- ءسىزدىڭ 1937 جىلدىڭ قاندى قىرعىنىنىڭ باستى قوزعاۋشى تەتىگىنە اينالعان «جاپون تىڭشىسى» دەگەن ايىپ توڭىرەگىندە زەرتتەۋ ماقالاڭىز تۇركيا مەن جاپونيانىڭ بەلدى باسىلىمدارىنىڭ بىرىندە جاريالانىپتى دەپ ەستيمىز. بىزدە «جاپون تىڭشىسى» دەگەن ايىپتىڭ اقيقاتىن دالەلدەيتىن دەرەكتەر جوقتىڭ قاسى. تىڭ دۇنيەڭىزدى قازاق ەلىنە ەمەس، جاپون قوعامىنىڭ نازارىنا ۇسىنۋعا جۇرەكسىنگەن جوقسىز با؟

- ءسىزدىڭ 1937 جىلدىڭ قاندى قىرعىنىنىڭ باستى قوزعاۋشى تەتىگىنە اينالعان «جاپون تىڭشىسى» دەگەن ايىپ توڭىرەگىندە زەرتتەۋ ماقالاڭىز تۇركيا مەن جاپونيانىڭ بەلدى باسىلىمدارىنىڭ بىرىندە جاريالانىپتى دەپ ەستيمىز. بىزدە «جاپون تىڭشىسى» دەگەن ايىپتىڭ اقيقاتىن دالەلدەيتىن دەرەكتەر جوقتىڭ قاسى. تىڭ دۇنيەڭىزدى قازاق ەلىنە ەمەس، جاپون قوعامىنىڭ نازارىنا ۇسىنۋعا جۇرەكسىنگەن جوقسىز با؟

ءبىز تۇگىل كەڭەس تاريحشىلارىنىڭ ءوزى دە ەڭبەكتەرىن جاندارمەريا مەن قاۋىپسىزدىك مەكەمەسىنىڭ ارحيۆتەرى نەگىزىندە جازدى. مىسالى، «الاشوردا» تۋرالى جيناق قۇراستىرعاندا وزدەرىنىڭ تەك قۇپيا تىڭشىلار مەن جاندارمەريانىڭ جاسىرىن مالىمەتتەرىنە سۇيەنگەنىن براينين مەن شافيرو: «وسىمەن قاتار باسقا ءبىر ماسەلەنى قوزعاي كەتكىم كەلەدى. ايتۋشىلار ءبىزدى: تەك قانا جاندارم مەكەمەسىنىڭ قۇجاتتارىن پايدالاندى - دەپ ايىپتايدى، مۇنىڭ دا ءجونى بار. ماسەلە - بۇل قۇجاتتاردى پايدالانۋعا بولا ما، جوق پا، - دەپ قويىلىپ وتىرعان جوق، ماسەلە - بۇل قۇجاتتاردى قالاي پايدالانۋدا»، - دەپ (الاش قوزعالىسى، 4 توم، 73-بەت) قىسىلىپ-قىمتىرىلماستان اشىق مويىندادى.
- سونىڭ ىشىندە الاشتىق جانە كەڭەستىك قازاق زيالىلارىن شەتىنەن «جاپون يمپەراليزمىنىڭ شپيونى» ەتىپ كورسەتۋگە سەبەپكەر بولعان مۇحامەدجان تۇڭعاشين مەن مەن باقىتجان قاراتاەۆتىڭ بولشەۆيكتەردىڭ ارحيۆىنە وتكىزگەن جەكە قۇجاتتارى. سول تۋرالى بىلەتىندەرىڭىزبەن بولىسە كەتسەڭىز.
