Qazaqstan Preziydenti

Q.K.TOQAEV myrzanyng nazaryna!

...Zәude zapyran dendep, zar qysqan kýnirengen kýngirt kezderimde «ruhymyzdy – rushyldyqqa jyghyp berip, namysymyzdy – nadandyqtyng tabanyna tastaghan; qu tamaq, qaraqan bastyng qam-qareketine maltyqqan ózimizge de obal joq-au» dep qatty yzghar-yza buyp, tar kóilegimdi «tar-tar» aiyryp tastaghym keledi...

Keudesine nan pisip, mekirengen әngýdik әkim-qaranyng týgeli – qazaqtar; ózegi talyp, óneshi júqarghan ónsheng qarasiraq kedeyler de – qazaqtar. Pәrmeni zor biylik te – qazaq, dәrmeni joq qu kedey de – qazaq.

«Azattyqtyng altyn kýrek jeli esip» (Qabdesh JÚMADIL), elim es jiyp, etegin jinaghan tәuelsizdik tabaldyryghynda men de әr shahzada qazaqtyng – әrbir bekzada arabtan aqyly asyp, baylyghy tasyp-tógiletinine imanday ilanyp, selkeusiz sengen edim...

Onbay qatelesip, orasan opyq jedim: omaqasa, opyryla qúladym...

Jeti atasy topqa kirmegen teksizding ayaghy ýzengige ilikse, әkesin tanymay, at túyaghymen taptaudan tayynbaydy eken. Qúrsaghy qanyp as ishpegen kýstaban beyshara qapelimde astatók aqmay asay qalsa, kózine shel, kókiregine nan pisip, zәr-zәharyn at ýstinen asyra shaptyrady eken. Hakim Abaydyn: «Peyili kedey – baydan saqta» danyshpan týiini – «Sarannyng asy piskenshe, taudyng tasy pisetinin» rastap, últymnyng ýnjyrghasy týsti, «Jip – jinishke jerinen ýzilip», juan azyp-tozyp, júqardy.

Arada arsyn-kýrsin otyz qystyng qary erigende, Qazaq eli jerjýzindegi keudeli 71 memleketting әupirimmen 69-ynshy túghyryna taban tiredi. Ómir sýru sapasy eki júrttan ghana enseli elding keude soghyp, maqtanatyn dәnenesi joq. At tóbelindey az qazaqtyng júmysqa jaraqty 1 millionnan astamy jútaghan júmyssyzdar men kónirsigen kedeylerge ainaldy. Eki qolgha – bir kýrek tauyp bere almaghan dymbilmesterdin: «Qol jayyp, ýkimetten kómek súray bermey, júmys isteu kerek» deytin mәnsiz mәmilesi – jabayy shybynnyng yzynynday zәrezep qauqardan aspady.

Tapqanymyzdy – iyt, arqamyzdy – bit jep jatyr. Qalyng qazaqtyng jer qazbasy men tól qazynasyn, balasynyng býgingi nәpaqasy men nemere-shóberesining ertengi nesibesin qanghyp kelgen kóldeneng kók atty kelimsekter kórtyshqanday kemirip-kertip jep, tauysyp-týgesude. «Jaz – jarlyniki, Qys – әldiniki» ekeni atamzamannan ayan. Qaqaghan qys, qasat qar, qyrau kózden qoryqpaytyn mayy qalyn, jaly juandar ónsheng ózegi ózge, bolmysy bólek bireuler. Qazaq eli milliarderlerining toqsan payyzy jat últ bolsa da, bizdi bayaghy marghau boykýiezdik; «sen tiymesen, men tiymen badyraq kóz» janyashymastyq jalqau pighyl albastyday basyp, qúrsauyna qysyp túr.

«Arpa ishinde – bir biday» atyshuly erli-zayypty baybatsha qandastarymyzdyng aldyna biyl әkesinen alty tiyn auyspaghan últy kәris «qazaq oligarhy» Vladimir Kim (4,6 mlrd dollarmen 424 oryn) oiqastap shyqty. «Kimning 2018 jylghy tabysy jarty mlrd dollargha qalay ósti?» dep súrap, jauapqa tarqan bir qazaq joq.

