- Sizding 1937 jyldyng qandy qyrghynynyng basty qozghaushy tetigine ainalghan «Japon tynshysy» degen aiyp tónireginde zertteu maqalanyz Týrkiya men Japoniyanyng beldi basylymdarynyng birinde jariyalanypty dep estiymiz. Bizde «japon tynshysy» degen aiyptyng aqiqatyn dәleldeytin derekter joqtyng qasy. Tyng dýniyenizdi qazaq eline emes, japon qoghamynyng nazaryna úsynugha jýreksingen joqsyz ba?

- Sizding 1937 jyldyng qandy qyrghynynyng basty qozghaushy tetigine ainalghan «Japon tynshysy» degen aiyp tónireginde zertteu maqalanyz Týrkiya men Japoniyanyng beldi basylymdarynyng birinde jariyalanypty dep estiymiz. Bizde «japon tynshysy» degen aiyptyng aqiqatyn dәleldeytin derekter joqtyng qasy. Tyng dýniyenizdi qazaq eline emes, japon qoghamynyng nazaryna úsynugha jýreksingen joqsyz ba?

Biz týgil kenes tarihshylarynyng ózi de enbekterin jandarmeriya men qauipsizdik mekemesining arhivteri negizinde jazdy. Mysaly, «Alashorda» turaly jinaq qúrastyrghanda ózderining tek qúpiya tynshylar men jandarmeriyanyng jasyryn mәlimetterine sýiengenin Braynin men Shafiro: «Osymen qatar basqa bir mәseleni qozghay ketkim keledi. Aytushylar bizdi: tek qana jandarm mekemesining qújattaryn paydalandy - dep aiyptaydy, múnyng da jóni bar. Mәsele - búl qújattardy paydalanugha bola ma, joq pa, - dep qoyylyp otyrghan joq, mәsele - búl qújattardy qalay paydalanuda», - dep (Alash qozghalysy, 4 tom, 73-bet) qysylyp-qymtyrylmastan ashyq moyyndady.
- Sonyng ishinde alashtyq jәne kenestik qazaq ziyalylaryn shetinen «japon imperalizmining shpiony» etip kórsetuge sebepker bolghan Múhamedjan Túnghashin men men Baqytjan Qarataevtyng bolishevikterding arhiyvine ótkizgen jeke qújattary. Sol turaly biletinderinizben bólise ketseniz.
- Arhivterge týsken qújattardyng barlyghymen eng birinshi qúpiya mekeme qyzmetkerleri (ChK, OGPU, NKVD, keyin KGB) tanysyp, mәlimetterdi iriktep, tiyisti oryndargha habarlap baryp, múraghattyng qoryna qosatyn búljymaytyn kenselik tәrtip bar. Onyng ýstine tura sol kezde (1927) «Alashordagha» qarsy qúpiya mәlimetter jinaqtalyp, Ólkelik komiytette tekserilip, kimge qanday aiyp taghu kerektigi turaly tergeushilerge núsqau berilip jatqan. Qazaq ziyalylaryna qarghybau bolyp taghylghan osynau formulirovkanyng shyghuyna negiz qalaghan tarihy oqigha týsinikti boluy ýshin Zaky Validy «Qatirasyndaghy» maghlúmattardy qysqasha bayandap óteyin. 1917 jyly kenes ókimetining Reseyding qúramyndaghy otar últtardyng ózin-ózi biyleuge mýmkindik beruge uәde etken Tәuelsizdik deklarasiyasy jariyalanysymen, 1917 jyly 5-13 jeltoqsandaghy Býkilqazaqtyq II qúryltayda - Qazaq avtonomiyasy, al 20 jeltoqsanda Bashqúrt-stannyng ýshinshi qúryltayynda - tәuelsiz Bashqúrtstan respublikasy jariyalanyp, resmy zanmen bekitildi. On kýnnen keyin Qoqanda Týrkistan ýkimeti jariyalandy. Ár respublikanyng Últtyq әskeri jasaqtaldy. Alayda búl ýsh ýkimet Sibir Kolchak ýkimeti, Samara qúryltayshylar ýkimeti jәne bolishevikter ókimeti tarapynan ýsh jaqty әskery maydan qyspaghyna týsti. Olardyng eshqaysysy imperiyanyng qúramyndaghy últtardyng tәuelsizdigin moyyndamady, zansyz dep jariyalady. 1918 jyly 3 aqpanda Bashqúrt ýkimetining mýsheleri jappay tútqyngha alynady. Alayda olardy Bashqúrt últtyq әskeri týrmeden bosatady. 27 mamyr kýni Cheho-slovak korpusy Chelyabi-Omby arasyndaghy temir jol jelisin basyp aldy. Mine, osynday alasapyran túsynda Mústafa Shoqay sol joly Kaspiy arqyly Gruziyagha, odan Týrkiyagha, odan Parijge emigrasiyagha ketti. «Alashorda» ýkimetining ózge qayratkerleri: «Qazaqtyng - Qazaqstannan basqa otany joq. Sondyqtan da qazaq ýkimetining mýsheleri qazaq ishinde qaluy tiyis», - dep sheshti.
