ماقالادان ءۇزىندى

نۇرسۇلتان نازارباەۆ مەملەكەت قۇرۋ ىسىندە اۋەل باستان «الدىمەن – ەكونومي­كا، سودان كەيىن – ساياسات» قاعيداتىن ۇستاندى. ول سول جىلدارداعى ساياسي احۋالدىڭ بار­لىق قيىندىقتارىن ءوز باسىنان وتكەرىپ، جۇرت­شىلىقتىڭ كۇدىگى مەن ءۇمىتىن تەرەڭ سەزى­نە ءبىلدى. جاۋاپكەرشىلىك دەڭگەيى جوعارى بولعان­دىق­تان جانە ءار نارسەگە پراگماتيكالىق تۇر­­عى­دان قاراعاندىقتان ەلباسى ءتۇرلى ەكسپەريمەنتتەر مەن ءجونسىز قادامدارعا ءمۇل­دە بارعان جوق. سول سەبەپتى، قازاقستاندا ەۆوليۋتسيالىق جانە كەزەڭ-كەزەڭمەن دامۋ قا­عيداتى باسشىلىققا الىندى.

ۋاقىت وسىنداي ۇستانىمنىڭ تيىمدىلىگىن ءدا­لەلدەدى. ءبىز مىقتى ەكونوميكا قۇرىپ، ءبىر­تە-بىرتە كۇشتى ازاماتتىق قوعامى بار ورنىق­تى­ ءارى تەڭگەرىمدى ساياسي جۇيەگە قادام باسىپ كەلەمىز.

وسى جىلدار ىشىندە مەملەكەتتىك-ساياسي قۇرىلىمنىڭ جانە قوعامدىق قاتىناستار جۇيەسىنىڭ جالپى دامۋ لوگيكاسى، ەڭ الدىمەن، مەملەكەتتىك باسقارۋدىڭ ءتيىمدى جۇمىس ىستەيتىن دەموكراتيالىق ينستيتۋتتارىن قۇرۋعا باعىتتالدى.

اتاپ ايتقاندا، 1995 جىلعى كونس­تيتۋتسياعا سايكەس ءبىرتۇتاس مەملەكەتتىك بي­لىكتى جۇزەگە اسىرۋدىڭ ورنىقتى تەتىگى جاسالدى. ونىڭ نەگىزىن بيلىكتىڭ ءۇش تارماعى – اتقارۋشى، زاڭ شىعارۋشى جانە سوت بيلىگى قۇرايدى. تەپە-تەڭدىك جانە تەجەمەلىك جۇيەسى (سەنىمسىزدىك ءبىلدىرۋ ۆوتۋمى، يمپيچمەنت، ۆەتو قۇقىعى جانە ت.ب.) ارقىلى بي­لىكتىڭ تارماقتارعا ءبولىنۋ قاعيداتىنا كە­پىلدىك بەرىلدى. كونستيتۋتسيا پرەزيدەنتتىك باسقارۋ فورماسىن جاريا ەتتى. پرەزيدەنتتىڭ ەرەكشە مارتەبەگە يە بولۋى، بيلىكتىڭ بار­­لىق تارماقتارىنىڭ ۇيلەسىمدى قىزمەت ەتۋىن قامتاماسىز ەتۋى جانە مەملەكەتتىك ور­گان­داردىڭ جۇمىسى ءۇشىن حالىق الدىندا جا­ۋاپتى بولۋى وسى باسقارۋ نىسانىنىڭ وزىنە ءتان ەرەكشەلىگى سانالادى.

