Qazirgi kezde Qytaydy biylep túrghan Qytay Kommunistik Partiyasy 70 jyldyq tarihynda búryn-sondy bolmaghan dәrejede kýsheydi, әri osy baghytpen damyp, AQSh-ty basyp ozyp, dýniyege qoja bolu niyeti asqyna bastady. Kýsheye bastaghan Qytay memleketi ózge elderge yqpalyn keneytip,  al memleket ishinde kishkene últtardy basyp-janshu sayasatyn ashyq jýrgize  bastady.

Kedey kezinde tym kishpeyil keyipte bolghan el kýsheygen song ózining kim ekenin úmytyp ketti. Qazaqtyng "semizdikti qoy kóteredi" degen tәmsili osyndayda aitylsa kerek. Songhy jiyrma jyldyqta Qytay biyligi zor jetistikke jetu ýshin AQSh pen Batys memleketterine jan-jaqtan terendep sinip kirdi. Mәlimetterge qarasaq AQSh-ta Qytaydyng 30 mynday erekshe tynshylary (sayasatker, ghalym, profosser, injener t.b.-lardy qamtydy), 200 mynnan artyq jәi-jartylay tynshylary, qúlaqtary bar eken. Olardyng basty mindeti aqparat jinau, eng ozyq nemese qúpiya tehnologiyalardy úrlau, AQSh-tyng sayasatkerlerin paralap satyp alu arqyly ózining sózin sóiletu, aqparattyq jaulau jýrgizu, t.b.lar bolghan.

Qytaydyng zor damugha qol jetkizuining bir ýlken tiregi osy úrlyq edi, sebebi Qytay biyligi AQSh-tyng tehnologiyalaryn әr týrli joldarmen úrlap jylyna milliardtaghan dollar aram tabysqa qol jetkizip kelgen. Qytay biyligi búdan tys dýniyedegi eng iri, eng yqpaldy barlyq aqparattyq medialardy (WSJ, BBC, CNN, NYT, Fox jәne Bloomberg t.b.) paralap satyp alu arqyly, olardyng Qytay biyligining qylmysy jәne Qytayda bolghan shyn aqparattardyng dýniyege taratuyna shekteu qoyghan.

Mәselen Qytay biyligining Shynjandaghy Úighyr, Qazaq jәne Qyrghyzdargha istegen zúlymdyqtary eki jyldan song әzer batys әlemine biline bastauy osynyng bir mysaly edi. Qysqasy batystyng iri medialaryna "auyz jaba túru" aqysyn tólegen. Qytay biyligine qarsy adamdardyng shetelge qashyp ketuin tosu ýshin halqaralyq Interpoldyng preziydenttik ornyn satyp alghan. Qytay biyligindegi asa yqpaldy bir top "jemqorlardy joiy, qara kýshterdi tazalau" degen estir qúlaqqa jaghymdy estiletin nauqandardy bastap, Qytaydaghy jeke firmalarmen baylardyng baylyghyn tartyp aldy. Qazir kez kelgen uaqytta kez kelgen adamgha kez kelgen aiypty janqaltasynan shygharyp tagha salu Qytay biyligining ýirenshikti әdetine ainaldy. Qytay biyligining múnday әdiletsiz, tensiz әri jymsymalyqqa toly әrketterin tize berse tom-tom kitaptaqa jýk bolar.

Qytaydyng týpki maqsaty dýniyening qojasy bolu, al qoja bolu ýshin olar aldymen AQSh-ty basyp túqyrtu kerek. Alayda AQSh pen Batys elderi bolsa bir jyldan beri Qytaydyng ózderine әldeqashan bastap ketken osy asa qaterli shabuylyn hәm qara niyetin bayqay bastady әri Qytaygha qarata dereu iske kirispese kesh bolatynyn anyq sezdi. Qytay Kommunistik Partiyasy aman túrghanda olar ózderine erte me kesh pe, bir súmdyq zalaldyng keletinine kózderi әbden jetti. Osy sebepti AQSh biyligi Qytaygha qarata sauda soghysyn bastap ketti, al AQSh-tyng talabyna kóngisi kelmegen Qytay biyligi sauda soghysyn odan arman úshyqtyryp, AQSh pen Qytaydyng ózara jan-jaqtyly qarsylasuyna aparyp soqtyrdy.