«Qúzghyn – as tandamaydy», Bishkekten (búrynghy Frunze qalasy) qashqan tarihshy, býginde Izraili azamaty Aleksandr Mashkevich (baylyghy 2,4 mlrd dollardan asady, jyldyq tabysy 100 mln dollar shamasynda) te – qazaqtyng baylyghyn sorghan oligarh. Últy – tóbesine tittey tәrelki-taqiya tónkere salghan jóit.

Qazaqtyng qazynasyn qaqshyp, ata-babasynyng týsine de kirmegen baylyqqa bókken Alijan Ibrahimov (Tabysy 2,3 mlrd dollargha ten) pen Patok Shodiyev (Beligiya azamaty. Tapqany 2,2 mlrd dollar) te – oligarhtar. Búl aghayyndy qonyr qazdar – alataqiyaly ózbekter.

Qazaq qazynasyn mysyqsha tartqylap, taran-tarajgha salugha ýndis pen qytay, amerikan men orys, aghylshyn men jóit jabyla kiriskeli shiyrek ghasyrdan asty. Ázirge toqtau da, oqtau da joq. Eski de esti tәmsil: «Kedey – «baygha jetsem» deydi, bay – «qúdaygha jetsem» deydi». Qazaq qauymy kelimsekterding kiristerin jyl sayyn әlsin-әlsin «týgendep» qoydan asa almady.

Bas ainalghan sonshama mol baylyqty kelimsekter qazaqtyng jeri men elinen qalaysha barymtalady? Búl saualdy Qazaq elindegi qúqtyq-kýshtik qúrylymdarynyng ýsh onjylda ýni óship, auzyn bughan ógizdey bireui de qoya almay, ókirip otyr.

Esesine, «Etik jamaghandy kórdik, Taqiya jamaghandy kórmedik» demekshi, týieni týgimen jútqan bәtshagharlardyng qúrbandyqqa bes qazaq sәbii «shalynyp» dýr oyanghan analarymyzgha bólingen eki trillion tengege ishi kýiip, talaghy tars aiyrylyp: «Álemde birde-bir memleket kópbalaly otbasylargha bizdegidey syilyq jasaghan joq» dep esirip-eskende, tilderin qyjyl, betterin qyzyl shalmady.

Esesine, elaralyq kelisimge qol qoymas búryn manyzdy mәseleni ne Ýkimet (joba úsynghan), ne Parlament (joba maqúldaghan) qoghamdyq talqygha salyp, júrtpen aqyldaspaydy. Shekara qúrylymdaryn tehnikalyq jabdyqtaugha Qytaydan jyldyq 2 payyzben almaqshy 112 mlrd tenge (2 mlrd yuani) kólemindegi qyruar qaryzdyng (qarjynyng 70 payyzy qúral-jabdyqtar) qajettiligi qanshalyqty ózekti? «Jer betindegi 122 memleketke tehnika satatyn qytaylyq kompaniya ónimderining sapasy Amerika jәne Euroodaq elderining tehnikasynan kem emes, baghasy 1,5 ese tómen» dep, qol-ayaghyn jerge tiygizbey, maqtap-madaqtady.

Bolashaq úrpaghymyzdyng moyynyna ilinip jatqan qaryzdaryn Ýkimet mýsheleri men Parlament deputattary óz qaltalarynan tólemeydi, biz ben balalarymyzdyng qaltalaryna qol salady. Bizding qaltamyzgha qol salugha eshkim púrsat bergen joq. Halyqtyng qaltasyna lúqsatsyz qol salyp, ayausyz tonap-tandyrlatu – súmyray sovetten qalghan qansyq qadet. Orys jazushysy Fedor Dostoevskiyding «Naqúrys»-yndaghy: «Vy ne serdiytesi na menya... Esly serdiytesi, to ne serdiytesi» degenimen birdey mayly-mazaq qazaqy tanymda: ««Qolynnan kelse, qonyshynnan bas» degenge sayady. Qazirgi qúzyretti qazaq shyndyqtyng betin ashyp, batpan qúiryqtan qaghylghysy joq...

Qaraqshynyng qarmaghyna týsip, qoldy bolghan qazaq qazynasynyng júqanasyn jalap-jaldaugha tәuir talpynys – qaysybir jyly qazaq júrtynda oigha siymdy, migha qonymdy bastamamen bas kóterdi. El esalang kýige týsken elen-alanda qapersiz qazynagha qol salyp, «bayqamay» basyp qalghan, shayqamay shashyp alghan qarjy-qarajattardy elge qaytaryp, әmise zandastyryp alugha múrsat-marhabat berildi.

