Aqparattyq tehnologiyalardyng qazirgi zamanghy damuy elektrondy kommersiya jýielerining payda boluy men keninen taraluyna yqpal etti. Elektrondy kommersiya – býgingi kýnning ekonomikasynyng ajyramas bóligi. Kóptegen tútynushy tauarlardy internetten satyp alsa, kommersiyalyq úiymdar, kәsipkerlik qyzmetti jýzege asyru kezinde jelining osy mýmkindigin paydalanady.

2017 jyldyng sonynda elektrondy saudany qoldau jәne damytu maqsatynda «Sifrly Qazaqstan» memlekettik baghdarlamasy men 2018-2020 jyldargha arnalghan «Elektrondy saudany damytudyng jol kartasy» bekitildi. Qolayly biznes-orta qúru jәne elekt­ron­dy saudany damytudy yntalandyru maq­satynda zandy túlghalar men jeke kәsip­ker­ler ýshin 2018 jylghy 1 qantarda qabyl­dan­ghan jana Salyq kodeksi shenberinde, elek­trondy sauda salasynyng korpo­ratiyv­tik jәne jeke tabys salyghynan alynatyn salyqtan 0 payyzgha deyin bosatudyng bel­gi­lengen tәrtibine sәikes salyqtyq jenil­dik­ter kýshine endi. Búl ereje 2023 jylghy 1 qan­targha deyin jýzege asyrylady.

Sonymen qatar jana Salyq kodeksinde tauar­lyq elektrondy sauda – bir mezgilde my­na­day sharttar saqtalghan kezde: Birinshiden, tauarlardy ótkizu jónindegi mәmilelerdi resimdeu elektrondy nysanda jý­zege asyrylsa; Ekinshiden, tauarlar ýshin aqy tóleu qol­ma-qol emes tólemmen jýrgizilse; Ýshinshiden, tauarlardy satyp alushygha jet­kizetin óz qyzmeti bolsa ne jýkterdi ta­sy­maldau boyynsha kórsetiletin qyzmet­ter­di, kurierlik jәne poshtalyq qyzmetti jý­zege asyratyn túlghalarmen sharttar bol­sa, internet-dýken jәne internet-alang ar­qyly aqparattyq tehnologiyalar kóme­gi­men jýzege asyrylatyn, jeke túlghalargha tauarlardy ótkizu jónindegi kәsipkerlik qyz­met úghymyn bildiredi.

Internet-saudadaghy negizgi element­ter­ding biri – tólem jýiesi. Salyq eseptiligin tap­syrudy jenildetu ýshin elektrondy sau­da salasyndaghy kәsipkerlerding әkimshilik shy­ghystaryn tómendetu maqsatynda salyq jenil­dikterin әkimshilendiruding avto­mat­tandyrylghan rәsimin engizu ýshin NQA beki­tilgen. Qazaqstan Respublikasynyng Últtyq ban­ki qolma-qol aqshasyz tólemder boyyn­sha komissiyalardy aitarlyqtay azaytu ýshin qolma-qol aqshasyz tólemder boyyn­sha komissiyalardy edәuir azaytugha mýmkin­dik beretin ishki tólem platformasyn en­gi­zu­­men integrasiyalanghan (ekinshi den­gey­degi banktermen) jedel mobilidi tólemderding jana jýiesin qúruda. Osylaysha, biznesti on­layn jýrgizuding tartymdylyghy ýshin shart­tar qalyptasuda.

Jýieni pilottyq rejimde iske qosu 2018 jylghy qyrkýiek aiynyng sonyna jos­parlanghan. Búdan basqa, Últtyq bank­pen tauarlardy jóneltudegi bank opera­siya­larynyng nemese bank agentterining je­kelegen týrlerin jýzege asyratyn bankter men úiymdar qyzmetterin paydalanatyn elektrondy sauda subektileri ýshin qolma-qol aqshasyz tólemning qúraly retinde «sa­lynbaly tólemdi» tanu boyynsha týsindiru júmystary jýrgizilude. Elektrondy sauda salasyndaghy halyq pen kәsipkerlik subektilerining sifrly jә­ne qarjylyq sauattylyghyn arttyru ýshin «Atameken» ÚKP-men «Onlayn biyz­nes­ke shyghu» biznesti jýrgizudi servistik qol­dau arqyly bazalyq sifrly daghdylar­dy oqytu jýrgizilude.

