Maqaladan ýzindi

Núrsúltan Nazarbaev memleket qúru isinde әuel bastan «aldymen – ekonomiy­ka, sodan keyin – sayasat» qaghidatyn ústandy. Ol sol jyldardaghy sayasy ahualdyng bar­lyq qiyndyqtaryn óz basynan ótkerip, júrt­shylyqtyng kýdigi men ýmitin tereng sezi­ne bildi. Jauapkershilik dengeyi joghary bolghan­dyq­tan jәne әr nәrsege pragmatikalyq túr­­ghy­dan qaraghandyqtan Elbasy týrli eksperiymentter men jónsiz qadamdargha mýl­de barghan joq. Sol sebepti, Qazaqstanda evolusiyalyq jәne kezen-kezenmen damu qa­ghidaty basshylyqqa alyndy.

Uaqyt osynday ústanymnyng tiyimdiligin dә­leldedi. Biz myqty ekonomika qúryp, bir­te-birte kýshti azamattyq qoghamy bar ornyq­ty­ әri tengerimdi sayasy jýiege qadam basyp kelemiz.

Osy jyldar ishinde memlekettik-sayasy qúrylymnyng jәne qoghamdyq qatynastar jýiesining jalpy damu logikasy, eng aldymen, memlekettik basqarudyng tiyimdi júmys isteytin demokratiyalyq instituttaryn qúrugha baghyttaldy.

Atap aitqanda, 1995 jylghy Kons­titusiyagha sәikes birtútas memlekettik biy­likti jýzege asyrudyng ornyqty tetigi jasaldy. Onyng negizin biylikting ýsh tarmaghy – atqarushy, zang shygharushy jәne sot biyligi qúraydy. Tepe-tendik jәne tejemelik jýiesi (senimsizdik bildiru votumy, impichment, veto qúqyghy jәne t.b.) arqyly biy­likting tarmaqtargha bólinu qaghidatyna ke­pildik berildi. Konstitusiya preziydenttik basqaru formasyn jariya etti. Preziydentting erekshe mәrtebege ie boluy, biylikting bar­­lyq tarmaqtarynyng ýilesimdi qyzmet etuin qamtamasyz etui jәne memlekettik or­gan­dardyng júmysy ýshin halyq aldynda ja­uapty boluy osy basqaru nysanynyng ózine tәn ereksheligi sanalady.

Jalpy, 1990 jyldyng 24 sәuirinde qúryl­ghan preziydenttik institut egemen eli­miz­ding býkil memlekettik basqaru jýiesining basty elementine ainaldy. Múnday jaghday 1995 jylghy 25 sәuirde Preziydentting óki­lettigin úzartu jónindegi respublikalyq re­ferendum barysynda týpkilikti týrde re­simdeldi. Onyng qorytyndylary Núrsúltan Nazarbaevtyng bastamalary men sayasatyna qoghamdyq qoldau kórsetuding dengeyi joghary ekenin aiqyn kórsetti. Keyingi jyldary múnday qoldau arta týsti. Elimizde ótken barlyq preziydenttik saylaudyng nәtiyjeleri soghan dәlel.

Naghyz kóshbasshynyng úlylyghy men bolmysy úzaq merzimdi basymdyqtardy belgilep, memleketting damu baghytyn der kezinde ýilestire biluimen aiqyndalady.

Sayasy jәne ekonomikalyq salada tәuel­sizdikting alghashqy jyldarynda jýrgizilgen týbegeyli qúrylymdyq reformalar myqty preziydenttik biylikti qajet etti. Biraq jana tarihy kezende Núrsúltan Nazarbaev Parlament pen Ýkimetting rólin kýsheytip, biylik ókilettikterin qayta bólgen dúrys dep sheshti. Sol sebepti Túnghysh Preziydent elimizding sayasy jýiesining jana qúrylymy men tepe-tendigin belgilep, 2017 jyly konstitusiyalyq reforma jýrgizudi úsyndy.

Búl qadam jana demokratiyalyq stan­dart­targha jәne azamattyq qogham ins­tiy­tut­taryn dәiekti týrde damytugha baghyt­talghan elimizding sayasy jýiesining evolu­siya­syndaghy jana kezenge jol ashty. Osy reforma arqyly Qazaqstannyng Túnghysh Pre­ziydenti azamattardyng qúqyqtary men bos­tandyqtaryn qorghau, egemendigimizdi ny­ghaytu, demokratiyalyq qaghidattardy damytu jәne memleketting tiyimdiligin arttyru isindegi Parlament deputattarynyng rólin kýsheytuding strategiyalyq perspektivalaryn aiqyndady.

Osylaysha Qazaqstan parlamentariyzmi Qazaq KSR-ning eskirgen Jogharghy Kenesinen zamanauy qos palataly kәsiby Parlamentke deyingi kýrdeli evolusiyalyq joldan ótti. Qoghamdyq-sayasy kýshter keninen ókilettik alyp, el ómirine eleuli yqpal ete bastady.

Býgingi tanda respublikamyzda ornyq­ty kóppartiyaly jýie qalyptasty. Qazirgi uaqytta 6 sayasy partiya resmy týrde júmys istep keledi. Solardyng ýsheui Parlament Mәjilisine saylandy. Salystyrmaly týrde aitar bolsaq, 1993 jyldyng sonynda elimizde eki-aq sayasy partiya (Sosialistik jәne Qazaq­stannyng Últtyq Kongresi) resmy týrde tirkelgen bolatyn.