جالپى، 1990 جىلدىڭ 24 ساۋىرىندە قۇرىل­عان پرەزيدەنتتىك ينستيتۋت ەگەمەن ەلى­مىز­دىڭ بۇكىل مەملەكەتتىك باسقارۋ جۇيەسىنىڭ باستى ەلەمەنتىنە اينالدى. مۇنداي جاعداي 1995 جىلعى 25 ساۋىردە پرەزيدەنتتىڭ وكى­لەتتىگىن ۇزارتۋ جونىندەگى رەسپۋبليكالىق رە­فەرەندۋم بارىسىندا تۇپكىلىكتى تۇردە رە­سىمدەلدى. ونىڭ قورىتىندىلارى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ باستامالارى مەن ساياساتىنا قوعامدىق قولداۋ كورسەتۋدىڭ دەڭگەيى جوعارى ەكەنىن ايقىن كورسەتتى. كەيىنگى جىلدارى مۇنداي قولداۋ ارتا ءتۇستى. ەلىمىزدە وتكەن بارلىق پرەزيدەنتتىك سايلاۋدىڭ ناتيجەلەرى سوعان دالەل.

ناعىز كوشباسشىنىڭ ۇلىلىعى مەن بولمىسى ۇزاق مەرزىمدى باسىمدىقتاردى بەلگىلەپ، مەملەكەتتىڭ دامۋ باعىتىن دەر كەزىندە ۇيلەستىرە بىلۋىمەن ايقىندالادى.

ساياسي جانە ەكونوميكالىق سالادا تاۋەل­سىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارىندا جۇرگىزىلگەن تۇبەگەيلى قۇرىلىمدىق رەفورمالار مىقتى پرەزيدەنتتىك بيلىكتى قاجەت ەتتى. بىراق جاڭا تاريحي كەزەڭدە نۇرسۇلتان نازارباەۆ پارلامەنت پەن ۇكىمەتتىڭ ءرولىن كۇشەيتىپ، بيلىك وكىلەتتىكتەرىن قايتا بولگەن دۇرىس دەپ شەشتى. سول سەبەپتى تۇڭعىش پرەزيدەنت ەلىمىزدىڭ ساياسي جۇيەسىنىڭ جاڭا قۇرىلىمى مەن تەپە-تەڭدىگىن بەلگىلەپ، 2017 جىلى كونستيتۋتسيالىق رەفورما جۇرگىزۋدى ۇسىندى.

بۇل قادام جاڭا دەموكراتيالىق ستان­دارت­تارعا جانە ازاماتتىق قوعام ينس­تي­تۋت­تارىن دايەكتى تۇردە دامىتۋعا باعىت­تالعان ەلىمىزدىڭ ساياسي جۇيەسىنىڭ ەۆوليۋ­تسيا­سىنداعى جاڭا كەزەڭگە جول اشتى. وسى رەفورما ارقىلى قازاقستاننىڭ تۇڭعىش پرە­زيدەنتى ازاماتتاردىڭ قۇقىقتارى مەن بوس­تاندىقتارىن قورعاۋ، ەگەمەندىگىمىزدى نى­عايتۋ، دەموكراتيالىق قاعيداتتاردى دامىتۋ جانە مەملەكەتتىڭ تيىمدىلىگىن ارتتىرۋ ىسىندەگى پارلامەنت دەپۋتاتتارىنىڭ ءرولىن كۇشەيتۋدىڭ ستراتەگيالىق پەرسپەكتيۆالارىن ايقىندادى.

وسىلايشا قازاقستان پارلامەنتاريزمى قازاق كسر-ءنىڭ ەسكىرگەن جوعارعى كەڭەسىنەن زاماناۋي قوس پالاتالى كاسىبي پارلامەنتكە دەيىنگى كۇردەلى ەۆوليۋتسيالىق جولدان ءوتتى. قوعامدىق-ساياسي كۇشتەر كەڭىنەن وكىلەتتىك الىپ، ەل ومىرىنە ەلەۋلى ىقپال ەتە باستادى.

بۇگىنگى تاڭدا رەسپۋبليكامىزدا ورنىق­تى كوپپارتيالى جۇيە قالىپتاستى. قازىرگى ۋاقىتتا 6 ساياسي پارتيا رەسمي تۇردە جۇمىس ىستەپ كەلەدى. سولاردىڭ ۇشەۋى پارلامەنت ماجىلىسىنە سايلاندى. سالىستىرمالى تۇردە ايتار بولساق، 1993 جىلدىڭ سوڭىندا ەلىمىزدە ەكى-اق ساياسي پارتيا (سوتسياليستىك جانە قازاق­ستاننىڭ ۇلتتىق كونگرەسى) رەسمي تۇردە تىركەلگەن بولاتىن.

