Kelmeske ketken kommunistik partiyanyng opasyz iydeologtary búdan 32 jyl búryn, 1986 jyldyng jeltoqsanynda  ózderinen qaymyqpay, songhy sәtterge sheyin ol ekijýzdilerden әdildikti kýtken perishte kónil móldir jastardyng sol kezendegi úzaq jyldar boyynda últtyng qasaqana sheshimin tappaghan ekonomikalyq, әleumettik, ruhany mәselelerin kóterip, múnyng barlyghyna ot tútatqanday bolghan songhy qorlyghy – respublika basshylyghyna aidaladan «qanghyp kelgen shýregeydi» әkeluine qarsy ayazdy kýnderde alangha atoylap shyqqan erligin «ishkish, nashaqor, t.b.» bylapyt sózdermen jala japqany eshqashan úmytylmay, sanamyzda kýnde janghyryp túrady.

Mineky endi, marqúm Saghat Áshimbaev syndy túlghaly azamattardyng septigimen Jaratushy qoldap, osy kýnge aman jetken, qazirgi uaqytta jahandyq jeli arqasynda barsha adamzatqa tarap otyrghan Jeltoqsan kóterilisining siyrek kadrlerine taghy bir qarayyqshy - netken tazalyq, netken shynayylyq, appaq qarday aq tilekterin jariyalap, tipti әnmen jetkizip kele jatqan kórkem jastar, albyrt, alma bet, sýikimdi, yntymaqty jap-jas qyzdar, jigitter. Olardyng kiyim kiyisteri, kelbetteri óte úqypty, taza, әdepti, yaghny qyrghyngha úshyraugha emes, ózderining osynday ór ruhyn pash etuge merekege, toygha kele jatqanday. Óitkeni óz biyligi óz halqynyng qanyn tókpeytindigine kәmil senimde boldy ghoy.

Bir sәt tariyhqa ýnilsek, tura osy beyne, osyghan egizdey úqsas kórinis pen sezimdi Úly Múhtar Áuezovtyng mәngilik tuyndysy 86-dan túp-tura jetpis jyl búryn 1916 jylghy últ-azattyq kóterilisin jyrlaghan «Qily zaman» povesinen kezdestiruimiz tang qaldyrmay qoymaydy:

«Shanqay týs kezinde Ayttóbening ainalasy jybyr qaqqan qara bórikke siresip tolyp, qalyng jynys qaraghayday boldy. It túmsyghy batpaytyn, samsaghan sary qol, týiilgen jalpaq qara búlttay bolyp, kók dalany qaptay basyp, jәrmenkege qarap bet qoydy...

Salmaqpen basqan qara topyr shabuylsyz, aighay-dyrdusyz kele jatsa da, en dalany  qaptap alghan kóptigimen týiilgen qas, tútasqan ashu, júmylghan qarsylyq pishini siyaqtandy. Jәrmenke jaylau syryn, qara bórik týrin, qorqynyshty aidynyn jana ghana anyqtap tanyghanday...

Jan-jaqtan kelip jatqan jas ataulynyng bәrinde de osynday kóterinki jelik, sheksiz úzaq kýlki, oiyn-sauyq kýnindey erekshe qyzu bar edi. Jaylaularynan shyqannan beri әldeneshe jerde jarysyp, audarysyp, birin-biri quyp sabasyp, kóptigimen birligine órkeshtengendey...

Ózgelerden góri shiraghyraq, bilim shalymy artyq, qazaq babyn kóp baghyp,  bayqap kórgen tergeushi pәterinen suret tartatyn apparatyn alghyzyp, Aqjelke kensesining aldyna qara shúgha jauyp, dayyndap qoydy.

Ishki esebinde bilmegen qazaq zenbirek pe, әlde ne der. Bilgenderi – aldynghy qatardaghylary suretimdi basyp alyp qoyyp, artynan qudalar dep jasqanar degen esebi bar edi...».

Oqyrmangha odan keyingisi mәlim. Múzday qarulanghan patsha әskeri zandy talaptaryn aitugha qarusyz shyqqan beybit halyqty pulemetterding oghynyng astyna alghan.

Jeltoqsan kóterilisi kezinde kenestik qúqyq qorghau organdary tap osy patshalyq kezdegi әdisti, tek qana búrynghydan aiyrmashylyghy - әbden jetilgen tehnikalardy paydalana otyryp, alangha shyqqan jastar men studentterdi syrtynan suretke, beynekameralargha týsirip alyp, artynan jappay jazalau kezinde dәlel retinde jantalasa paydalanghany esimizde.