- Sodan keyin...
- Sodan keyin... 1918 jyly 15 mamyr kýni Astyrtyn jaghdayda «Alashorda» ókilderimen aqyldasa otyryp Qostanayda jasyryn kenes ótkizdi, onda: «Qazaqstannyn, Bashqúrtstannyn, Týrkistannyng sayasy jaghdayy turaly mәlimdeme jazylyp, ony býkil әlemge taratu ýshin Japoniya ýkimetine jetkizu mәselesi qaralyp, maqúldandy. Japoniyanyng tandap alynuy, búl el Reseyding odaqtasy bolatyn. Sol arqyly halyqaralyq ýrdisti saqtau kózdeldi. Qalyptasqan әskery qorshau jaghdayynda Ural men Qazaqstan aimaghyndaghy birikken músylman Memleketin qúru iydeyasy da úsynyldy. Bashqúrt әskeri jenisten jeniske jetip, Qazaqstan men Týrkistangha bet aldy. «Kenes ókimetine qarsy bashqúrttarmen qazaqtardyng birigip kýresui (bolishevikterdin) óshpendiligin órshite týsti. Kolchaktik Sibir ýkimetining joghary komandovaniyesi ótkizetin 18-21 shilde aralyghyndaghy qúryltaygha úsynu ýshin Bashqúrtstan men «Alashorda» ýkimetining 12 baptan túratyn úsynysy Semeyde talqylandy. Oghan Bashqúrtstannan - Seiyitgerey Maghazov, «Alashordadan» - Álihan Bókeyhanov, Týrkistan-Qoqan avtonomiyasynyng tóraghasy Múhamedjan Tynyshbaev qatysty» (Z.Validi. Qatiralar. Stambul. 1969. 249-bet). Japoniya ýkimetine qatysty búl oqighany tәpishtep otyruymyzdyng sebebi osy oqigha 1922-1953 jyldardyng arasyndaghy qazaq ziyalylaryna: «Japon militaristik memleketining shpiony», «japon barlau mekemesining qyzmetkeri», «Qazaqstandy Reseyden bólip alyp, Japoniyagha astyrtyn satpaq boldy», «Ónerkәsipti Japon kapitalisterining qarjysymen salugha úmtyldy», - degen siyaqty aiyp taghugha mýmkindik berdi. Olardyng múnday aiyp taghuyna jogharyda aitylghan astyrtyn mәjilisten: «keyin eki jyldan song (1920) astrahandyq ziyaly qazaq Múhamedjan Túnghashinning qaghazdarymen qosa jogharydaghy 12 punkten túratyn biz qabyldaghan qújattyng jәne «Alashorda» ýkimetining qújattary kenes ókimetining qolyna týsipti, olar bizding últtyq kýresimizdi Reseyding ishki mәselesi retinde qarastyruymyzdy qoldapty. Kenes sayasy qayratkerleri de sol patsha túsyndaghylarday orys últshyldary bolghanyn keyin men Chicherinning auzynan estidim», - degen (Z.Validi. Qatiralar. Stambul. 1969. 249-bet) oqigha sebepker bolypty.
- Astyrtyn kýresting óz zany bar. Onyng әr is-әreketi de astyrtyn bolugha tiyis. Al sayasy bedel jinau ýshin dúshpanynnyng qol astynda qalghan әriptesterin әshkereleytin qújatty jariyalau - olargha ólim jazasyn kesumen birdey bolghan shyghar.
