ýshin emtihandy barynsha qatang ótkizu kerek.

— Sóz sonynda «QAZBILIM» ortalyghynyng oblys ortalyqtaryna qanat jang jospary jayly aita ketseniz.

— Men sandy arttyryp, sapany joyyp aludan óte qorqamyn. Sapasyz júmys isteu ózime syn kórinedi. Sol ýshin dәl qazir ózge ónirlerde ortalyq ashu josparda joq. Eger aldaghy uaqytta mening kadrlar qosynym Astana men Almatyny tolyq qamtyp, dengeyi odan asqan kezde ghana kelesi bir oblys jayly oilanamyz. Taghy bir aita keterligi, biz qazir tek Astana men Almatyda ghana ornalasqanymyzben, ózge ónirlerden de kelip oqyp jatqan oqushylarymyz az emes. Sóz sonynda bizding bir ghana maqsatymyz — oqushylargha sapaly bilim beru ekenin eske salamyn.

Ángimelesken: Quanysh Qappas

Abai.kz