Jarty jyldan bergi AQSh pen batystyng qysymmen qúrsaulauynyng nәtiyjesinde Qytaydyng AQSh pen Batystaghy búrynghy erkin әreketteri edәuir tosqyndyqqa úshyrap, tynysy taryla bastady. Al Batystyng Qytaygha jýrgizgen sauda soghysymen qarjylyq shekteuleri Qytaydyng ishki ólkelerinde milliondaghan firmalar men fabrikalardyng kýirep, qanyrap bos qaluyna әkep soqtyruda, sonymen birge elu million Qytaydyng júmyssyz qaluyna sebep boldy. Osynday kelensizdikterdi Qytay biyligi jasyra almaghan siyaqty, sebebi Qytay biyligining óz aqparattary qytaylyqtardy "shóp jep, kýn ótkizetin" nemese "bir nandy on adam bólip jeytin" qiyn kýnderge idiyalyq jaqtan dayyndyqta boluyn júmsaqtap-astarlap eskerte bastady, tipti Qytay biyligi Soltýstik Koreyanyng jolymen jýretinin de jasyrmauda. Búl eskertulerden Qytay biyligining ishin asa bir súmdyq órtting kýidirip bara jatqanyn bilemiz. Taghy bir eskererligi Qytaydaghy miliondaghan shetelding firmalarynyng Qytaydan ketip jatqanyna da biraz uaqyt boldy. Keybireui AQSh pen Batysqa kóship jatsa, kóbisi Indiya, Vietnam, Indoneziya jәne Tayland sekildi shyghys-ontýstik Aziya elderine kóship ketude. Kóshu sebebi Qytay biyligining orynsyz talaptary men sauda úrlyghynyng әserinen bolghan.

Búnda eng manyzdy bir is - sheteldegi qytay bayy Mayls Kuoktyng (Miles Kwok - Guo wengui - 郭文贵 - Guo uyngýi) isi bolmaq. Qytay biyligi ýshin Mayls Kuok isi barlyq isten de manyzdy. Qytay biyligi ony әrtýrli joldarmen AQSh-tan Qytaygha alyp әketuge bar kýshin saldy, tipti jasyryn qastandyqpen óltirmekke de talpyndy, alayda Qytaydyng búl әreketteri sәtsizdikke úshyrady. AQSh biyligi ony qaytarudyng ornyna FBI-dyng arnayy tobymen Qytay biyligining jasyryn qastyq jasauynan qorghauda. Mayls Kuok bolsa AQSh biyligine Qytay biyligining eng jogharghy basshylarynyng jemqorlyq derekterimen neshe myndaghan asa qúpiya qújat-jobalaryn tapsyrghan әri onyng ishinde Qytaydyng AQSh biyligin qalay mengerip alu, ózine qaratu qújattary da bolghan.

Qazir Qytay biyligindegi Shi-Uang toby, Jiyang toby jәne Hu toby arasyndaghy ózara qayshylyqtarmen tartystar jýrude, tipti preziydent Shy Jin Ping de óz jeke basyna qauipsizdik senimi joq. Qazir Qytay biyligi ishinde kez kelgen oilamaghan oqys isting tuyluy әbden mýmkin jaghdayda túr. Qytay biyligining keybir aqparattary 2019 jyldan bastap Qytaydaghy býkil tәrtip saqshylaryna sheksiz biylik beretinin, olargha sot úkimi jýrmeytinin jariyalady. Ári asa kóp sandaghy tәrtip saqshylaryn júmysqa qabyldauda, búnyng barlyghy alda kele jatqan әrqanday iri halyqtyq kóterilisterding aldyn alu ýshin jasalyp jatqan dayyndyq boluy mýmkin. Sonymen birge búl Qytaydyng fashistik sipatqa kóshe bastaghanynyng anyq belgisi.

AQSh-tyng әrtýrli qysymdary Qytaydyng armanyn týske, "bir jol bir beldeuin" ólgen jolgha, al Qytay naryghyn kýlge ainaldyruda. Onyng ýstine Qytay biyligining jay Qytay halqyna qarata, jergilikti últtargha jәne dinge senetin júrtshylyqqa  jýrgizgen ezgisi kýn sayyn ýdep keledi. Osylaysha Qytay biyligi óz qolymen bir kýni jarylatyn asa iri sayasy bombany ózderi dayarlauda. Sheteldegi Qytay bayy Mayls Kuok basshylyghyndaghy Qytaygha qarsy shyqqan asa serpindi jana kýshterding qarqyndy әreketteri Qytay biyligin odan arman sastyra týsude. Osy barghan sayyn shiyelenisken ishki-syrtqy qysymdar ekonomikasyn qúldyratyp jiberdi. Qytay biyligi búghan úzaq uaqyt tótep bere almaydy, kóp bolsa bir-eki jyl ghana shydastyq bere alady. Búnyng sony qazirgi Qytay Kommunistik Partiya biyligin taqtan taydyryp jana Qytay biyligin payda etui әbden mýmkin. Sondyqtan 2019-2020 jyldar Qytay biyligi ózgeretin aituly kezeng bolmaq.

2020 jyly Qytay biyligi audarylyp, onyng ornyna birneshe jana memleketter payda boluy da ghajap emes.

Erghaly Esilov

Abai.kz