- Ókinishke qaray, solay boldy da. «Alashorda» qayratkerleri men últtyq intelliygensiya ókilderine 1927-1930 jyldary: «1.1921-1922 jyldary Orynbor men Tashkentte qúrylghan kontrrevolusiyalyq astyrtyn úiymgha qatysqany ýshin; 2. Orta Aziyadaghy bastamashylardyng qozghalysyna qosylyp, әskery jasaq qúrugha úmtylghany ýshin, sóitip, 3. Qaruly kóterilis arqyly Qazaqstandy Reseyding qúramynan bólip әketpek bolghany ýshin; 4. Baylardy tәrgileuge qarsy ýgit jýrgizip, olardy qaruly kóterilis jasaugha baghyttaghany ýshin; 5. Angliyamen (otyzynshy jyldan bastap búl sóz Japoniyamen almastyrylghan) astyrtyn baylanysyp, aghylshyn (japon) әskeri Qazaqstangha basyp kire qalghan jaghdayda, qyrda kóterilis úiymdastyrudy josparlaghany ýshin»,- degen (QR Últtyq qauipsizdik komiytetining arhiyvi, №78754 is) aiyp taghylyp, 1927 jyly - 40 adam, 1930 jyly - 32 adamnan tútqyngha alyndy. Olardyng aldy 1930 jyly atyldy, sony aidaugha ketti. 1937 jylghy repressiyadan keyin olardyng bir de bireui» tiri qalghan joq. Kerisinshe, endi últshyldyqqa qosa SSSR-ding Bas Prokurory A.Ya.Vyshinskiy ainalymgha týsirgen «Japoniya men Germaniyanyng belsendi shpiondary», «Japoniyanyng jaldamaly itarshylary», «jandayshaby» degen termin qosylyp, búl tergeu mekemelerining eng ontayly әri ýirenshikti aiyptau aktisine ainala bastady. Jiyrmasynshy jyldardyng sony men otyzynshy jyldardyng basynda búl termindi T.Rysqúlov, O.Isaev, Ú.Qúlymbetov siyaqty kenestik memleket qayratkerleri «Alashordashylargha» qarsy olardyng «japondarmen astyrtyn baylanysy bar» dep qoldandy.
- Keyin olardyng ózi «Japoniya men Germaniyanyng eng belsendi shpiony» retinde aiyptalyp, atu jazasyna búiyryldy jәne ózderining kórsetindilerinde ony «moyyndap» jauap berdi ghoy.
- 1937-1938 jylghy qasiret túmany eshkimdi mamandyghyna, lauazymyna, ataghyna qarap tandap jatpady. Zaual jalpygha jalpaghynan tóndi. 1927 jyly 13 tamyz kýni «Qazaq әdebiyeti» gazetinde» basylghan «Últshyl fashisterge ómir sýrgizbeymiz!» degen maqalada qazaq ziyalylaryn bas-bastaryna týgendep túryp: «Últshyl - fashisterding basshylary - Rysqúlov, Qojanov, Núrmaqov, Qúlymbetov jәne olardyng artynan ergen at tóbelindey bir top qana súrqiya jólikter partiya biyletin tek ózderining eki jýzdilik betin býrkemeleu ýshin paydalanyp jýrdi. Olar esh uaqytta da adal niyetimen bolishevik bolghan emes. Rysqúlov - rysqúlovshylar jauyzdyq aram isterin panturkistik kontrrevolusiyadan bastady. Qojanov - qojanovshylar alghash shyqqannyng ózinde-aq últ burjuaziyasy men interventterding tuyn kótere shyqty. Saduaqasavshylardyn, núrmaqovshylardyng kózdegeni de osy. Búlardyng qay-qaysysy bolsa da últshyldyqtan bastap, bara-bara troskizmmen, onshyldarmen ym-jymyn biriktirip, Japoniya men Germaniyanyng eng belsendi shpionyna ainalyp ketti», - degen ýkim shyghardy. Pikirim dәlelsiz bolmas ýshin QR Últtyq qauipsizdik komiytetining jәne Almaty qalalyq komiytetining arhiyvinde «asa qúpiya qújat» retinde saqtauly túrghan SSSR Halyq Komissarlary Kenesining tóraghasynyng orynbasary Túrar Rysqúlovtyng «kontrrevolusiyalyq qylmysyna baylanysty tergeu isindegi» 1937 jyly 3 shilde kýni qauipsizdik mekemesining kapitany Glebov pen kishi leytenant Neymangha bergen jauaby jariyalanghan B.Nәsenovting «Halyq jaulary» atty basylymyndaghy protokoldyng