Qazirgi uaqytta 10 myng shaghyn jәne or­ta biznes subektisine kenes berilip, jyl sony­na deyin 5 myng shaghyn jәne orta biyz­nes subektisin oqytu josparlanuda. Elektrondy kommersiyadaghy biznesting qúzyrettiligin arttyru ýshin «Qazposhta» AQ negizinde Astanada alghashqy Elektrondy kom­mersiya ortalyghy (E-commerce orta­lyq­tary) ashyldy. Ol dayyn onlayn-dý­ken­derdi qúru men oqytu boyynsha qyz­met­terdi kórsetedi.

2018 jyldyng ishinde osynday orta­lyq­tar Almaty qalasynda ashylyp, Qaraghan­dy­da jyldyng sonyna deyin ashyluy jos­parlanuda. Jalpy, elektrondy sauda salasyndaghy mem­lekettik baghdarlamalar men is-shara­lar­dy iske asyru bastalghannan beri naryq­tyng damuynda ong ýrdis bayqalady.

Resmy statistika derekteri boyynsha, 2017 jyly Qazaqstan Respublikasyndaghy elek­trondy sauda naryghynyng kólemi 107 mlrd tengeni nemese bólshek tauar ainaly­my jalpy kólemining 1,2%-yn (bólshek sau­danyng jalpy kólemi – 8,8 trln tengeni) qúrap, 36,2% ósim bayqaldy. Jedel derekter boyynsha, 2018 jyldyng 1 jarty jylyndaghy elektrondy sauda naryghynyng kólemi 101 mlrd tengeni nemese bólshek tauar ainalymy jalpy kólemining 2,9 payyzyn qúrady, 2 ese ósim bayqaldy. 2018 jyldyng basynan bastap, 250 jana elektrondy sauda subektisi tirkelip, 1700 iyn­ternet-dýken júmys jasap, satyp alu­shylar sany 1,5 mln adamgha deyin ósti.

Atap aitqanda, qolda bar mәselelerdi es­­kere otyryp jәne halyqaralyq tәjiriy­beni zerttep, elektrondy saudany damytuda qol­danystaghy tәsilderdi qayta qarau jú­mys­tary bastaldy.

Qazirgi uaqytta «Qazaqstan Respubliy­ka­synyng keybir zannamalyq aktilerine sauda qyzmetin retteu mәseleleri boyynsha ózge­rister men tolyqtyrular engizu tura­ly» zany jobasynyng tújyrymdamasy әzirlenip, onyng shenberinde elektrondy sau­dany odan әri damytu mәseleleri rette­ledi: birinshiden, sauda qyzmeti mәselesin je­tildiru boyynsha keybir zannamalyq ak­tilerge ózgerister men tolyqtyrular engizu:

– qyzmetter men júmystardy tolyq­tyru jolymen elektrondy kommersiya úghy­myn engizu (elektrondy sauda shen­berin­de tek tauarlar ghana);
– elektrondy saudadaghy B2B qatysu­shy­larynyng tizimin keneytu (zandy túlgha­lar arasynda, qazirgi uaqytta tek zandy túlgha men jeke túlgha arasyndaghy mәseleler retteledi);
– elektrondy sauda qúraldarynyng siy­pat­tamalaryn retteu ýshin (internet-dý­ken, elektrondy sauda alany, aqparattyq elektrondy alang jәne taghy basqa) úghym­dyq apparatyn keneytu;

Halyqaralyq tәjiriybe elektrondy sau­da alandaryn damytu elektrondy kom­mer­siya­ny damytuda ong ýrdisti kórsetti. Búl elektrondy sauda subektilerine sayt qúru­dy, qolma-qol aqshasyz tólemder jýiesin engizudi, jetkizu qyzmetterinde jәne t.b. ýnem­deuge mýmkindik beredi. Olardyng ynghaylylyghy kәsipkerler men tútynushylar ýshin birynghay alanda qyz­metterding tolyq jiyntyghyn qalyp­tastyruda – tauar turaly jәne satushy tura­ly aqparat, tólem әdisi, tauarlardy ne­me­se qyzmetterdi alu tәsilderi, sapany ba­qylau jәne eki jaghynan da keri baylanys.

