Júma, 29 Nauryz 2024
46 - sóz 4897 7 pikir 12 Aqpan, 2019 saghat 15:24

Qayran, Qara Mayor!.. Qosh bol, bauyrym!

Boris Kerimbaev baqigha ketti. Qazaqtyng tayqy mandayyna syimady. Orystar "Geroygha" ishtarlyq etti, biz "Halyq Qaharmanyn" qimadyq.

2005 jyly izdep, Almatydaghy Dostyq danghylyndaghy jeke firmanyng vahteri bolyp otyrghan jerinen tapqanymda, tamaghyma óksik, kózime jas tyghylyp, túryp qalghanmyn...

Ózbek bolghanynda altynmen aptap, kýmispen kýptep qoyar edi. Al, onyng songhy jyldary Qyrghauyldyda, sayajayda ótti. Nemere-shóberemning bireuining atyn "Qaramayor" qoyamyn... 2005 jylghy súhbatty úsynamyn.

«Qara mayor» Boris KERIMBAEV: «Bizding batalion o basta Pekindegi Ýkimet ýiin basyp alu ýshin qúrylghan edi... »

Ákem qolyna hat tiygen kýnning ertesine jolgha shyqqan ghoy...

- Men Almaty oblysynyng Jambyl audanyndaghy búrynghy Prudki, qazirgi Saryjaz auylynda tuyp óstim. Mektepti oryssha bitirdim. Ákem múghalim, anam múghalim, al, men әskery adam bolamyn dedim.                                  - Nege әskery bolghynyz keldi?
- Ol kezdegi patriotizm degen keremet edi ghoy. Auylgha әskery kino әkelip qoysa, barlyq bala birimiz qalmay baryp kóretinbiz. Men bala kezimnen komandir bolugha qúmar edim. Kitaby tәrbiye, romantikanyng da әseri bolsa kerek... Áytpese men әke-sheshemning úldan da, qyzdan da, jar degende jalghyz balasymyn, olar meni alysqa jibere qoyghysy keldi deymisin. Al, men bolsam ata-ananyng qanatynyng astynan alysqa ketip, ózimdi synap kóruge ansarym audy da túrdy. Sodan Tashkenttegi joghary әskery uchiliyshege baryp týstim. Biraq... qyzyq әskery ómir tek kitapta bolady eken. Men ýshin oqu qiyn ómirge ainaldy. Qansha jerden mektepte jýgirumen ainalysyp, shynyghyp, dayyndyqpen keldim desem de. Ne kerek, men ýige oqudy tastamaqpyn dep hat jazdym. Anamnan «meyli, kele ghoy, bir oqugha týsersin» degen hat keldi. Mening hatym әkemning qolyna týsipti. Ol kisi sol kýnning ertesine jolgha shyqqan ghoy... «Elge kýlki, mazaq bolmaqpysyn?!» dedi. Ákemning sonsha jerden namystan jaryla jazdap jetip kelgeni maghan qatty әser etti. «Qam jemeniz, úyatqa qaldyrmaymyn!» dep uәde berdim. Bir saghat qasymda otyryp әkem qaytyp ketti...

-Oqu bitirgen song әskery jolmen qyzmet babynda jaylap ósip jattynyz?
-IYә. Aldymen Germaniyagha baryp qyzmet ettim. Ol jaqqa keterde әke-sheshem «bir ózing ketpe» dep meni ýilendirip jiberdi. JenPIY-di bitirip, auylgha kelip júmys istep jýrgen bir qyzgha.
- «Býldirshindey bir qyzgha, synar qylghan auylym» desenizshi.
- Sonyng ózi. Átten... Áskeriyler de әrtister sekildi kóp ýilenedi degen bir sóz bar ghoy, mening de әlgi qyzben dәm-túzym jaraspady. Biraq, ol maghan keyin óz jolymdy qughan qyz syilady, qazir odan ózimnen ainymaghan nemerem bar. «Er naghashysyna tartyp tuady» deytin be edi. Ómirimning qyzyghy sol býgin...

1979 jyly Temirtauda qyzmet etip jýrgenimde Almatygha kóship kelgen әkem «biz qartaydyq, qasymyzgha kelseyshi» dep qoymady. Men aqyrynda «jaraydy» dedim. Ákemning qolynan kelmeytini joq, basshylargha baryp auystyru mәselesin ózi sheshetin boldy.
- «Ákemning qolynan kelmeytini joq» deysiz, al, aituynyzgha qaraghanda ol kisi ómir boyy qarapayym múghalim bolypty.
-IYә, solayyna solay, biraq, әkemning oqytqan shәkirtteri talay myqty oryndarda otyrdy ol kezde.
- Demek, әkeniz abyroyly ústaz bolghan eken ghoy.
-Sodan әkeme ministrliktegiler «balanyz óz betimen jaqsy ósip kele jatyr, neghylasyz jyly ornyn suytyp, tamyryn suyryp» dep kenes beripti. Ákem sol aqylgha toqtady. Al, men batalion komandirliginen Efiopiyagha әskery kenesshi bolyp ketetin bolyp, qújattarymdy tapsyryp, joghary jaqtyng sheshimin kýtip jýrdim. Mine, dәl osy jerde mening taghdyrym kýrt ózgerdi.

