Elimiz damushy memleket retinde investisiyagha múqtaj memleketterding biri. Elbasymyzdyng әlemdegi zor bedeli men elimizde investisiya saludaghy ahualdyng qolayly, әri túraqty boluyna baylanysty tek songhy on jyldyng ishinde Qazaqstangha 260 mld. dollar tikeley sheteldik investisiya tartyldy. Nәtiyjesinde Qazaqstan investisiya tartudaghy jan basyna shaqqandaghy kólemi boyynsha Shyghys Europa elderi men TMD elderi arasynda aldynghy oryngha shyqty.

Qytay – Qazaqstangha eng kóp investisiya qúyatyn - tórtinshi, eng kóp qaryz beretin ýshinshi el. Oghan dәlel 2005-2017 jyldar aralyghynda Qytaydyng Qazaqstan ekonomikasyna salghan tikeley investisiyasy  13,9 mld. dollar, jalpy ekonomikagha salghan investisiyasy 42,8 mld. dollardy qúrap, nesiyeleu kólemi 50 mlrd. dollargha jetken. Songhy 11 jylda Qytaygha 100 mln. tonna múnay 180 mld. teksha metr gaz tasymaldandy. Qazaqstandaghy múnay men gaz óndiru salasyndaghy Qytay kompaniyalarynyng jeke menshiginde ýlesi 22-% qúraydy. Yaghny elimizde óndirilgen 86 mln. tonna múnaydyng 30 mln. Qytay kompaniyalarynyng ýlesinde.

Qazir kóptegen memleketter Qytay investisiyasy ýshin arnayy baghdarlamalar jasap, barynsha tiyimdi investisiyany kóbirek tartugha úmtyluda. Sondyqtan da әlemdegi eng alyp bay memleketpen kórshi túryp investisiyalyq mýmkindikti paydalanbau ýlken qatelik bolar edi. Sol sebepti Qazaqstangha tikeley investisiya saludy jýzege asyratyn zang jobasyn tújyrymdamalyq negizde qoldaymyn.

Sonymen birge ýkimetting nazaryn mynaday mәselelerge audarghym keledi.

Birinshiden, qazirgi tanda Qytaydyng syrtqy jәne ishki jaghdayynda jәne Qazaqstan – Qytay qatynastarynda da alyp otyrghan mәseleler bar. Búghan baylanysty qoghamda, aqparat qúraldarynda aluan týrli pikirler kóp aitylyp jýr. Songhy uaqytta Qytay halqynyng ishki «meni» ósip keledi. Ózderining әlemde myqty ekenin sezinu ruhy kýn ótken sayyn kýsh alyp, óz memleketin jer-әlemning kindigi sanaytyn týsinik keng tarauda. Sondyqtan bolar, bizding qoghamda, aqparat-qúraldarynda Qytaydan «ýreylenu», «saqtanu» siyaqty tendensiya jii kórinis berude. Múnyng basty sebebi osyghan tereng saraptamalyq negizde taldau jasap, halyqqa týsindirip jauap beretin – elimizde arnayy týrde Qytaydy zertteytin birde bir ghylymy instituttyng bolmauynda bolyp otyr. Al Qytayda Qazaqstandy (Ortalyq Aziya elderin qosa alghanda) zertteytin  22 institut pen ortalyqtar bar, onda jýzdegen mamandar Qazaqstannyng basynan baqayshyghyna deyin zerttep otyr.

Sondyqtan da strategiyalyq әriptesimiz Qytaydyng sayasy ekonomikalyq jәne ishki әleumettik jaghdayyn, bolashaq betalysyn, Qytaydyng Qazaqstangha ústanghan syrtqy sayasatyn, eki el arasyndaghy qauipsizdik salasyndaghy ózekti mәselelerin, sauda ekonomikalyq baylanystaryn, kәsipkerlik, industriya salasyndaghy yntymaqtastyghyn zertteytin arnayy Qytaydy zertteu institutyn qúrudyng qajettiligi pisip jetildi dep oilaymyn. Oghan elimizde, qytaytanushy, qytay til-jazuyn tereng mengergen bilikti mamandar jetkilikti.

Ekinshiden, Qytayda qazir oqyp jatqan 15 000 Qazaqstandyq studentting 90-% astamy «Shet elderge qytay tilin oqytu» mamandyghy boyynsha bilim alyp jatyr, qalghandary halyqaralyq sauda, ekonomika mamandyqtarynda oqidy. Al tehnologiya mamandyqtarynda oqyp jatqandardyng sany 3 %-ge jetpeydi, jana tehnologiya mamandyqtary boyynsha oqyp jatqan student joqtyng qasy. Sol sebepti birinshi kezekte Qytay tilin mengerumen qatar jana tehnologiya mamandaryn dayarlaugha basymdyq beru kerek.

Ýshinshiden, býgingi talqylanyp otyrghan zang jobasynda kórsetilgen Qytay investorlarynyng qarjysymen salynatyn jana óndirister, әsirese múnay-himiya, tynaytqysh óndiretin zauyttar qytaydyng ekologiyalyq problemalaryn Qazaqstangha alyp kelui mýmkin ekenin de eskeruimiz kerek. Óitkeni Qytaydyng atalmysh saladaghy kompaniyalary halyqtyng densaulyghynan góri ekonomikalyq paydasyn joghary qoyady. Olar kóptegen himiyalyq óndiris oryndaryn Pekinge jaqyn provinsiyalardan Shynjan siyaqty shetkeri aimaqtargha kóshirude.

Tórtinshiden, Sheteldik investorlardyng Qazaqstan ekonomikasyndaghy strategiyalyq salalaryn menshiktep ketu qaupi elimizding ekonomikalyq qauipsizdigine, memleket mýddesine qauip tóndirmey me, qarjylay jәne tehnologiyalyq jaghynan industriyalyq damyghan memleketterge tәueldi bolyp qalmaymyz ba, Qytay investorlaryna berilgen jenildikter – halyqtyng júmyspen kóbirek qamtyluyna, shaghyn jәne orta biznesting damuyna, Qazaqstanda ghylymiy-zertteu jәne tәjiriybelik-konstruktorlyq júmystardyng keninen jýrgiziluine, jergilikti jerden bilikti mamandar dayarlaugha, keleshek salynatyn múnay-himiya zavodtary eng songhy ýlgidegi barlyq talaptargha say keletin tehnologiyamen jabdyqtaugha, shygharylghan ónimderdi eksporttaugha tolyq jauap bere me siyaqty manyzdy mәselelerge nazar audaryp, búqaralyq aqparat qúraldary arqyly halyqqa keninen týsindiru júmystary jýrgizilui kerek dep oilaymyn.

Kezinde Afrika memleketterining bir basshysynyng mynaday qanatty sózi bolghan. Evropalyqtar bizge kelgen kezde olardyng qolynda Bibliya bolsa, bizding qolymyzda altyn boldy. Arada úzaq jyldar ótkennen keyin bizding barlyq altyndarymyz olardyng qolynda ketti, al bizding qolymyzda Bibliya ghana qaldy.

Múny bizde ýnemi este ústauymyz kerek.

Múrat Baqtiyarúly, senator

Abai.kz