Adamdar nege jylaydy? Jylaghanda ne tabady? Búl súraqqa әrkim әrtýrli jauap beredi. Al ghalymdar tarapynan osyghan deyin búl súraqqa jauap berilmegen. Tek jaqynda ghana ghalymdardyng búl turaly pikiri jariya boldy. Sonymen, adamdargha jas ne ýshin kerek?

Jas pen múng – egiz úghym. Osyghan deyin búl úghym ghalymdardy alandatpaghan. Olar adamnyng kónil-kýy auytqushylyghy dep týsindirip keldi. Al kózden aqqan jasty týsindire almady. Yaghni, olar tek sanada bolyp jatqan oqighany týsindire aldy, al denedegi ózgeriske mәn bermedi. Búl turaly Tilburg uniyversiytetining professory Ed Vingerhots «Ghalymdargha ishte oinaghan kóbelekter emes, mahabbat qyzyq» degen.

Biraq, jylau tek múnnyng ghana belgisi emes. Adam janaryndaghy jas beynet kóruden, qayghyrudan, ashu-yzadan, sheksiz quanyshtan tuady. Jas mahabbat paraqtaryndaghy kóbelek sekildi kórinbeydi emes, aiqyn kórinedi.

Jas – jýrekten shyqqan bu

Kóz jasy turaly aqparatqa adamdar o bastan qyzyqqan. Adamnyng kóz jasy turaly alghashqy pikir b.z.d. 1500 jyly aitylghan. Eng birinshi mәlimetterde "jas jýrekten payda bolady" delingen.

Gippokrattyng zamanynda "jas sananyng kómegimen shyghady" degen pikirler payda bolghan. 1600 jyldary "kónil-kýi, әsirese, mahabbat jýrekti jylytyp, sonyng әserinen aghza bu shygharady" delingen. Búl bu basqa qaray kóterilip, bu janarda sugha ainalyp, jas bolyp shyghady dep týsingen.

1662 jyly dat ghalymy Nilis Stensen jastyng payda boluyna sebepshi kóz jas bezi ekenin aitqan. Osy tújyrym nәtiyjesinde adam aghzasynyng jas bólu qabileti belgili bolghan. Sonymen qatar, Stensen "jas tek kózdi ylghaldandyryp túru ýshin qajet" dep oilaghan.

Kýlkili zertteuler

Keybir ghalymdar zertteulerin "adam nege jylaydy?" degen taqyrypqa arnaghan. Bir qyzyghy, olardyng arasynda pikirleri úqsastary tabylmaghan. Al Ed Vingerhots jas turaly 8 týrli teoriyany jazyp alghan. Olardyng keybiri tipti kýlkili.

Mysaly, 1960 jyly mynaday oy aitylghan: "Adamdar teniz maymylynyng evolusiyasy. Al túzdy suda ómir sýru ýshin jas kerek bolghan" degen pikirge qalay kýlmeysiz?

Key teoriyalargha dәlel jetkiliksiz boldy. Mysaly, 1985 jyly biohimik Uiliyam Frey "jas kýizelis kezinde aghzadaghy toksinderdi shygharu ýshin kerek" degen.

Keybir zertteushiler jasqa "qarym-qatynastaghy manyzdy ról atqaratyn kómekshi" degen atau bergen. Adamnyng kóz jasy әleumettik qarym-qatynas ýshin, adamdardyng tabysuy ýshin kerek. Mysaly, januarlar dýniyege kelgende tirshilik etuge birden qabiletti bolyp ketse, adam balasy óz qolymen tamaq ishui ýshin keminde 3 jyl kerek. Adam ósip kele jatqanda qorghanu, ayanysh, sezimtaldylyq degen úghymdardy da qatar sinirip ósedi.

Ontýstik Florida uniyversiytetining professory Djonatan Rottenberg "Jas adamnyng bir mәselege tap bolghanynan jәne odan shyghu jolyn tappay jýrgeninen habar beredi" dep esepteydi.

Zertteushiler jas әrtýrli himiyalyq qúramgha ie bolatynyn tapqan. Mysaly, piyaz turaghanda kózden aghatyn jastyng múnayghandaghy jasqa mýldem úqsamaytyny dәleldengen. Jas – ekinshi adamgha habar beruge arnalghan emosionaldyq belgi boluy mýmkin.

Emosiyadan payda bolghan kóz jasynyng himiyalyq qúramynda aquyzdar kóp eken, sol sebepti múnnyng kóz jas jabysqaq keledi. Emosionaldy kóz jas betten jaymen syrghyp, betting úshynda keuip qalady әri ózgelerge tez bayqalady.

Shynar Tóleuxan

Abai.kz