Qaydam, janyn jaldap, imanyn aldap tapqan úrlyqy dýniyesin kim óz erki, yqylasty yrqymen keri qaytara qoysyn! Álimsaqtan «Alasygha altau – az, Beresige beseu – kóp». Arsyz yndyn «taban aqy, manday terim» deudi de arsynbaghan. Sol súmdyq ótirik-ósegi men jarymjan jalghandyghyna ózi eriksiz iyip, qaltqysyz sengen. Nәpsining tәttiligi, eserding «eptiligi» des bermedi. Eng qúrysa, ileude bir shonjar – shortandyq tanyta almady, ónsheng mayshabaq maygha bókken bolyp shyqty. Qolynan ilip, ayaghynan shalyp qalghan kemel kuә, aiqyn aighaq joq: «Ústalmaghan – úry emes». Is bitti – qu ketti. Áyteuir, kóz aldau sanatynda, sóz arbau esebinde «pәlenbay aqsha auylgha qaytty» degen ótirik-shyndy qúrghaq qisap aitylyp, sony siyrqúiymshaq jabyldy.

Basymyz bos, erkimiz bostan bozdaqty jyldarda Tәuelsizdik tuyn talapaygha salghanday sayran salyp, qaramyz kóbeyip, qoramyz tolmady. Qazaqtyng qatary kem, sany siyrek. «Qyryq jyl qyrghan bolsa da, ajaldy ghana óletinge» qanyq qandasymyzdyng qarasy shiyrek ghasyrda nebәri 6 million jetkinshekke jetip-jyghyldy. Búl derekting ózi – taza qazaqqandy úrpaq emes, eldegi kelimsekterdi qosqandaghy qoyyrtpaq mәlimet. Qazaq elinde qazaq últy jylyna, shamamen, 160 myn, aiyna 12 mynnan sәl asatyn sәbiydi qatargha qosady. Demek, basty baghdar – qazaqtyng tez ósip, jyldam kóbengi boluy kerek. Biraq, «Qazir әrkim óz tabysyn ózi paydalanatyn kezde neshe bala bolatynyn, ony qalay asyrau kerek ekenin, oquy bar – sonyng bәrin oilanuy kerek» degen memleketting myljyng sayasaty adamdardyng ómiri ýshin ózine jauapkershilik alghysy kelmeydi.

Eldegi halyq naqty sanynan bastap, kýndelikti zәru azyq-týlikting baghasyna deyin qadaghalap, aqiqat mәlimet beruge tiyis qúrylym Statistika agenttigining jogharydan qysym arqyly jariyalaytyn derekterinen әdildik izdep, әure-sarsangha týsuding ózi artyq. Halyqtyng senimi men elding emeurinin qaytaru – jenil sharua emes. Statistika agenttigi – ministrlik dengeyge irilenip, tek Parlamentke esep berui kerek. Últtyq qordyn, Zeynetaqy qorynyn, memlekettik jәne jergilikti budjetterding ay sayynghy kiris-shyghysy әr aidyng sonynda jalpy júrtqa dәstýrli týrde jariya etiluge tiyis.

Elding әrbir azamaty memleketimizding múnaydan, astyqtan, asa siyrek baghaly metaldardan jәne basqa da tolyp jatqan qymbat ta qat eksporttyq ónimderden ay sayyn týsken qarjy kólemin bilip, onyng kólemining kóbengi men azayuynyng sebep-saldarynan qúlaghdar bolsa, birinshiden, biylikting ashyqtyghyna senimi artady; ekinshiden, elding әleumettik-ekonomikalyq әl-auqatynan habardar bolady; ýshinshiden, qay salalardyng kemshin tartyp, aqsap jatqandyghyna kózi jetip, otanshyldyq-elshildik sana-sezimi artady.