Apta sayyn mal soyyp, qonaqqa shaqyratyn

- Esinizde bolsa, búl kez KSRO әskerining Aughanstangha basyp kirgen kezi. Ol tónkeristi úiymdastyrghan kezde aughan astanasyndaghy Hafizulla Áminning sarayyn basyp alghan negizinen ózbekterden qúralghan arnayy otryad bolatyn. Mәskeudegi joghary sayasi, әskery basshylyq — býgin endi ol turaly aitugha bolady — Qytaymen eki aradaghy salqyn qatynasty eseptey otyryp, dәl sonday otryad Beyjinde de (Pekinde) qajet bolyp qaluy mýmkin degen sheshimge kelgen ghoy. Qytayda úighyrlar kóp ekendigi sebepti búl otryadtyng negizin úighyrlar qúraugha tiyis bolghan. Meni qúzyrly komissiya sol otryadqa komandir etip taghayyndaugha sheshim shygharady. Orta Aziya әskery okrugynyng qolbasshysyna shaqyryp, Almatygha kelgenimde barlau rotasynyng bir podpolkovniygi mening kim ekenimdi súrap, aty-jónimdi estigende «oy-oy-oy» dep basyn ústap otyryp qalghany әli kýnge kóz aldymda... Al, men ne bolyp jatqanynan beyhabarmyn. Óziniz bilesiz, әskerde súramaydy, búiyrady ghoy. Sol kýni týnde Mәskeuge úshtym. Ertesine týn ortasyna deyin meni taghy da týrli synaqtan ótkizumen boldy. Kelesi kýni qolyma 177-arnayy mindetti bólek otryadtyng komandiyri degen búiryq ústatty. Bas shtabtyng bir joghary shendi ofiyserining aitqany esimnen shyqpaydy «Biz sen ýshin bәrimiz bir adamday qol kóterdik. Eger úyatqa qaldyratyn bolsang «atylsyn» dep qos qolymyzdy kóteretin bolamyz. Ar jaghyn ózing oilan»...
-Mindetinizdi týsinip shyqtynyz?
-Týsingenim sol, ýlken uәkildik alghan song kele birden iske kirisip kettim ghoy. Qapshaghaygha ornalastyq. 8 aiday kýni-týni júmys istedik. Mysaly, sol jyly Mәskeu Olimpiadasynyng nysandaryn salu qyzu jýrip jatqan. Men qúrylysshy soldattardyng ishinen 300-dey úighyr soldatty óz qalauymsha tandap, iriktep aldym. Bir rota ghana kazarmagha jayghasty, qalghandary palatada túrdy. Qys boyy. Ábden dayyndalyp bolghan kezde, kýzge tayau, bizding batalionnyng baghyty taghy ózgerdi... Úighyrlar týgeldey derlik әskerden bosatylyp, ornyna endi orta aziyalyq últtardyng ókilderinen, negizinen qazaqtardan qúralghan otryad jasaqtau tapsyryldy. Taghy bir jyl tynymsyz júmystan song 1981 jyly 25 qazanda aughan elin betke alyp ornymyzdan qozghaldyq qoy. 29 qazan kýni tanerteng saghat 5-te aughan jerine kirdik, saghat 6-da birinshi shayqasqa týstik.
— Kirmey jatyp soghysqa tap boldynyzdar?
— IYә. Bir saghattay aiqas boldy.
— Biz soghysty kórgen joqpyz. Siz de kórgen joq ediniz. Alghashqy aiqastan song qanday әserde boldynyz?
— Qanday әser? Jan-dýniyeng tónkerilip týsedi... Áser degen sol. Qansha jerden әskeriymiz degenmen, beybit ómirde әr soldatqa bylaysha aitqanda bes-alty tәrbiyeshi bar ghoy. Al, ana jerde kóp sóilep jatugha, tipti sóilesuge uaqyt joq. Sondyqtan soldattar jas balalar bolsa da bir kýnning ishinde eseyip shygha keldi.
— Sonda sizding batalionda әskerge barghanyna bir jyl tolmaghandar da boldy ma?
— Áriyne. Soldattardyng jasy da, bir jarym jyldy artqa tastaghan jasamysy da boldy.
— Nege ónkey sonday jasamystardan jasaqtalmady batalion?