- ارحيۆتەرگە تۇسكەن قۇجاتتاردىڭ بارلىعىمەن ەڭ ءبىرىنشى قۇپيا مەكەمە قىزمەتكەرلەرى (چك، وگپۋ، نكۆد، كەيىن كگب) تانىسىپ، مالىمەتتەردى ىرىكتەپ، ءتيىستى ورىندارعا حابارلاپ بارىپ، مۇراعاتتىڭ قورىنا قوساتىن بۇلجىمايتىن كەڭسەلىك ءتارتىپ بار. ونىڭ ۇستىنە تۋرا سول كەزدە (1927) «الاشورداعا» قارسى قۇپيا مالىمەتتەر جيناقتالىپ، ولكەلىك كوميتەتتە تەكسەرىلىپ، كىمگە قانداي ايىپ تاعۋ كەرەكتىگى تۋرالى تەرگەۋشىلەرگە نۇسقاۋ بەرىلىپ جاتقان. قازاق زيالىلارىنا قارعىباۋ بولىپ تاعىلعان وسىناۋ فورمۋليروۆكانىڭ شىعۋىنا نەگىز قالاعان تاريحي وقيعا تۇسىنىكتى بولۋى ءۇشىن زاكي ۆاليدي «قاتيراسىنداعى» ماعلۇماتتاردى قىسقاشا بايانداپ وتەيىن. 1917 جىلى كەڭەس وكىمەتىنىڭ رەسەيدىڭ قۇرامىنداعى وتار ۇلتتاردىڭ ءوزىن-ءوزى بيلەۋگە مۇمكىندىك بەرۋگە ۋادە ەتكەن تاۋەلسىزدىك دەكلاراتسياسى جاريالانىسىمەن، 1917 جىلى 5-13 جەلتوقسانداعى بۇكىلقازاقتىق ءىى قۇرىلتايدا - قازاق اۆتونومياسى، ال 20 جەلتوقساندا باشقۇرت-ستاننىڭ ءۇشىنشى قۇرىلتايىندا - تاۋەلسىز باشقۇرتستان رەسپۋبليكاسى جاريالانىپ، رەسمي زاڭمەن بەكىتىلدى. ون كۇننەن كەيىن قوقاندا تۇركىستان ۇكىمەتى جاريالاندى. ءار رەسپۋبليكانىڭ ۇلتتىق اسكەرى جاساقتالدى. الايدا بۇل ءۇش ۇكىمەت ءسىبىر كولچاك ۇكىمەتى، سامارا قۇرىلتايشىلار ۇكىمەتى جانە بولشەۆيكتەر وكىمەتى تاراپىنان ءۇش جاقتى اسكەري مايدان قىسپاعىنا ءتۇستى. ولاردىڭ ەشقايسىسى يمپەريانىڭ قۇرامىنداعى ۇلتتاردىڭ تاۋەلسىزدىگىن مويىندامادى، زاڭسىز دەپ جاريالادى. 1918 جىلى 3 اقپاندا باشقۇرت ۇكىمەتىنىڭ مۇشەلەرى جاپپاي تۇتقىنعا الىنادى. الايدا ولاردى باشقۇرت ۇلتتىق اسكەرى تۇرمەدەن بوساتادى. 27 مامىر كۇنى چەحو-سلوۆاك كورپۋسى چەليابى-ومبى اراسىنداعى تەمىر جول جەلىسىن باسىپ الدى. مىنە، وسىنداي الاساپىران تۇسىندا مۇستافا شوقاي سول جولى كاسپي ارقىلى گرۋزياعا، ودان تۇركياعا، ودان پاريجگە ەميگراتسياعا كەتتى. «الاشوردا» ۇكىمەتىنىڭ وزگە قايراتكەرلەرى: «قازاقتىڭ - قازاقستاننان باسقا وتانى جوق. سوندىقتان دا قازاق ۇكىمەتىنىڭ مۇشەلەرى قازاق ىشىندە قالۋى ءتيىس»، - دەپ شەشتى.
- سودان كەيىن...
- سودان كەيىن... 1918 جىلى 15 مامىر كۇنى استىرتىن جاعدايدا «الاشوردا» وكىلدەرىمەن اقىلداسا وتىرىپ قوستانايدا جاسىرىن كەڭەس وتكىزدى، وندا: «قازاقستاننىڭ، باشقۇرتستاننىڭ، تۇركىستاننىڭ ساياسي جاعدايى تۋرالى مالىمدەمە جازىلىپ، ونى بۇكىل الەمگە تاراتۋ ءۇشىن جاپونيا ۇكىمەتىنە جەتكىزۋ ماسەلەسى قارالىپ، ماقۇلداندى. جاپونيانىڭ تاڭداپ الىنۋى، بۇل ەل رەسەيدىڭ وداقتاسى بولاتىن. سول ارقىلى حالىقارالىق ءۇردىستى ساقتاۋ كوزدەلدى. قالىپتاسقان اسكەري قورشاۋ جاعدايىندا ۋرال مەن قازاقستان ايماعىنداعى بىرىككەن مۇسىلمان مەملەكەتىن قۇرۋ يدەياسى دا ۇسىنىلدى. باشقۇرت اسكەرى جەڭىستەن جەڭىسكە جەتىپ، قازاقستان مەن تۇركىستانعا بەت الدى. «كەڭەس وكىمەتىنە قارسى باشقۇرتتارمەن قازاقتاردىڭ بىرىگىپ كۇرەسۋى (بولشەۆيكتەردىڭ) وشپەندىلىگىن ورشىتە ءتۇستى. كولچاكتىك ءسىبىر ۇكىمەتىنىڭ جوعارى كوماندوۆانيەسى وتكىزەتىن 18-21 شىلدە ارالىعىنداعى قۇرىلتايعا ۇسىنۋ ءۇشىن باشقۇرتستان مەن «الاشوردا» ۇكىمەتىنىڭ 12 باپتان تۇراتىن ۇسىنىسى سەمەيدە تالقىلاندى. وعان باشقۇرتستاننان - سەيىتگەرەي ماعازوۆ، «الاشوردادان» - ءاليحان بوكەيحانوۆ، تۇركىستان-قوقان اۆتونومياسىنىڭ توراعاسى مۇحامەدجان تىنىشباەۆ قاتىستى» (ز.