әr jerinen ýzindi keltirumen shektelemiz: «Biz ózimizding astyrtyn úiymymyzdyng iydeyasyn tәuelsiz týrik-tatar memleketin qúrugha úmtylu baghytynda qúrdyq. Shyn mәninde mәsele mýldem basqasha bolatyn, SSSR-ding territoriyasynda erkin ómir sýrip otyrghan týrik-tatar halyqtaryn Japon - German fashizmining qaramaghyna bermek boldyq. IYә, men úzaq jyldar boyy kontrrevolusiyalyq júmys jýrgizip, Otanymnyng satqyny atanghanymdy moyyndaymyn (111-bet) ... Biz Shyghys Týrkistannyng (Siniszyanyn) ontýstik jәne batys aimaqtaryndaghy aghylshyndardyng missiyasymen jәne japon agenturasymen baylanys jasau ýshin olargha óz adamdarymyzdy jiberdik. Biz tútqyngha týsken nemis ofiyserlerimen jәne Ánuar pashanyng ofiyserlerimen, Kemal pashanyng jaqtastarymen baylanys ornattyq ... Týrkistan ualayatyndaghy Kenes ókimetin qúlatugha әrekettene otyryp, «Ittihad uә tarahiyat» úiymy Kenes ókimetining ortalyq maydandaghy jaghdayyna sәikes qimyldaudy úighardy. Sol kezde aghylshyndardyng Orta Aziyadaghy yqpalynyng kýsheygenine qaramastan, ózbek (qazaq) últshyldarynyng arasynda japondyq kónil-kýy óte kýshti bolatyn. «Ittihad uә tarahiyat» úiymynyng ortalyq komiytetining mýsheleri arasynda: «Týrik-tatar memleketi Japoniyanyng protektoratymen qúrylady», - degen әngime bolghany da ras (114-115 better) ... «Ittihad uә tarahiyat» úiymynyng Tashkenttegi astyrtyn úiymy «Milly ittihad» dep ózgertildi. Qazaqstanda ol Ahmet Baytúrsynov pen Mirjaqyp Dulatovtyng jetekshiligindegi «Alashordanyn» keneytilgen qúrylymy retinde qyzmet atqardy. Qyrymda «Milly fikr» astyrtyn úiymy boldy, sonday-aq Tatariya men Bashkiriyada da týrikshil úiymdar júmys istedi (116- bet)», - dep kórsetedi.
Búdan keyin búl úiymnyng mýshesi retinde Qazaqstannyng barlyq basqaru oryndaryndaghy memleket basshylaryn, sonday-aq Ózbekstannyn, Qyrghyzstannyn, Týrkmenstannyn, Tәjikstannyn, Qaraqalpaqstannyn, Tatarstannyn, Bashqúrt-stannyng memleket basshylarynyng atyn ataydy. Búlargha qoldau kórsetip otyrghan adam Stalinge birden-bir qauipti adam - Rykov dep mәlimdeydi. Búdan әri T.Rysqúlov: «Rykov: onshyldar men trosskiyshilerding týpki maqsaty - Kenes ókimetin qazir basqaryp otyrghan partiya jәne ýkimet qayratkerlerin kýshpen yghystyru, SSSR-de kapitalizmdi qalpyna keltiru ekendigin batyl aitty. Sonymen qatar ol - kenes ókimetin әlsiretuding eng basty jolynyng biri - Orta Aziya men Qazaqstandy Japoniyanyng protektoratyna beru, Orta Aziya men Qazaqstannyng Kenes odaghynan bólinip ketui kenes ókimetining SSSR territoriyasynda týgeldey qúlauyn tezdetedi - dep eseptedi. Búl maqsatqa jetu ýshin Germaniyamen, Japoniyamen tyghyz baylanys ornatu kerek. Últ respublikalardyng Kenes ókimetinen bólinip ketuine Germaniya men Japoniya týrikshil úiymdar arqyly naqty yqpal jasay alady. Japoniya qazirding ózinde Orta Aziya men Qazaqstannyng shekarasyndaghy memleketter arqyly, onyng ishinde Aughanstan, Iran, Batys Qytaygha ózining yqpalyn jýrgizip, qanatyn jang arqyly jýieli de tabandy júmystar jýrgizip otyrghanyn atap ótti ... Búl mәselelerding barlyghyn menimen birge talday kelip, fashistik memleketterding barlau mekemelerimen baylanysty jenildetu ýshin, Rykov maghan bizding últshyldarymyzdyng Japoniyamen aradaghy búrynghy baylanys jýiesin eskeruimdi tapsyrdy», - dep (126-bet) kórsetti.