Osylaysha, EYDÚ talaptaryna sәikes, sa­typ aluyshynyng satushy men tauarlardy ba­ghalau mýmkindigin beru; satushygha ESA-nyng ishki talaptary; qolma-qol aqshasyz esep aiyrysu; jetkizudi qamtamasyz etu; sa­typ alushy men satushy arasynda, sonyng ishinde tauarlardy qaytaru kezinde ózara esep aiyrysudy qamtamasyz etu arqyly elekt­rondy sauda alandarynyng infra­qúry­lymy qamtamasyz etiledi.

– tútynushylardyng qúqyqtaryn qorghau ins­titutyn nyghaytu jәne elektrondy sauda salasynda tútynushylardyng qúqyn qor­ghau boyynsha keshendi sharalardy engizu;
– kedendik әkimshilendirudi onaylatu (je­ke túlghalar ýshin eksportqa arnalghan tauarlardy deklarasiyalaudyng jenil­detil­gen tәrtibi bóliginde –«Qazposhta» AQ ne­gizin­de tauarlargha arnalghan deklarasiya re­tinde poshtalyq qújattar arqyly shetelge tauarlardy jóneltu). Búl biznesting uaqyt­sha shyghyndaryn kedendik qújattardy resimdeude azaytyluyna jәne syrtqy eko­no­mikalyq qyzmet salasyndaghy deldaldar­dyng qyzmetterine shyghyndardyng azangyna, qazaqstandyq eksporttyng artuyna yqpal etedi;
– kóliktik jәne logistikalyq saqtau or­ta­lyqtaryn – fulfilment ortalyq­ta­ry­nyng qyzmetin retteu túrghysynan inf­raqúrylymdy damytu;

Osy maqsatta biyl logistikalyq hab­tar men súryptau ortalyqtaryn qúru jú­mystary bastaldy. Atap aitqanda, «Qazposhta» AQ Almaty jәne Astana qalalarynda Fulfilment or­talyqtaryn salu boyynsha jobalaryn iske qosty (qattau, saqtau, súryptau, qaptau, ta­symaldau); Osynday ortalyqtardy qúru jetkizu ua­qytyn edәuir qysqartugha, tasymaldau shy­ghyndaryn azaytugha, jeke kurierlik posh­talar, internet-dýkender jәne elekt­rondy alandarmen logistikalyq ýrdis­ter­ding autsorsingin qalyptastyrugha mýmkindik berip, jalpy alghanda ShOB ýshin biznesti jýrgizudi jenildetedi; – tamaq ónimderin kóterme saudada satu­men ainalysatyn kóterme-ýlestiru orta­lyghy qyzmetin rettep, olardyng negizinde Taobao (Qytay), Agrosale.uz (Ózbekstan) siyaq­ty mamandandyrylghan elektrondy alan­dardy qúru mýmkindigi bar, búl elekt­rondy sauda subektilerine sayt qúrudy, qol­ma-qol aqshasyz tólemder jýiesin en­gizudi, jetkizu qyzmetterinde jәne t.b. ýnem­deuge mýmkindik berip, auylsharua­shy­lyq ónimderining jekelegen týrlerin qa­byldau, óndeu, bastapqy óndeu, qaptau, dúrys saqtau, veterinariyalyq jәne fito­sa­nitariyalyq sapany baqylau, kóterme sauda, onyng ishinde avtomattandyrylghan elektrondy aqparattyq jәne buhgalterlik jýielerdi paydalanudy úiymdastyru ar­qyly satugha jaghday jasau.

Ekinshiden, qogham men biznesting elek­t­rondy saudagha senimin arttyru maq­satynda barlyq biznes ókilin biriktiretin, qyz­met týrin naqtylaudan jәne saty­latyn tauar­lar, júmystar, qyzmetterden jәne t.b. qúralatyn erikti negizde otandyq tauar óndirushilerding tizilimi qúrylatyn bolady.

Jalpy, elektrondy sauda salasynda jý­zege asyrylyp jatqan is-sharalar, on­layn tapsyrystar sanyn arttyrugha, jana onlayn dýkender men elektrondy sauda alandaryn ashu ýshin qolayly jaghdaylar qúru­gha, qolma-qol aqshasyz tólemderdi kó­beytuge, biznes qúzyrettiligin arttyryp, ony elektrondy kommersiya salasyna tar­tugha mýmkindik beredi.

Aybatyr JÚMAGhÚLOV,
Últtyq ekonomika viyse-ministri

Abai.kz