— Ne ýshin tek qana jasamystardan jasaqtaluy qajet? Soldattar ydys-ayaq juumen shúghyldanghan joq qoy. Olardyng ýsh ay ghana jattyqqandary da boldy. Biraq ol ýsh ay basqalardyng pәlenbay aiyna tatityn. Jattyghu kýni-týni jýrdi. Atysty, parashutpen sekirdi, barlau isin ýirendi. Ofiyserlerding ishinde taza barlaushy men ghana edim. Ózgeleri atqyshtar edi, bәri qayta dayyndaludan ótti. Batalion negizinen soghysugha dayyn boldy, sondyqtan kirgizildi.
— «Spesnaz, spesnaz» deymiz. Sonyng ereksheligi nede?
— Ol negizi yadrolyq qaru payda bolghannan keyin jau tylyna týsip, sol yadrolyq qarudy tabu jәne ony joy jolynda barlau jasau maqsatynda payda bolghan qúrylym edi. Biraq, aughan soghysyna baylanysty bizding otryadtyng aldyna qoyylghan tapsyrma basqalau boldy. Biz әskery operasiyalargha kirmeymiz. Bizge bandylardyng bazalary men qaru-jaraq qoymalaryn tabu, qaru-jaraq tasityn keruenderin toruyldap, joyyp otyru mindetteri jýkteldi.
— Sonda sizding arnayy otryadty óz aldyna kishkene bir armiya deuge bolady ghoy?
— Dúrys aitasyz. Bizding alghashqy túraghymyz Meymene qalasy boldy. Ol Ózbekstannyng shekarasynan 70 shaqyrym jerde. Osy araqashyqtyqtyng qauipsizdigin qamtamasyz etu bizge tapsyryldy. Sonda 8 aiday túrdyq. Búl bizding soghys jaghdayyna beyimdelip aluymyzgha septigin tiygizdi. Jogharyda aitylghan mindetterdi oryndaumen ainalystyq. Batalionymdaghy on shaqty adamnan airyldym. Búl әskery ólshemmen qarasanyz kóp emes, al, әr adamnyng qazasynyng ózi az emesin eskersek - kóp. Eki aidan song bizdi basshylyq ýlken iste tekserip kórmek bolyp, Darzob qalasy manyndaghy operasiyagha tartty. Operasiyadan song bizding otryadty eki aptagha qaldyrdy. Eki apta tórt aigha sozyldy. Osy kezde bizge qala halqymen qoyan-qoltyq júmys isteuge tura keldi. Biz olardyng jerin basyp alugha emes, sәuir revolusiyasyn qorghaugha kelgenimizdi týsindirdik. Ár júma sayyn men aqsaqaldarmen birge meshitke baramyn. Áriyne, olarmen birge namazgha jyghylmaymyn, olardyng qauipsizdigin qamtamasyz etemin. Shayqas bolyp ótken song onay ma, meshit te, ýiler de, joldar da qiraghan. Biz sonyng bәrin jóndedik. Sodan keyin baryp jergilikti halyqta bizge degen senim, qúrmet payda boldy. Shynymdy aitsam, Aughanstanda ótken eki jarym jylymnyng ishinde óz júmysyma qanaghattanghanym sol Darzobta túrghan kezimiz edi...
— Janaghy operasiya degeniniz ne edi, sony týsindire ketseniz.
— Operasiya jýrgizilgen sebebi, Darzobtyng manayynda dushmandardyng bazasy bar bolatyn. Kenes әskerlerine sony jon qajet boldy. Joymasan, olar bizge birinshiden, tynyshtyq bermeydi, ekinshiden, halyq arasynda biz turaly teris ýgit-nasihat taratady. Eng aqyry «shuravilar», yaghny kenestikter «qorqaqtar, olar jol toruyldaudy ghana biledi, odan syrtqa attap ayaq basa almaydy, bizben tauda soghysugha bata almaydy» deydi. Áreket istemeseng aughan halqy ol sózge senip qalady.
— Boris agha, osy jerde býgingi kýnning túrghysynan «dushman» degenimiz kim edi, olar turaly sol kezdegi úghymymyz dúrys pa eken, joq әlde qate me eken?