Qazaq SSR Halyq komissarlary kenesining tóraghasynyng orynbasary Sýleymen Esqaraev: «Maghan Lekerov (Lekerov Ázimbay - professor, ekonomist, marksizm -leninizm ghylymy zertteu institutynyng diyrektory): Japoniyanyng Qazaqstangha protektorattyq jýrgiz mәselesi qashyp qútylmaytyn shyndyq. Óitkeni ol tәuelsiz memleket retinde derbes ómir sýre almaydy. Sondyqtan da tek Japoniyanyng protektoraty ghana Qazaqstandy órkendete alady. Búl protektorattyq Qazaqstangha óte auyr soghady, tipti ekonomikalyq túrghydan alghanda ol Japoniyanyng uaqytsha otaryna ainalady. Japoniyanyng protektorattyghy Qazaqstandy azat etuge ketken shyghynnyng kontribusisyn óndiruge baghyttalady. Múnday ózara «esep aiyrysu» soghys bitken song Qazaqstannyng dayyn shiykizatynyng esebinen jabylady. Shiykizattyng syrtqa ketui onyng ekonomikasyn artqa sýireydi, búrynghy dengeyge jetu ýshin óte mol mólsherdegi kapital qory kerek. Alayda múnday qarjy Qazaqstannyng ózinde joq bolghandyqtan da, ol asa auyr talaptar qoyatyndyghyna qaramastan Japoniyadan úzaq merzimdik nesie alugha mәjbýr bolady. Kontribusiyanyng esebinen nesie beruge Japoniya kelisui de mýmkin. Onyng esesine nesiyening uaqyty bitkenshe arzan shiykizat berudi talap etedi. Alghan nesie Qazaqstannyng kýizelgen ekonomikasyn qalpyna keltiruge әreng jetui mýmkin. Búlay «qalpyna keltiru» Qazaqstannyng negizgi kapital qoryn nyghaytyp, ónerkәsibin damytugha mýmkindik bere almaydy. Olay etkende, Qazaqstan ózining kapital qoryn ózi soryp, birte-birte tolyq daghdarysqa úshyraydy. Sondyqtan da Japoniyany ózining shiykizatymen «asyrap», ózi otarlyq kýige týsedi. Soghystan keyingi Qazaqstan ýshin osy eki joldyng bireuin tandauyna tura keledi», - dep aitty (146 - 147 better) deydi Halyq komissarynyng orynbasary.

<!--pagebreak-->

- Al Alash ziyalylary tarapynan múnday aiyptyng jalghandyghyn dәleldeuge tyrysqan әreketter boldy ma?