ۆاليدي. قاتيرالار. ستامبۋل. 1969. 249-بەت). جاپونيا ۇكىمەتىنە قاتىستى بۇل وقيعانى تاپىشتەپ وتىرۋىمىزدىڭ سەبەبى وسى وقيعا 1922-1953 جىلداردىڭ اراسىنداعى قازاق زيالىلارىنا: «جاپون ميليتاريستىك مەملەكەتىنىڭ شپيونى»، «جاپون بارلاۋ مەكەمەسىنىڭ قىزمەتكەرى»، «قازاقستاندى رەسەيدەن ءبولىپ الىپ، جاپونياعا استىرتىن ساتپاق بولدى»، «ونەركاسىپتى جاپون كاپيتاليستەرىنىڭ قارجىسىمەن سالۋعا ۇمتىلدى»، - دەگەن سياقتى ايىپ تاعۋعا مۇمكىندىك بەردى. ولاردىڭ مۇنداي ايىپ تاعۋىنا جوعارىدا ايتىلعان استىرتىن ماجىلىستەن: «كەيىن ەكى جىلدان سوڭ (1920) استراحاندىق زيالى قازاق مۇحامەدجان تۇڭعاشيننىڭ قاعازدارىمەن قوسا جوعارىداعى 12 پۋنكتەن تۇراتىن ءبىز قابىلداعان قۇجاتتىڭ جانە «الاشوردا» ۇكىمەتىنىڭ قۇجاتتارى كەڭەس وكىمەتىنىڭ قولىنا ءتۇسىپتى، ولار ءبىزدىڭ ۇلتتىق كۇرەسىمىزدى رەسەيدىڭ ىشكى ماسەلەسى رەتىندە قاراستىرۋىمىزدى قولداپتى. كەڭەس ساياسي قايراتكەرلەرى دە سول پاتشا تۇسىنداعىلارداي ورىس ۇلتشىلدارى بولعانىن كەيىن مەن چيچەريننىڭ اۋزىنان ەستىدىم»، - دەگەن (ز.ۆاليدي. قاتيرالار. ستامبۋل. 1969. 249-بەت) وقيعا سەبەپكەر بولىپتى.
- استىرتىن كۇرەستىڭ ءوز زاڭى بار. ونىڭ ءار ءىس-ارەكەتى دە استىرتىن بولۋعا ءتيىس. ال ساياسي بەدەل جيناۋ ءۇشىن دۇشپانىڭنىڭ قول استىندا قالعان ارىپتەستەرىن اشكەرەلەيتىن قۇجاتتى جاريالاۋ - ولارعا ءولىم جازاسىن كەسۋمەن بىردەي بولعان شىعار.
- وكىنىشكە قاراي، سولاي بولدى دا. «الاشوردا» قايراتكەرلەرى مەن ۇلتتىق ينتەلليگەنتسيا وكىلدەرىنە 1927-1930 جىلدارى: «1.1921-1922 جىلدارى ورىنبور مەن تاشكەنتتە قۇرىلعان كونتررەۆوليۋتسيالىق استىرتىن ۇيىمعا قاتىسقانى ءۇشىن; 2. ورتا ازياداعى باستاماشىلاردىڭ قوزعالىسىنا قوسىلىپ، اسكەري جاساق قۇرۋعا ۇمتىلعانى ءۇشىن، ءسويتىپ، 3. قارۋلى كوتەرىلىس ارقىلى قازاقستاندى رەسەيدىڭ قۇرامىنان ءبولىپ اكەتپەك بولعانى ءۇشىن; 4. بايلاردى تارگىلەۋگە قارسى ۇگىت جۇرگىزىپ، ولاردى قارۋلى كوتەرىلىس جاساۋعا باعىتتاعانى ءۇشىن; 5. انگليامەن (وتىزىنشى جىلدان باستاپ بۇل ءسوز جاپونيامەن الماستىرىلعان) استىرتىن بايلانىسىپ، اعىلشىن (جاپون) اسكەرى قازاقستانعا باسىپ كىرە قالعان جاعدايدا، قىردا كوتەرىلىس ۇيىمداستىرۋدى جوسپارلاعانى ءۇشىن»،- دەگەن (قر ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ ءارحيۆى، №78754 ءىس) ايىپ تاعىلىپ، 1927 جىلى - 40 ادام، 1930 جىلى - 32 ادامنان تۇتقىنعا الىندى. ولاردىڭ الدى 1930 جىلى اتىلدى، سوڭى ايداۋعا كەتتى. 1937 جىلعى رەپرەسسيادان كەيىن ولاردىڭ ءبىر دە بىرەۋى» ءتىرى قالعان جوق. كەرىسىنشە، ەندى ۇلتشىلدىققا قوسا سسسر-ءدىڭ باس پروكۋرورى ا.يا.ۆىشينسكي اينالىمعا تۇسىرگەن «جاپونيا مەن گەرمانيانىڭ بەلسەندى شپيوندارى»، «جاپونيانىڭ جالدامالى يتارشىلارى»، «جاندايشابى» دەگەن تەرمين قوسىلىپ، بۇل تەرگەۋ مەكەمەلەرىنىڭ ەڭ وڭتايلى ءارى ۇيرەنشىكتى ايىپتاۋ اكتىسىنە اينالا باستادى. جيىرماسىنشى جىلداردىڭ سوڭى مەن وتىزىنشى جىلداردىڭ باسىندا بۇل تەرميندى ت.رىسقۇلوۆ، و.يساەۆ، ۇ.قۇلىمبەتوۆ سياقتى كەڭەستىك مەملەكەت قايراتكەرلەرى «الاشورداشىلارعا» قارسى ولاردىڭ «جاپوندارمەن استىرتىن بايلانىسى بار» دەپ قولداندى.