— Orystarda «ne nado hoditi chujoy monastyri so svoim ustavom» degen maqal bar ghoy. Bizding kenes ýkimeti ózining ontýstik shekarasyn nyghaytu, qauipsizdigin qamtamasyz etu maqsatynda ol elde de sosialistik, bizge dos memleket ornatqysy keldi ghoy.
— Aughan halqy ony qalay qarsy aldy?
— Halyqtyng bir bóligi, memleket basshylyghy «jaraydy» dedi. Babrak Karmali, Nadjibulla. Olar Kenes Odaghynda oqyghan azamattar edi. Al, halyqtyng kóbi oghan kónil bólip qaraghan da joq. Sodan keyin Aughanstanda Ahmad Shah Masud tәjikterding basshysy boldy. Ózining ýlken jer aumaghy boldy. Dәl sol sekildi elding biraz jerin Gýlbeddin Hekmatiyar, biraz jerin Rabbany biylep túrdy. Olar ortalyq memleketke oghan deyin de baghynbay kelgen, kenes әskerining kýshimen biylikke kelgen ókimetke de baghynghan joq. Ózderining taypalaryn jeke biylep-tóstep ýirengen olargha eshqanday joghary biylik kerek bolmaghan. Biz olardy baghynbaghannan keyin «dushman» dedik.
— Aughanstangha sosializmdi, kenes ókimetin kýshpen tanbaqshy boldyq?
— IYә. Jәne ony bizding sayasy biylik sheshti. Al, bizge, әskeriylerge «ontýstiktegi shekaramyzdy qorghauymyz kerek» degen búiryq berildi. Biz ony oryndaugha tiyispiz. Osylaysha basshylyq bizdi on jyldyq, eshkimge qajeti joq soghysqa aparyp kiyliktirdi ghoy.
— Degenmen, sizder jogharydaghyday jaqsy isterinizben halyqty ózderinizge tartyp, bauray aldynyzdar ghoy?
— Bir ghana mysal aitayyn. Operasiya kezinde elding bәri taugha qashyp ketti. Qalada tek qarttar men jas bala-shagha qalghan. Ayqastan keyingi alghashqy aptada bir kýni aldyma eki-ýsh aqsaqal keldi. Mening soldattarymnyng ýstinen shaghym jasap keldi. Soldattar da jas balalar ghoy. Bireuining tauyghyn, bireuining magnitofonyn tartyp alghan. «Shuraviyler, qaraqshysyndar, elderine ketinder!» deydi. Men aqsaqaldardyng aryzyna «tez alghandaryndy qaytaryndar!» degen búryshtama qoyyp, rota komandiyrine jiberdim. Mine, sol oqighadan keyin halyq bizding eshqanday da qaraqshy emes ekenimizge sene bastady. «Kenes әskeri ketedi, sodan keyin isimiz sendermen bolady» dep qorqytatyn bandylar jayly mәlimet bere bastady. Olardyng óz arasynda da ejelgi óshpendilik bar. Biz joryqqa shyghyp, dushmandardy óz úyalarynda jayrattyq. Halyq arasynda «jeniludi bilmeytin Pehlevandy shuravilar taudan-taugha quyp jýrip talqandady» degen sóz tarady. Eng bastysy, biz soghysu ýshin kelgen joqpyz, sizderdi qorghau ýshin ghana keldik degen sózimizge sendiru ýshin aughan әskerining komandirleri, óz әriptesterim arqyly jergilikti júrtpen júmys istedik. Jóndeuge kiristik. Aughandaghy soghys negizinen bazar ýshin jýretin. Óitkeni, ol elde sauda nýktesi bar jerde ghana qaynaghan ómir bar. Osylaysha biz aughandardyng óz balasynday bolghanymyz sonshalyq, bizdi qaytadan Meymenege kóshiru jayly búiryq kelgende aqsaqaldar jinalyp, bizding basshylyqqa bardy. «Músylman bataliondy» qaldyrynyzdar, búlardyng tamaghyn biz óz moynymyzgha alamyz» dedi. Aqsaqaldar әr apta sayyn bir malyn soyyp, kishigirim toy jasap, mening otryadymdy kýtip jiberetin. Meni ýilerine qonaqqa shaqyryp túrdy...
— Qaldyrdy ma sizderdi?
— Áriyne, qaldyrghan joq.