- Tek qazaq últynyng ruhany kósemi Ahmet Baytúrsynov qana: «Japoniya soghys ashamyn dese, ony qazaqtan súramaydy», - dep jauap beripti. Múnyng barlyghy, әriyne, qatygezdik pen qinaudyng nәtiyjesinde alynghan mәlimetter. Atalghan maqalalardyng birinde aqyn Sәken Seyfullindi әshkerelep jazghan, keyin ózi de aidalyp ketken akademik Múhamedjan Qarataev seksen altynshy jyly maghan: «Múny taspana (magnitofongha) jazba. Esinde jýrsin. Kim biledi, kólenkemiz qysqaryp keledi... Tergeu kamerasynda jatqanymda qasyma bireudi әkep qosty. Óskemenning omartashy orysy eken. Ol da úzaq jatypty. Jón súrastyq. Sonda Sәkendi (Seyfullindi) esine aldy... Menen búryn sol kisimen bir kamerada bolypty. Ol: «Men ózim ornatqan ókimetting jauy emespin», - dep úzaq qasarysypty. Bar qorlyqqa shydapty. Bir kýni tergeuge ketken Sәken kirip kep: «Men bittim, tózbedim qorlyqqa!», - dep aighaylap sóilep, tósekke etpetinen jata ketip, solqyldap jylapty. Talay qyspaqqa salghanda qayyspaghan Sәkenning mort synuyna senbegen omartashy sebebin súraydy. Sonda Sәken: «Bәrine shydar em ghoy. Jas úrpaqty bizge qarsy qoyghanyna qalay shydarmyn. Oryndyqqa otyrghyzyp qoydy da, qazaqtyng eki jas balasyn alyp kelip, ekeuine eki qúlaghymdy sozdyryp: «Oy, әkenning auzyn... Seyfulliyn, oy sheshendi... Seyfulliyn! Sen halyq jauysyn!», - degizgende shydamadym. Qorlyq qoy. Olardyng kózine jeksúryn bop kóringenshe ólgenim jaqsy - dep qaghazyna qol qoyypty», - dep qúpiyalap aitty. Namysty azamat ýshin, últ úlanyn oilaghan aqyn ýshin, әke ýshin búdan asqan qanday qorlyq pen mazaq boluy mýmkin. Andre Moruanyn: «Kez kelgen biyleushi ýshin eng qauipti adam - jazushy», - deui de sondyqtan. Maghjannyng tarihshy Q.Aldajúmanov ghylym ainalymgha týsirgen 1937 jyly 21 mamyr kýni Halyq komissarlar kenesining tóraghasy O.Isaevqa joldaghan tómendegi «Ashyq haty» bar. Oqyrmangha týsinikti bolu ýshin onyng mәtinin nazarlarynyzgha úsynsam.
«Meni, kontrrevolusiyalyq alashordashyl qayratker retinde jәne tónkerisshil últshyl jazushy retinde sosializm qúryp jatqan qazaq enbekshilerining ortasynan proletarlyq ókimet әdil shetteti, sonday-aq qazirgi uaqytta meni sosialistik qoghamnan alystatyp ústaghany da óte dúrys. Biraz uaqyt enbekpen týzetu mekemesinde bolghan kezimde, ózim tikeley atsalysqan sosialistik alyp qúrylystarda onyng izgi yqpalyn sezine otyryp, kenes memleketining enbekpen týzetu sayasatynyng әlemdegi birden-bir eng senimdi jәne dúrys sayasat ekenine kózim jetti, sondyqtan da men ózimning iydeyalogiyam men býkil qoghamdyq-әdeby júmystarymdy qayta tekseruden ótkizdim, sóitip, barlyq qoghamdyq-әdeby qyzmetimde men ústanyp jýrgen jәne basshylyqqa alyp jýrgen últshyl-alashordashyl iydeologiyanyng sózsiz reaksiyashyldyghyna jәne satqyndyq qylmys ekenine býtindey sendim, últshyl-alashordashyl iydeologiyanyng jәne alashordashyl últshyldardyng barlyq satqyndyq әreketteri qazaq enbekshilerine jәne býkil sosialistik otangha dúshpandyq qylmys ekenine kózim jetti. Osy tekserisimnen, osy ústanymymnan keyin ózimning ótkendegi barlyq is-әreketimdi, qoghamdyq jәne әdeby qyzmetterimdi aiyptay otyryp, ózimning qylmysty ótkenimnen, úlshtshyldyqtan, últshyl-alashordashylardan mýldem jәne mәngilik qol ýzemin, sóitip, qalghan ómirimdi eshqanday