Preziydent basqarghan «Nur Otan» partiya­sy әleumettik manyzy bar bastamalardy jәne júrtshylyq ýshin ózekti jobalardy dәiekti týrde iske asyryp, Qazaqstannyng qo­ghamdyq-sayasy kenistigining myqty toptas­tyrushy buynyna jәne halyqtyng týrli ókil­derining mýddesin qorghaytyn kýshke ainaldy.

Qoghamdyq-sayasy qúrylymdardyng qyz­metin retteytin «Sayasy partiyalar turaly», «Qoghamdyq birlestikter turaly» zan­dar pikir aluandyghyn qamtamasyz etip, aza­mattardyng respublikalyq, ónirlik jәne jergilikti dengeyde sheshim qabyldau isine atsalysuy ýshin barlyq mýmkindikterdi berdi. Búl jaghday elimizding qarqyndy qoghamdyq-sayasy ómirinde aiqyn kórinis tapty. Mәselen, Ádilet ministrligining mәlimetterine sәikes, qazir elimizde respub­lika­lyq jәne ónirlik dengeyde 23 myngha juyq qoghamdyq birlestik tirkelgen.

Tәuelsizdik alghan song tórtinshi biylik qarqyndy damy týsti. Elimizde týrli mem­lekettik emes kommersiyalyq, qoghamdyq radiostansalar, telearnalar men merzimdi basylymdar ashylyp, tabysty júmys istep keledi. Búqaralyq aqparat qúraldarynyng erkindigi qamtamasyz etildi. BAQ erkindigine zang jýzinde kepildik berildi.

Nәtiyjesinde otandyq jurnalistika halyqty el ishindegi jәne әlemdegi jaghday turaly aqparatpen qamtamasyz etetin tiyimdi qoghamdyq baqylau institutyna ainaldy. Qazirgi tanda Qazaqstanda týrli menshik nysanyn­daghy 3 393 búqaralyq aqparat qúraldary tirkel­gen. Solardyng ishinde 2 829 merzimdi basylym, 133 telearna, 70 radio jәne 361 aqparat agenttigi men jelilik aqparat kózderi bar.

Sonymen qatar Elbasy mem­leket­­tik qyz­metting jana meritokratiya­lyq jý­ye­s­ining qalyptasuyna zor mәn berdi. Onyng basty qaghidattary – demokra­tiya­ly­lyq, jal­pygha qoljetimdilik, qyzmetting ashyq­­tyghy, qogham­dyq pikirding eskerilui jәne júrt­­shy­lyq­pen údayy dialog jýrgizu, mem­­leke­ttik qyz­met­shilerding kәsibiyligi men qúzyrettiligi.

Ótken ghasyrdyng 90-jyldary Kenes Odaghy ydyraghan sәtte ghalymdar men sayasat­kerlerding kópshiligi etnostyq jәne konfes­siyaaralyq qarama-qayshylyqtardyng saldarynan Qazaqstan qúrdymgha ketedi dep boljady. Amerikanyng ataqty sayasattanushysy Zbignev Bjezinskiy Yugoslaviyanyng kópke belgili bayansyz tәjiriybesine sýiene otyryp, bizding ónirdi, tipti «Euraziyalyq Balqan» dep atady. Oqighanyng osylay órbu qaupining joghary bolghanyn atap ótken jón. Degenmen Qazaqstannyng Túnghysh Preziydenti beybit ómirdin, etnosaralyq jәne konfessiyaara­lyq qatynastardyng nәziktigi joghary ekenin týsinip, strategiyalyq manyzy zor osy sa­ladaghy barlyq jaghymsyz ýrdisterding aldyn alyp, olardy tiyimdi týrde beytaraptandyru ýshin birqatar jýieli sharalar úsyndy.

Atap aitqanda, memleket diny nanym-senim bostandyghyna kepildik berip, eli­mizdegi dәstýrli diny birlestikterding erkin júmys isteuin qamtamasyz etti. Zayyrly memleketting konstitusiyalyq qaghidatyn jýzege asyru ýshin jaghday jasaldy. Soghan sәikes eshbir din memlekettik jәne jalpygha mindetti din retinde belgilenbeydi. Múnday qadam islam, hristian, iudaizm jәne basqa da konfessiya ókilderining ýilesimdi qatar ómir sýruin qamtamasyz etti.

Núrsúltan Nazarbaevtyng beybit bastamalary Astanada túraqty týrde ótkizilip kele jatqan Álemdik jәne dәstýrli dinder kóshbasshylarynyng sezi ayasynda institusiyalanyp, belsendi ilgerilep keledi.

Etnosaralyq kelisim men qoghamdaghy túraqtylyqty qamtamasyz etu ýshin 1995 jyly elimizdegi 130-gha juyq etnostyng basyn qosqan biregey qoghamdyq institut – Qazaqstan halqy Assambleyasy qúryldy.

Jalpy, býginde Túnghysh Preziydentting ýshtúghyrly til jәne barlyq etnostar men konfessiya ókilderining tendigi sayasatynyng negizinde qoghamdy demokratiyalandyru, Qa­zaqstan parlamentariyzmi men azamattyq qogham instituttaryn damytu, sonday-aq elimizde jalpyúlttyq birlik pen kelisimdi qamtamasyz etu isinde basty ról atqarghanyn nyq senimmen aitugha bolady.

Mahmút Qasymbekov

Qazaqstan Respublikasynyn  Túnghysh Preziydenti – Elbasy Kensesining Basshysy

Abai.kz