Jetpis jyldan song 1986 jylghy 17 jeltoqsanda osy joldardyng avtory búrynghy Taldyqorghan oblysynyng Panfilov qalasynyng janyna ornalasqan shekaralyq  әskery polkte boryshyn ótep jýrgen. Sol kýni «Dabyl!» belgisimen tik kóterilip, komandovaniyening  búiryghymen “lisa kazahskoy nasionalinostidan» basqa qalyng әsker, qarulanyp BTR-larmen Almatygha әketiluge ýsh sótke qatang dayyndyqta túrdy. Búl әskery polktar shekaralyq Panfilov audanynda ornalasqandyqtan, asa qauipti jaghdaylar tuyndamasa, ornynan qozghaugha bolmaytyn, yaghny Kenes Odaghynyng shekarasyn jalanash qaldyrumen birdey jaghday sanalatyn. Qazir oilasang janyng týrshigedi. Almatynyng ózindegi ondaghan iri әskery bólimderdi aitpaghanda, Panfilovqa deyin Qapshaghayda, Saryózekte, Taldyqorghanda býtindey diviziyalar túrdy. Demek, Qytaymen shekaranyng taq týbinde  qalqan retinde túrghan  shaghyn polkqa deyin Almatygha әkelmekshi bolghanyna qaraghanda, joldaghy diviziyalardyng barlyghy, keminde 50-60 myng әsker, Almatynyng astan-kestenin shygharugha dayar túrdy degen sóz.  Qazir keybireuler qayta-qayta ansap jýrgen kenestik imperiyanyng qazaq halqyna «qamqorlyghynyn» siqy osynday edi. Taghy bir qyrynan qaraghanda, qarusyz jastardan osynshama ýreylengen kenestik biylik qazaqtardyng qaharmandyq minezin jaqsy bilip, sodan qatty shoshynghany da aqiqat.

IYә, Jeltoqsan - óz elinde, óz jerinde ómir sýrip otyrghan últtyng úzaq uaqyt ózgening basynuyna shydamynyng shegine jetken songhy atylghan janartau sәti edi. Tughan tilinen, salt-dәstýrinen kýshtep ajyratylugha tayap, ózgelermen terezesi teng layyqty ómir sýruding joldary nebir qiytúrqylyqpen әdeyi jabylghan júrttyng jol kórsetushi ziyaly qauymynyng ózi baspanasyz beyshara kýy keshetin. Til degende taghy eske týsedi, jasyratyny joq, alangha shyqqan qalyng elding basym bóligi qazaq tilinde sóileytin, jórgeginen qazaq әnimen ósken, auyldan shyqqan, últtyq sezimderi seldiremegen student jәne júmysshy jastar bolatyn. «Qily zamandaghy» tarihy shyndyqtan Jeltoqsannyng eng basty, eng qúdyretti ereksheligi – alanda qyz balalardyng er azamattarmen iyqtas, bir sapta, tipti keybir sәtterde jigitterding aldynda jýrui edi. Biri kónildi, biri tastýiin qabaghyn týigen qaysar qaryndastarymyz ben әpkelerimiz janyndaghy jigitterding boyyna qaytpas, qaymyqpas ruh bergendigi kәmil. Olardyng sayasy órleu biyigining aiqyn dәleli edi búl. Bizding úly júrtymyzdyng mәngilik jasymas jasmpazdyghynyng birden bir rәmizi de osy kórinis, sol oqigha, osynau ýrdis bolyp qala bermek. Sol kezde shyryldap aitylghan til turaly shyndyq kýni býginge sheyin sheshimin tappauy oilandyrady.

Elbasy N.Á.Nazarbaevtyng býgingi qazaq qoghamynyng bolmysy men kelbetin kóregendikpen saralay otyryp, keleshekke enuining kýretamyrly jayttaryn aiqyn anyqtaghan maniyfest dengeyindegi baghdarlamalyq qújat - «Bolashaqqa baghdar: ruhany janghyru» maqalasynda: «Kýlli jer jýzi bizding kóz aldymyzda ózgerude. Álemde baghyty әli búlynghyr, jana tarihy kezeng bastaldy. Kýn sanap ózgerip jatqan dýbirli dýniyede sana-sezimimiz ben dýniyetanymymyzgha әbden sinip qalghan taptauryn qaghidalardan aryl­masaq, kósh basyndaghy eldermen terezemizdi tenep, iyq týiistiru mýmkin emes. Ózgeru ýshin ózimizdi myqtap qolgha alyp, zaman aghymyna iykemdelu arqyly jana dәuirding jaghymdy jaqtaryn boygha siniruimiz kerek», - dep taygha tanba basqanday jol kórsetip otyrghanyn barsha qazaqstandyqtar kemel qanaghatpen qabyldap, keleli isterdi jappay qolgha alyp jatqany ayan.

Solayynda, M.Maghauin aghamyzsha aitqanday, «shylpara ydyraghan» kelmeske ketken kenestik kezenning zúlmat iydeologiyasynyng qandyqol tiregi kommunister men onyng jandayshaby, býkil әlem boyynsha Qazaqstanda ghana 100 jyldyghy saltanatpen toylanghan komsomol oghan júmsaghan milliondaryna osy bayanymyzdyng basynda aitylghan zúlymdyqtary ýshin qazaq halqynan 100 mәrte keshirim súrap, Jeltoqsanda komsomol-soldattar qúrsaghynan tepken bolashaq ana – qyzdardyng ómirge kelmey qalghan 100, bәlkim 100 myng nәresetening óteui dep 100 jetim balagha, 100 jesir anagha, qarttar ýiindegi 100 keyuanagha qayyrymdylyq kórsetse, 100 qazaq mektebine qajetin әperse, sәl de bolsa, týsinistikpen qabyldaugha bolar edi...

Múhtar Kәribay  

Abai.kz