پرەزيدەنت باسقارعان «Nur Otan» پارتيا­سى الەۋمەتتىك ماڭىزى بار باستامالاردى جانە جۇرتشىلىق ءۇشىن وزەكتى جوبالاردى دايەكتى تۇردە ىسكە اسىرىپ، قازاقستاننىڭ قو­عامدىق-ساياسي كەڭىستىگىنىڭ مىقتى توپتاس­تىرۋشى بۋىنىنا جانە حالىقتىڭ ءتۇرلى وكىل­دەرىنىڭ مۇددەسىن قورعايتىن كۇشكە اينالدى.

قوعامدىق-ساياسي قۇرىلىمداردىڭ قىز­مەتىن رەتتەيتىن «ساياسي پارتيالار تۋرالى»، «قوعامدىق بىرلەستىكتەر تۋرالى» زاڭ­دار پىكىر الۋاندىعىن قامتاماسىز ەتىپ، ازا­ماتتاردىڭ رەسپۋبليكالىق، وڭىرلىك جانە جەرگىلىكتى دەڭگەيدە شەشىم قابىلداۋ ىسىنە اتسالىسۋى ءۇشىن بارلىق مۇمكىندىكتەردى بەردى. بۇل جاعداي ەلىمىزدىڭ قارقىندى قوعامدىق-ساياسي ومىرىندە ايقىن كورىنىس تاپتى. ماسەلەن، ادىلەت مينيسترلىگىنىڭ مالىمەتتەرىنە سايكەس، قازىر ەلىمىزدە رەسپۋب­ليكا­لىق جانە وڭىرلىك دەڭگەيدە 23 مىڭعا جۋىق قوعامدىق بىرلەستىك تىركەلگەن.

تاۋەلسىزدىك العان سوڭ ءتورتىنشى بيلىك قارقىندى دامي ءتۇستى. ەلىمىزدە ءتۇرلى مەم­لەكەتتىك ەمەس كوممەرتسيالىق، قوعامدىق راديوستانسالار، تەلەارنالار مەن مەرزىمدى باسىلىمدار اشىلىپ، تابىستى جۇمىس ىستەپ كەلەدى. بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنىڭ ەركىندىگى قامتاماسىز ەتىلدى. باق ەركىندىگىنە زاڭ جۇزىندە كەپىلدىك بەرىلدى.

ناتيجەسىندە وتاندىق جۋرناليستيكا حالىقتى ەل ىشىندەگى جانە الەمدەگى جاعداي تۋرالى اقپاراتپەن قامتاماسىز ەتەتىن ءتيىمدى قوعامدىق باقىلاۋ ينستيتۋتىنا اينالدى. قازىرگى تاڭدا قازاقستاندا ءتۇرلى مەنشىك نىسانىن­داعى 3 393 بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى تىركەل­گەن. سولاردىڭ ىشىندە 2 829 مەرزىمدى باسىلىم، 133 تەلەارنا، 70 راديو جانە 361 اقپارات اگەنتتىگى مەن جەلىلىك اقپارات كوزدەرى بار.

سونىمەن قاتار ەلباسى مەم­لەكەت­­تىك قىز­مەتتىڭ جاڭا مەريتوكراتيا­لىق ءجۇ­يە­س­ىنىڭ قالىپتاسۋىنا زور ءمان بەردى. ونىڭ باستى قاعيداتتارى – دەموكرا­تيا­لى­لىق، جال­پىعا قولجەتىمدىلىك، قىزمەتتىڭ اشىق­­تىعى، قوعام­دىق پىكىردىڭ ەسكەرىلۋى جانە جۇرت­­شى­لىق­پەن ۇدايى ديالوگ جۇرگىزۋ، مەم­­لەكە­تتىك قىز­مەت­شىلەردىڭ كاسىبيلىگى مەن قۇزىرەتتىلىگى.