búltaryssyz tútastay sosialistik qoghamgha sengen azamaty retinde, sosialistik Otannyng senimdi úly retinde sosialistik qoghamgha qyzmet etemin dep sheshtim. Osynday asyl armanmen, osynday biregey maqsatpen men osydan birneshe ay búryn, tiyisti mekemelerding rúqsatymen, tanghajayyp órkendeu ýstindegi Qazaqstangha keldim, qazaq enbekshilerining gýldengen ómiri mening jәne barlyq últshyl-alashordashylardyng is-әreketterining satqyndyq qylmys ekenine tolyqtay kóz jetkizdi, sóitip, ózimning ótkendegi kontrrevolusiyalyq últshyldyghymdy jәne últshyldardy revolusiya men sosialistik otangha, qazaq halqyna dúshpandyq dep sanap, olarmen eki aramdy eshqanday búltaryssyz jәne mәngilik ajyratqanymdy, asa auyr qylmys jolynan tolyqtay arylugha bet alghanymdy, Otannyng adal úly retinde qayta týlegenimdi, sol ýshin qalghan ómirimdi sosialistik otangha qyzmet etuge arnaytynymdy mәlimdeymin. Búl maqsatymdy men Sizge - kenestik Qazaqstannyng Ýkimet basshysyna, baqytty ómir qúryp jatqan múqym qazaq halqyna ashyq, shyn jýrekpen jәne búltartpas senimmen mәlimdeytinimdi osy hat arqyly Sizge jetkize otyryp, mening ózimning qayta týlegenimdi, qayta týbegeyli shyndalghanymdy, sosialistik otanyma shynayy berilgendigimdi is jýzinde, shygharmashylyq júmysymda, sonyng ishinde әdeby shygharmashylyq qyzmetimde dәleldeuim ýshin (enbekterimnin) Qazaqstanda jariyalanuyna, sol arqyly úzaq uaqyt boyy qylmysty reaksiyalyq jolgha, qazaq kontrrevolusiyashylaryna qyzmet etken qalamymnyng kenestik enbekpen óteu sayasatynyng yqpalymen qayta shyndalyp, qayta tәrbiyelengennen keyingi sosialistik otangha adal jәne ónimdi enbek etuine mýmkindik berulerinizdi ótinemin. Mening shygharmashylyq júmysymnyng songhy ýlgileri retinde ýsh ólendi osy hatpen qosa joldap otyrmyn. Sonymen birge dәl qazirgi kezde kenestik-enbekpen týzetu sayasatynyng әlemdegi eng dúrys ústanym ekenin kórsetetin jana taqyrypty kórkem týrde iygeru isine kiriskenime Sizding jәne múqym sosialistik qoghamnyng nazaryn audaramyn, búl poemada eki qazaqtyng - túrmystyq qylmysker qazaq pen qylmysker-últshyl qazaqtyng ómiri, tәrbiyege kónetin jәne kónbeytin atyshuly halyq jaulary men qoghamnyng shirindilerining tәrbiyelenu joly jarystyryla suretteledi. M.Júmabaev. 21 may, 1937 jyl», dep (Q.Aldajúmanov, Aqynnyng songhy ýmiti. «Qazaq әdebiyeti». 21.08.1992) jazylghan.
- Biraq múnday Ashyq hat avtorlary bir Maghjanmen shektelmeydi ghoy.
- Bәri de týsinikti. Kimning abaqty men konslagerding esigin qaytadan ashqysy keledi deysin? Biraq Maghjan ashpasam degen esik taghy da ashyldy, ashylghan joq, ashqyzdy. 1937 jyly jeltoqsannyng 31 kýni keshte Maghjan Júmabaev ekinshi jәne songhy ret ústaldy. Sh.Eleukenovting zertteui boyynsha, Maghjandy tútqyndau turaly №1445 order 1937 jyly 27 jeltoqsan kýni jazylypty. Osy arada eskerte keterimiz, Maghjandy timiskiletken ne tútqyndaghan, biz tanysqan Ahmet Baytúrsynovtyng isine de qatysy bar tergeushilerding biri - Qazaqstannyng birinshi basshysy, ekinshi - Qauipsizdik komiytetining tóraghasynyng orynbasary, ýshinshisi - Ishki ister ministri, tórtinshisi - tóbe by boldy.
- 1930-1950 jyldarda Qazaqstanda 100 myngha juyq japon júmys istedi degen mәlimet bar. Sonyng aq-qarasy turaly aita ketseniz? Tarihy mәlimetter ne deydi?