Qazirgi qazaq biyligi jerimizde jana múnay-ken oryndarynyng orasan qory bar ekendigin boljap, sýiinshi súrauda. Elding tól qazynasyn jeti qat jerding astynda qúlypqa salyp, qúpiya ústau – adamzat tarihynda әli birde-bir memleketti púshpaqqa jetkizgen joq. «Jarly – jomart, Bay – nәmart» tanymnan qarasha halyq taymaydy. Nәmart – teksizdin, jetesizdin, nashardyng qadeti. Qasiyetsiz qadet, әdepsiz әdet – ótirik-ósekting kindigi. Aqiqatty alty asugha jasyryp, shyndyqty jamap-jasqaghan el kógermeydi.

Kóne kýn, alys zamanda qany taza, bolmysy bekem búrnaghy qazaq: «Bay balasy – balpan, Jarly balasy – jaltan»; «Aqsha ashpaytyn qúlyp joq»; «Toqtyghynda jaraspaghan, Ashtyghynda qaraspaydy»; «Ashtyng aqyly – tamaghynda, Jayaudyng aqyly – tabanynda»; «Qysqa jip kýrmeuge kelmes», «Barlyq – jarastyrady, joqtyq – talastyrady» deytúghyn ata-babanyng múragha baylaghan bagha jetpes qymbat kemengerliginmen kókjiyegin keneytip keldi.

Kiyeli Túran topyraghyna orasholaq oily ozbyr orystyng teksiz tabany tiygeli: «Baylyq – múrat emes, Kedeylik – úyat emes»; «Malgha jarlylyq – jarlylyq, Aqylgha jarlylyq – sorlylyq»; «Qarny ashqangha – qara talqan mayday kórinedi»; «Mal – baydiki, Jan – qúdaydiki»; «Bay bolyp, kórgenimiz joq, Kedey bolyp, ólgenimiz joq» degen joqshylyqty dәriptep, kedeyshilikti madaqtaytyn kertartpa dәrgey-dәrmen tamyrymyzgha tereng sinip, sirestirip baqtyq. Tipti:

«On eki mýsheng sau bolsa,

Sәulet emey, nemene?!

On sausaghyng sau bolsa,

Dәulet emey, nemene?!» – dep, shapalaq shatyrlattyq. Shalma salyp, shider tartugha Shal aqynnyn: «Kedeyding ýsh týri bar oilaghangha, Baylyq joq – qanaghatsyz toymaghangha...» degen shalymdy shumaqtaryn qaqpan qyldyq. Siniri shyqqan kedeyshilik týisigi qanymyzgha qazyqsha qaghylyp, dertke shaldyqtyrdy.

Qazaqtyng qazynasy ortayyp, týgesiluge tayandy. «Altyn shyqqan jerdi – belden qazghan» úry-qary men baukespe-barymtashylar qazandy qansytyp, qaqpaghyn qaq-qaq jardy; sybaylastyqpen qauyshyp, jemqorlyq jelkenin jelbiretti. Baghyt-baghdary belgisiz, aqyrghy ayaldamasy alshaq.

Kóneden kelgen kósemsóz: «Ólimge «qayda barasyn» dese: «Baydyng – malyn shashamyn, kedeyding – artyn ashamyn» depti. Asqan belimiz, jetken jerimizding siqy. Ashylmaghan, shashylmaghan nemiz qaldy?..

Últymdy úiytqan úlyqty marqasqalar «Elikting moynyn – oq kesedi, Erding moynyn – joq kesedi» keselimen kónilsiz kýn keshti.

Kәris Vladimir Kim Malidivy aralynda qazaqtyng baylyghyna maltyghyp jatqanda, últymnyng úrantildi jornalshysy, oraqauyz kósemsózshi Sherhan MÚRTAZA joqtyq-jetispeushilik jaghdayynda jaryq kýnin tauysty...

Qotara asaghan qazaqtyng qarjysyna jóit jerinde Aleksandr Mashkevich jarqyrata shirkeu túrghyzghanda, alashtyng namysy aldaspanday, ruhy ottay aduyndy aqyny Múhtar ShAHANOV oqtyn-oqtyn pәteraqygha qaryzdanyp qalyp jýr...

Alijan Ibrahimov pen Patok Shodiyev qazaqtyng qazynasyna belshesinen batqanda, tura aityp, tóte shabudyng «shatyluynan» saqtanghan qabyrghaly qalamgerimiz Múhtar MAGhAUIN tayaq tiyip, taban tilinuden yqtap, jersharyn sharlap, jatjúrt jaghalap ketti...