وتكەن عاسىردىڭ 90-جىلدارى كەڭەس وداعى ىدىراعان ساتتە عالىمدار مەن ساياسات­كەرلەردىڭ كوپشىلىگى ەتنوستىق جانە كونفەس­سياارالىق قاراما-قايشىلىقتاردىڭ سالدارىنان قازاقستان قۇردىمعا كەتەدى دەپ بولجادى. امەريكانىڭ اتاقتى ساياساتتانۋشىسى زبيگنەۆ بجەزينسكي يۋگوسلاۆيانىڭ كوپكە بەلگىلى بايانسىز تاجىريبەسىنە سۇيەنە وتىرىپ، ءبىزدىڭ ءوڭىردى، ءتىپتى «ەۋرازيالىق بالقان» دەپ اتادى. وقيعانىڭ وسىلاي ءوربۋ قاۋپىنىڭ جوعارى بولعانىن اتاپ وتكەن ءجون. دەگەنمەن قازاقستاننىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى بەيبىت ءومىردىڭ، ەتنوسارالىق جانە كونفەسسياارا­لىق قاتىناستاردىڭ نازىكتىگى جوعارى ەكەنىن ءتۇسىنىپ، ستراتەگيالىق ماڭىزى زور وسى سا­لاداعى بارلىق جاعىمسىز ۇردىستەردىڭ الدىن الىپ، ولاردى ءتيىمدى تۇردە بەيتاراپتاندىرۋ ءۇشىن بىرقاتار جۇيەلى شارالار ۇسىندى.

اتاپ ايتقاندا، مەملەكەت ءدىني نانىم-سەنىم بوستاندىعىنا كەپىلدىك بەرىپ، ەلى­مىزدەگى ءداستۇرلى ءدىني بىرلەستىكتەردىڭ ەركىن جۇمىس ىستەۋىن قامتاماسىز ەتتى. زايىرلى مەملەكەتتىڭ كونستيتۋتسيالىق قاعيداتىن جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن جاعداي جاسالدى. سوعان سايكەس ەشبىر ءدىن مەملەكەتتىك جانە جالپىعا مىندەتتى ءدىن رەتىندە بەلگىلەنبەيدى. مۇنداي قادام يسلام، حريستيان، يۋدايزم جانە باسقا دا كونفەسسيا وكىلدەرىنىڭ ۇيلەسىمدى قاتار ءومىر ءسۇرۋىن قامتاماسىز ەتتى.

نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ بەيبىت باستامالارى استانادا تۇراقتى تۇردە وتكىزىلىپ كەلە جاتقان الەمدىك جانە ءداستۇرلى دىندەر كوشباسشىلارىنىڭ سەزى اياسىندا ينستيتۋتسيالانىپ، بەلسەندى ىلگەرىلەپ كەلەدى.

ەتنوسارالىق كەلىسىم مەن قوعامداعى تۇراقتىلىقتى قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن 1995 جىلى ەلىمىزدەگى 130-عا جۋىق ەتنوستىڭ باسىن قوسقان بىرەگەي قوعامدىق ينستيتۋت – قازاقستان حالقى اسسامبلەياسى قۇرىلدى.

جالپى، بۇگىندە تۇڭعىش پرەزيدەنتتىڭ ۇشتۇعىرلى ءتىل جانە بارلىق ەتنوستار مەن كونفەسسيا وكىلدەرىنىڭ تەڭدىگى ساياساتىنىڭ نەگىزىندە قوعامدى دەموكراتيالاندىرۋ، قا­زاقستان پارلامەنتاريزمى مەن ازاماتتىق قوعام ينستيتۋتتارىن دامىتۋ، سونداي-اق ەلىمىزدە جالپىۇلتتىق بىرلىك پەن كەلىسىمدى قامتاماسىز ەتۋ ىسىندە باستى ءرول اتقارعانىن نىق سەنىممەن ايتۋعا بولادى.

ماحمۇت قاسىمبەكوۆ

قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ  تۇڭعىش پرەزيدەنتى – ەلباسى كەڭسەسىنىڭ باسشىسى

Abai.kz