- IYә, otyzynshy jyldardyng ayaghynan bastap eluinshi jyldargha deyin jýz myngha juyq japondar Qazaqstannyng eng auyr jәne kýrdeli ónerkәsip oryndarynda júmys istedi. Biraq búlar protektorattar emes, әskery tútqyndar edi. Almatydaghy biyik tauly su qúbyry men su elektr stansiyasy siyaqty olar salghan qýrylystar da, sol zaualdan qalghan jýrek jarasy da әli de óshken joq. Japoniya men Qazaqstan imperiyalardyng atom bombasyn synaytyn poligonyna ainaldy. Dәl qazir de Japon - Qazaqstan qarym-qatynasy uran saudasymen anyqtalyp otyr. Artynyng qayyryn bersin. Al kenes túsyndaghy qaptaghan astyrtyn úiymdardyng jayyna keletin bolsaq, onday úiym resmy týrde ómir sýrmegen. Tek әr jerde bastary qosylghan, onasha pikir alysqan. Tughan halqynyng bolashaqtaghy taghdyryn talqylaghan. Biraq qanday talqygha týspesin Jer jóninde olardyng ýndemey qalugha qaqysy joq edi. Sonau 1905 jyldyng ózinde Múhamedjan Tynyshbaev: «Jer mәselesi qazaqtar ýshin sóz joq eng manyzdy: búdan әri jerlerdi tartyp alu men olardyng mýddelerin ayaqasty qylatyn bolsa, tynyshtyq bolady dep kepildik beru qiyn. Ýnsiz dýrsil kýnnen-kýnge kýshtirek jәne key jerlerde qazirding ózinde-aq ashyq tolqulargha auysuda. Mine, býkil qazaq halqyn tútastay pravosyz dala proletariaty kýiine jetkizgen ýkimet sayasatynyng jalpy jәne qysqasha sipaty osy!», - degen bolatyn. «Kommunistik-kolonizatorlyq» sayasat búl qiytúrqyly әreketti «tyng iygeru» degen daqpyrtpen jýzege asyrdy. Oghan deyin de qazaq últy ýsh ret zaualgha úshyrady. 1931-1932 jylghy ashtyqtan, 1937-1938 jylghy jazalau nauqanynan, Úly otan soghysyndaghy qantógisten song 1913 jyly 6 milliongha jetken qazaq últynyng sany 1 million 400 myngha deyin qúldyrady. Demograf, akademik Bromleyding SSSR halyqtarynyng damuy turaly monografiyasyndaghy kestesinen qazaq halqynyng 1939 jylghy sany 1926 jylmen salystyrghanda 26 payyz kemip ketkenin kóruge bolady. Al búl osy on ýsh jyl ishinde bir de bir sәby tiri tumady. Eresekteri tek ólumen boldy degen sóz. Aqmoladaghy repressiyagha úshyraghandargha arnalghan múrajaydyng ghylymy qyzmetkerlerining jobamen anyqtauy boyynsha, osynyng ishindegi 60 mynnan astam adam «japon shpiony» degen aiyppen atylyp ketipti. Jogharydaghy maqaladaghy: «Sovet halqy, onyng ishinde qazaq halqy, býkil Qazaqstan enbekshileri ózining bolisheviktik qyraghylyghyn búrynghydan da kýsheytip NKVD oryndaryna kómektesip, últshyl-fashisterding birin qoymay әshkerelep, kózin qúrtady», - degen ýndeuding nәtiyjesi osynday. Logikalyq jaghynan alghanda «qiynnan qiystyrylghan» sayasattyng «sarasy». Qyryp-jongdyng múnday qasiretin basynan keshken az últtyng biri - qazaq. Adamnyng sýiegi ghana qalghan iyesiz dalany yn-shynsyz iygeruding búdan asqan ayarlyq jolynyng boluy da mýmkin emes. Ashtan qyrylghan, azap lagerlerinde qaza tapqan halyqtyng tәni men sýieginen qúnar alghan topyraqqa ósip-óngen astyq múqym kenes ókimetin asyrady. Ásirelep aitty demenizder, odan basqa sypaylap aitudyng retin tappadym. Feyerbah: «Tariyhqa kóz salu - jýrekke iyne shanshumen birdey», - degen eken. Sol aitqanday, sizder de jýrekke taghy bir iyne shanshyldy - dep eseptersizder.

Súhbattasqan
Seysen ÁMIRBEKÚLY,
Gýlbarshyn AYTJANBAY

«Ayqyn» gazeti