Mening basym ýshin tigilgen 5 million dollar eshkimge búiyrmady

— Sizding «basynyz» ýshin dushmandar million dollardy sol kezde tigip jýr me?
— Ol oqigha Panjsher shatqalynda boldy. Tәjikstanda kezinde kenes ókimeti ornaghanda kóp tәjik aughan jerine ótip ketken ghoy. Aughannyng óz eli negizinen pushtundar. Olar kirme tәjikterdi osy shatqalgha aidap tastaghan. 120 shaqyrymgha sozylyp jatqan, bir úshy Pәkistangha shyghatyn búl shatqal elding ýshten ekisine juyghyn biylep túrghan Ahmad Shahtyng «jeri» edi. Onyng qol astynda 100 mynnan astam jauynger boldy. Shatqal lazuriyt, altyn tәrizdi jerasty qazba baylyqtaryna toly. Oghan tabighatynyng tamashalyghyn, klimatynyng júmsaqtyghyn qosynyz. Basqa aimaqta dihandar jylyna bir ret egin egip alsa, búl jerde eki-ýsh ret egip alatyn.
— Nege osynday bay ólkege pushtundar qyzyqpaghan?
— Qyzyqqan ghoy. Biraq, tәjikter auyp kelgen 40-50 jyldyng ishinde búl shatqal naghyz qamalgha ainalyp ýlgergen. Óitkeni, baylyqtyng ýstinde otyrghan el qaru-jaraqqa aqshany ayamaghan. Endi pushtundarynyzdyng ózi búl shatqalgha kire almaytyn bolyp qalghan. Ahmad Shah kez kelgenin quyp shyghady.
— Memleket ishindegi memleketke ainalghan desenizshi.
— IYә. Sol shatqal arqyly dushmandar shetelderden qaru-jaraq tasidy. Termezden Kabulgha bara jatqan bizding әskery kolonnalarymyzdy Ahmad Shah úrady da túrady. Sondyqtan dúshpannyng búl ordasyn talqandau turaly sheshim qabyldandy. Kenes әskerining ózi 12 myng jauyngerdi qúrady. Operasiya tabysty ótti. Ahmad Shahtan shatqaldy tartyp aldyq. Endi ony ústap túru kerek. Sóitsek, Babrak Karmali mening ony ústap túrugha shamam joq deydi ghoy. Kenesting 40-armiyasy da qala almaydy múnda, onyng aldynda basqa maqsat bar. Osy kelispeushilikti júmysy óte joghary dengeyde jolgha qoyylghan barlau isi bar Ahmad Shah bilip qoyyp, ózining shashylghan abyroyyn jinap alghysy kelip, «bir aidan qalmay shatqaldaghy songhy shuravy soldatty otqa ýiitemin!» dep Qúran ústap ant ishken. Búl habar «úzynqúlaq» arqyly býkil aughan jerine tarady. «Bizding Ahmad Shah, Panjsherding «Arystany» jenilmeydi! Ol ant beripti» dep elding bәrining kýtkeni shuravilardyng ne isteytini boldy. Mening batalionymnyng Darzobtan Meymenege endi qaytyp kelgen kezi. Marshal Sokolov, KSRO qorghanys ministrining orynbasary meni shaqyryp alyp, «shatqaldy bir ay óz qarauyna alasyn» dedi. Nege ekeni týsinikti ghoy.
— «Arystannyn» auzyna bataliondy tastap, sonyng esebinen armiyany aman alyp shyghu...
— Men bir aidyng ornyna 8 ay túryp qaldym. Jәne jay túrghanym joq qoy! Segiz ay boyy aughanda aty anyzgha ainalghan Ahmad Shahpen soghystym. Aqyry ant bergen Ahmad Shahty kelissóz jýrgizuge mәjbýr ettim.
— Anyzgha endi siz ainaldynyz. Sol kezde ghoy onyng «qara mayordyn», yaghny sizding basynyzgha 1 million dollar tikkeni?
— Bir million dollar alghashynda edi. Keyin ol eki million boldy, ýsh million boldy, tórt, bes milliongha kóterildi. Eng sonynda Ahmad Shah «Qara mayordy» óltirgen adamgha qalaghan aqshasyn beremin» dedi... Mening otryadym onyng tamaghyna qadalghan sýiek boldy ghoy.
— «Ahmad Shahtyng barlau isi kýshti edi» dep qaldynyz. Ol is sizderde qalay jolgha qoyylghan edi?
— Bizding agentterimiz de óte jaqsy júmys istedi deuime bolady. Búl mәselede biz negizinen halyqtyng kómegine sýiendik. Mysaly, maghan әkelgen baghaly mәlimeti ýshin men «habarshylaryma» únmen, kýrishpen, qysqasy qolymda barymmen eseptesip túrdym. Ayaghan joqpyn.