Qazaq «Alpys qarsaq – at bolmas» aqiqatty týsingen kýni – qu kedeylikten birjola qútylyp, qúlantaza aiyghady. Qalyng qazaq qaspaq jalap, biytin syghyp, bereksiz kýy keshe berse; at tóbelindey az bay-batshamen órkendi el, jelkendi júrttyng qataryna qosyla almaymyz. Sary taryday siyrek baylar men qara ormanday qalyng kedeyding betpe-bet kelip, «úrysta – túrys joq» dep, Betpaqdalagha aighyz aghyzuyn kýtuding qajeti joq. Qonsynnyng qarny toq bolsa, qasharynnyng qatyghynan dәmetpeydi. Qazaqtyng bayy men kedeyining arasyn jaqyndatudyng jalghyz tәsili – el qazynasynyng ashyq ta әdil týrde bóliske týsui.

«Kýni bitken jalshy, Kónekti syrttan súrap», әlemde beresheksiz el qaldyrmadyq, jattan súranshaqtanyp, bótenge telmirudi dәstýr-daghdygha ainaldyrdyq, әkim men ministrge bir-bir alaqan jaishy orynbasar taghayyndadyq. «Qúsy joqqa túrymtay – súnqarmen ten, Aty joqqa qotyr tay – túlparmen ten» teksiz tependegennen tiylyp, itke sýiek qaryzdar qalyptan qashuymyz kerek. Dәruishting kýshalasyna ulanghan duanaday alaqan jayyp, auyly alystyng dәrgeyin dәmetetin súranshaq syrqat, tilenshek dert – qayymnyng qúlashyn qysyp, elding irgesin sógedi. Úry-sarannyng auzy ary, saryqymyz sabanyng auzy beri qaraghan kýn tughanda ghana myng ólip, myng tirilgen marqasqa júrttyng meymanasy tasyp, mereyi aspandaydy.

Baylyq pen kedeylik turaly bir belgili anyzda baylyq pen kedeylik jolaushydan «Bizding qaysymyz súlumyz?» dep súraydy. ««Kedeylikti súlu» desem, Baylyq renjip, menen ketip qalar. «Baylyq súlu» desem, Kedeylik maghan yzlanyp, bas sala tónui mýmkin» dep qaymyqqan jolaushy: «Sen, kedeylik, ketip bara jatqanda, yaghny artynnan qaraghanda sonday súlu әri tartymdy kórinesin. Al, sen, Baylyq, kerisinshe, jýzinmen beri qarap, adamgha qaray jýrgende súlulana týsesin» dep jauap beripti...

Býgingi qazaq baylyqtyng baraqatyn BÝGIN kórui kerek: baylyqqa bógip, barshylyqta, baqytty, bayandy, baquytty ghúmyr keshuge tiyis. «Tannyng asy – Tәnirden!»

Áleumettik әdilettilik ornamaghan el shyrpy tiyse shatyrlap órtenetin qurap-kepken qamystay әntek de әlsiz bolady. Tariyh-qariya jalghan aitpaydy: shanyraghy qirap, saghy synghan qay elding de irgesining juan jibi sógiletin týiini – әleumettik әdiletsizdik, yaghni, bay men kedeyding arasynyng tym alshaqtap-alystap ketui. Qazirgi qazaqtyng bayy men kedeyining arasy alty kýndik jol: kózi jetpeydi, sózi ótpeydi. «Jetim bala – kekshil» keledi, eng qauipti kiltipan, asa apatty aimaq, osy.

*** *** ***

...Týneukýni әkemning jalghyz inisining jambasy topyraqqa tiydi. Eldi kórip ensem ezildi, kózim kireukelenip, kónilim kómildi. Auyl qazaghy azyp-tozghan, әjimi teren, qúlaghy kereng kýide...

Hal-aqualyn súrasan: «Qanaghat – qaryn toydyrar»-yn qamsyz qyryq qaytalap, «Jútaghan – shýkirge toymas»-tyng tabymen tәubesin tastamay, týkirigine shashalyp әure...

Shýkirding – shekarasyn, tәubening – tarazysyn, qanaghattyng – qaqpasyn kórgen kóz bar ma?..

«Kedeyding kerbezinen saqta», qúday!

Shamalghan shatqaly

2019 jyldyng nauryzy

Mynjan Bayjaniyn, qogham qayratkeri

Abai.kz