— Eseptesip túrmasanyz olar sizge mәlimet bermey qoyady?
— Bermey qoyady. Barlyq nәrse saudagha, «men – saghan, sen – maghangha» negizdelgen.
— Sizderge jogharydan osy maqsatqa dep arnayy qarajat bólingen joq pa sonda?
— Bólingen joq.
— Soldattarynyzdyng auzynan jyryp berip otyrdynyz?
— Jyryp berip otyrdym. Óitkeni, búnday mәlimetke bagha jetpeytini týsinikti shyghar. Sonyng arqasynda qansha ret biz toruylgha týspey kettik, yaghny qansha adamymyzdyng ómirin saqtap qalyp otyrdyq. Sosyn soghys bolghan song biz bandalardyng bazasyn talqandamaymyz ba? Al, ol bazada tamaqtyn, kiyimnin, basqalay zattyng neshe týrli qory bolady. Sonyng bәrimen men aughan dostarymyzben, onyng ishinde «mәlimet kózderimen» bólisip túrdym. Tek ózime bolsyn degen joqpyn, barynsha mәrt bolugha tyrystym. Aughandyqtar da kórdi mening isimdi, tiyisinshe baghalady.
— Million dollar demekshi. Soghysta adamnyng barlyq jaqsy-jaman qasiyetteri syrtqa shyghady deydi. Ol elding túrghyndary turaly qanday pikir qalyptasty sizde? Sózge beriktigi, dinshildigi qanday dәrejede eken? Áriyne, berer baghanyzdyng shartty ekeni týsinikti, sonda da bolsa.
— Uәdege tastay berik dep aita almaymyn. Dinshildikteri de syrt kózge sekildi. Kýndiz sizbenen dos, birge tamaq ishedi, al, týnde... Mysaly, Gýlbahor degen qalada toqyma fabrikasy soghys bastalghan song toqtap qalghan eken. Biz ýsh aptanyng ishinde qalany banditterden tazartyp, fabrikany kýzetke aldyq. Jergilikti partiya jәne ókimet basshylyghy fabrikagha janadan júmysshylar jinady. Al, olary kýndiz júmysshy, týnde dushmandargha ainalady. Mening jauyngerlerim tiyanaqty, múqiyat eseptelip jasalghan operasiyanyng arqasynda 120 adamdy bir oq shygharmay tútqyngha aldy.
Týsinesiz be, sәuir revolusiyasyna baylanysty aughanda bizdegi búrynghy «komsomol» sekildi jastar úiymy bar, auyldy qorghau otryady bar, anany qorghau otryady, mynany qorghau otryady bar, onday úiym tausylmaydy. Jәne olardyng bәrining qaruy bar. Búl elde qarudan kóp nәrse joq! Aughandar ejelden jauynger el, on jasar bala da onda myltyq asynyp jýredi. Bazarda tauaryn satyp otyrghan kez kelgen aughannyng qasynda avtomat, tipti pulemet túrady.
— Olar qarugha degen kóp aqshany qaydan alady?
— Aughanda mal kóp. Altyn kóp. Lazurit kóp. Múnay da bar, gaz da bar. Esirtki bosa-bolmasyn bar. Qysqasy, olar qarugha degen aqshany tabady. Shetelden de kómek kelip túrghanyn esten shygharmau kerek.
— Sonymen Ahmad Shah bergen antyn orynday almady...
— Orynday almaghannan keyin ol bizdi kelissózge shaqyrdy ghoy. Mening ózim kelissóz jýrgizu ýshin bandanyng úyasyna ýsh ret bardym. Búl degeniniz seruen emes. Meni Ahmad Shahtyng ózi qabyldaghan joq, sirә bir bataliondy jene almaghanyna namystanghan bolu kerek... Orynbasarlarymen sóilestim. Nәtiyjesinde Ahmad Shah tútas jarty jylgha soghys qimyldaryn toqtatty. Shayqassyz kýnimiz bos ótpeytin múnday soghys uaqytynda jarty jyl beybitshilik degeniniz óte ýlken olja, sonyng arqasynda qansha jastyng ómiri qyrshynynan qiylmay aman qaldy.
Men Ahmad Shahqa aughan ýkimetining atynan Babrak Karmalidyng qorghanys ministri bol degen úsynys ta jasadym. Ol qabyldamady.
— Nege?
— Ekeui eki taypadan. Keyin Babrak Karmalidyng ornyna Nadjibulla kelgende Ahmad Shah dәl sol oryngha bardy.
Biz aughanda Hrushevting qateligin qaytaladyq

— Nelikten biz on jyl soghysyp, aqyry abyroysyz bolyp tastap shyqtyq Aughanstandy?
— Siz azamatttyq ómir túrghysynan qarap otyrsyz. Birinshiden, bizding aughangha kirgenimiz qate bolsa, sayasy jaghynan qate boldy, al, әskeriy-strategiyalyq túrghydan qarasaq qate bolghan joq. Ekinshiden, әskeriyler armiyany kirgizuge eng songhy sәtke deyin, Sayasy Buroda qaralghan kezde qarsy boldy. Áytse de... Áytse de, Aughanstan bizge strategiyalyq túrghydan kerek edi. Soghys әreketterining teatry retinde. Kez kelgen memleket, kimmen ol dos bolmasyn, ózining shekarasynyng ainalasyn soghys әreketterining teatry dep qarastyruy qajet. Yqtimal teatry dep. Soghan dayyndalady. Dayyn boluy qajet! Áskeriylerdegi «beybit ómir sýrging kele me - soghysqa dayyndal» degen qaghida sodan shyqqan.
— Qazaq ta «jaqsyny aityp, jamandy tayap qoy» deydi ghoy.
— Dúrys. Sondyqtan qalay mýmkindik tudy, solay kenes әskeri aughan jerine kirdi. Bolashaq ýlken soghysqa, yqtimal soghysqa dayyndyq jasau ýshin kirdi. Áriyne, ol «internasionaldyq kómek» dep ataldy. Al, dayyndyq óte kýshti týrde jýrgizildi... Sonday dayyndyqtan keyin, qyruar enbek jasap, on jyldan song tastap shyghyp ketkenimiz dúrys bolmady. Kezinde BÚÚ-nyng minberin ayaq kiyimin sheship alyp sabalaytyn avanturist Nikita Hrushev Qytaygha engizilgen, mýmkin sonau patsha ýkimeti uaghynan bastap engizilgen barlaushylardyng 60 payyzyn ashyp berdi ghoy! Dostyq qadam jasaghan týri-mys. Men sizge barlaushy retinde aitayyn, әlemdegi býgingi tanda barlaushy engizu mýmkin emes birden-bir el – osy Qytay. Dәlirek aitsaq, әriyne, mýmkin emes nәrse joq, biraq, Qytaygha enu ýshin barlaushy bes-alty elden ótui kerek. Sol bir danghoy adamnyng kesirinen Qytay baghytyndaghy bizding «teatrymyzdyn» ahualy qazir auyr kýide. Qysqasy, bizding aughan jerinen ketuimiz de Hrushevting janaghy isi syqyldy boldy. Amerikalyqtar bizding әskerimizdi Aughanstannan shygharu ýshin qolynan kelgenining bәrin istedi jәne degenderine jetti de. Sóitti de ynghayly sәt tughanda qapysyn jibermey, «terrorizmmen kýresemiz» degen úrandy jaqsy jeleuletip aughan jerine ózderi kirip aldy. Jәne juyq arada shyghatyn týri de kórinbeydi. Djordj Bush býgin «biz mýmkin eshqashan aughan jerinen ketpeytin de shygharmyz» deydi. Yaghni, aidaladaghy Amerika Aughanstandy ózining bolashaq «soghys teatry» retinde ózderine auaday qajet dep qarastyrady, ornyghyp alady. Al, biz bolsaq qansha jauyngerimizdi qúrban etip ornyqqan jerimizdi tastap shyghamyz.
— Demek, bizding kirgenimiz de qate boldy, shyqqanymyz da qate boldy ghoy?
— Kirgenimiz qate boldy dep kesip aita almaymyn. Sebebi, biz sol zamannyng kózimen qarap, ózimizding ontýstik shekaramyzda sosialistik jana bir dos el tapqymyz keldi, olardyng sosializm qúramyz degen oiyn damytyp әkettik. Onyng arjaghynda «yqtimal soghys teatry» turaly da oy jatty. Álemdik dengeyde soghys tútanyp ketip jatsa olar bizge ontýstik baghytta qimyldauymyzgha kómek beredi dep eseptedik.
— Al, shyqqanymyz qate boldy?
— IYә, shyqqanymyz shyn mәninde qate tirlik boldy. Múny men әskery adam retinde aityp otyrmyn. Áriyne, bәrine tarih tarazyshy, uaqyt әli óz tóreligin aitady. Degenmen, óz pikirimning dúrys ekenine men kýmәndanbaymyn.

Men qinalghan sәtter kóp...

— Siz ýshin soghysta eng qiyn nәrse ne boldy?
— Eng qiyn nәrse – komandirlerimning kóptigi boldy.
— Qalay-qalay?
— Mening batalionym ýsh jaqqa birdey baghynatyn. 40-armiyanyng qolbasshysyna, Týrkistan әskery okrugyna, Mәskeudegi Bas shtabtyng Bas Barlau Basqarmasyna. Endi mening qanday jaghdayda soghysqanymdy kóz aldynyzgha elestete beriniz. Armiyanyng qolbasshysy «joryqqa!» deydi, Mәskeudegi basshylarym «soghyspaysyn!» deydi. Bir jaghymda aughannyng Ahmad Shah atty «arystany», ekinshi jaghymda mýmkin odan da kýshti óz «arystandarym». Eki ottyng emes, tórt ottyng ortasynda eki jarym jyl jýrdik qoy...
— Osy eki jarym jyldaghy batalionnyng erligi ózining әdil baghasyn aldy dep oilaysyz ba?
— Men mysaly jauyngerlik «Qyzyl Tu» ordenimen, 3-dәrejeli «Otan aldyndaghy enbegi ýshin» ordenimen marapattaldym.
— Segiz ay Ahmad Shahpen arpalysyp, ony tize býktirgeninizge osy ordender layyqty ma?
— Endi men Kenes Odaghy Batyry ataghyn berinder dey almaymyn ghoy... Jalpy, soghystyng bas jaghynda orden, medalidardy az berdi. Soghys bolyp jatqanynyng ózi ashyq aitylmay, qúpiya dep eseptelip keldi ghoy. Batyr ataghyn alghandar bolmady emes, boldy, biraq óte az boldy. Áriyne, mening súnqarlarymnyng erligin soghystyng songhy kezenindegidey baghalaghanda, onda shtabtaghylardyng qoly olardyng tizimin jasaudan-aq bosamas edi.
— Sizderge marapattaudyng az kórsetiluine «músylman batalion» atanghandarynyzdyng kesiri tiygen joq pa?
— Joq, olay dep oilamaymyn.
— Al, batalion qúramynda qazaqtardyng kóp bolghany she? Men búl súraqty qoyyp otyrghanym, Úly Otan soghysy kezinde qazaq jigitteri bir emes eki dýrkin Batyr atanatyn erlik jasaghanda ghana osy ataqty berip otyrghan degen oidamyn. Bermeske amaldary qalmaghanda ghana berip otyrghan ghoy. Taghy 96 qazaq soldaty ol soghysta batyrgha tiyesili júldyzdy ala almay qalghanyna kýmәnim joq.
— Ol mýmkin. Aughanstanda da olay bolghan joq dep aita almaymyn.
— Sizding shayqasa jýrip, túiyqqa tirelgen keziniz boldy ma?
— Áriyne, soghys bolghan song onday jaghdaylar kezdesip túrady. Tek men olardy «túiyq» dep, «shyghar jol joq jaghday» dep eshqashan eseptegen emespin. Eshuaqytta sarbazdarymnyng aldynda syr berip, sasqalaqtaghan emespin. Sebebi, soghysta sasqalaqtadym degenshe qúrydym dey ber. Ásirese, komandiyr. Sen ózing ghana qúrymaysyn, qol astyndaghy ómiri men taghdyry saghan senip tapsyrylghan pәlenbay adamdy ózinmen qosa qúrtasyn.
— Tolyq qorshaugha týsken jaghdaylar úshyrasty ma?
— Áriyne. Bir nemese eki rota qorshaugha týsip qalghan jayttar boldy. Ondayda meni tikúshaqpen shayqas bolyp jatqan jerding tóbesinen týsiredi. Nemese BMP-men qorshaudy búzyp kirip, jauyngerlerime jetemin. Olar «batika keldi, qútqarady endi» dep quanyp qalady. Áli jauyngerlerime jetken joqpyn, jolay rasiyamen jaghdaylaryn bilip, kenesimdi beremin. Jәne ol kezde men qazaqsha sóileymin! Óitkeni, dushmandar oryssha biledi, aghylshynsha biledi, tәjikshe biledi, sening radiotolqynyndy ústap ne aitqanyndy týsinip qoyady. Olar tek qazaqshany týsine almaydy.
— Sizding soghys ýstinde qoryqqan keziniz boldy ma? Jalpy, qorqynysh sezimin qalay jenip ýirendiniz?
— Soghysta qoryqpaytyn adam bolmaydy. Men ýsh nәrseden qatty qoryqtym. Birinshisi – tútqyngha týsip qalu. Ekinshisi - tútqyngha týsip qalyp, azapqa shydamay esimnen tanyp nemese týrli dәrilerding әserinen әskery qúpiyalardy aityp qoi. Erkimnen tys batalionymdaghy jigitterding ajalyna sebepker bolu. Óitkeni, qazirgi zamanda adam janyn qinaudyng da, preparattardyng da әbden jetilgeni belgili ghoy. Ýshinshisi jәne eng ýlken qorqynyshym – sardar retinde shayqas ýstinde bilimim, aqylym, tapqyrlyghym nemese batyldyghym jetpey qalyp, qaramaghymdaghy sarbazdarymdy qyryp alu. Qyryp alyp, týrmege týsu. Sondyqtan men әr shayqasqa, kishkentay bolsa da әr operasiyagha barynsha múqiyat dayyndalugha tyrystym. Aqyl, bilimmen qatar, әskery qulyqty da qatar alyp jýrudi ýirendim. Sonyng arqasynda shyghar, tútqyngha da týspedim. Sosyn, әriyne, bir Allanyng da jar bolghany sózsiz...
— Janynyzdyng erekshe bir qinalghan sәtin esinizge týsirinizshi.
— Mening janymnyng erekshe qinalghan sәti kóp. Sebebi, men әr jauyngerim qaza tapqan sayyn ózimdi kinәli sezindim. Mýmkin, tikeley kinәli bolmasam da. Janym ezilip qinaldym. Olardy kózimning qarashyghynan artyq aman saqtaugha tyrystym. Sodan da shyghar, eki jylda mening bar-joghy 50 jauyngerim shyghyn boldy. Ekeui iz-týzsiz joghalyp ketti. Tútqyngha týsti, yaghni, soghystaghy eng jaman nәrsege tap boldy. Adamdy eng kóp joghaltqan shayqasymda men 7 jigitimnen airyldym. Onda da bizding otryad aldyndaghy sholghynshylarymen birge toruylgha tap boldy. Tәjiriybesizdikten. Osy eki jyldyng әr saghaty, әr minuty mening kóz aldymda. Siz senersiz, senbessiz, biraq, shyndyghy sol. Qarulastarym keyde bir oqighany esterine týsire almasa dereu maghan habarlasady. Ýsh ret infarkt boldym. Endi qashan songhy ret bolar ekenmin dep kýtip jýrgen jayym bar...
— Qúday quat bersin, agha!

21.10.2005

Ómirzaq Aqjigitting facebook paraqshasynan

Abai.kz

7 pikir

Ýzdik materialdar

Alghys aitu kýni

Alghys aitu kýni jәne onyng shyghu tarihy

Jomartbek Núrman 1583
Alashorda

Qojanov mejeleu nauqanynda (Jalghasy)

Beybit Qoyshybaev 2284
Ghibyrat

Qaysar ruhty ghaziz jan

Múhtar Qúl-Múhammed 3621