- كەيىن ولاردىڭ ءوزى «جاپونيا مەن گەرمانيانىڭ ەڭ بەلسەندى شپيونى» رەتىندە ايىپتالىپ، اتۋ جازاسىنا بۇيىرىلدى جانە وزدەرىنىڭ كورسەتىندىلەرىندە ونى «مويىنداپ» جاۋاپ بەردى عوي.
- 1937-1938 جىلعى قاسىرەت تۇمانى ەشكىمدى ماماندىعىنا، لاۋازىمىنا، اتاعىنا قاراپ تاڭداپ جاتپادى. زاۋال جالپىعا جالپاعىنان ءتوندى. 1927 جىلى 13 تامىز كۇنى «قازاق ادەبيەتى» گازەتىندە» باسىلعان «ۇلتشىل فاشيستەرگە ءومىر سۇرگىزبەيمىز!» دەگەن ماقالادا قازاق زيالىلارىن باس-باستارىنا تۇگەندەپ تۇرىپ: «ۇلتشىل - فاشيستەردىڭ باسشىلارى - رىسقۇلوۆ، قوجانوۆ، نۇرماقوۆ، قۇلىمبەتوۆ جانە ولاردىڭ ارتىنان ەرگەن ات توبەلىندەي ءبىر توپ قانا سۇرقيا جولىكتەر پارتيا بيلەتىن تەك وزدەرىنىڭ ەكى جۇزدىلىك بەتىن بۇركەمەلەۋ ءۇشىن پايدالانىپ ءجۇردى. ولار ەش ۋاقىتتا دا ادال نيەتىمەن بولشەۆيك بولعان ەمەس. رىسقۇلوۆ - رىسقۇلوۆشىلار جاۋىزدىق ارام ىستەرىن پانتيۋركيستىك كونتررەۆوليۋتسيادان باستادى. قوجانوۆ - قوجانوۆشىلار العاش شىققاننىڭ وزىندە-اق ۇلت بۋرجۋازياسى مەن ينتەرۆەنتتەردىڭ تۋىن كوتەرە شىقتى. سادۋاقاساۆشىلاردىڭ، نۇرماقوۆشىلاردىڭ كوزدەگەنى دە وسى. بۇلاردىڭ قاي-قايسىسى بولسا دا ۇلتشىلدىقتان باستاپ، بارا-بارا تروتسكيزممەن، ونشىلدارمەن ىم-جىمىن بىرىكتىرىپ، جاپونيا مەن گەرمانيانىڭ ەڭ بەلسەندى شپيونىنا اينالىپ كەتتى»، - دەگەن ۇكىم شىعاردى. پىكىرىم دالەلسىز بولماس ءۇشىن قر ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ جانە الماتى قالالىق كوميتەتىنىڭ ارحيۆىندە «اسا قۇپيا قۇجات» رەتىندە ساقتاۋلى تۇرعان سسسر حالىق كوميسسارلارى كەڭەسىنىڭ توراعاسىنىڭ ورىنباسارى تۇرار رىسقۇلوۆتىڭ «كونتررەۆوليۋتسيالىق قىلمىسىنا بايلانىستى تەرگەۋ ىسىندەگى» 1937 جىلى 3 شىلدە كۇنى قاۋىپسىزدىك مەكەمەسىنىڭ كاپيتانى گلەبوۆ پەن كىشى لەيتەنانت نەيمانعا بەرگەن جاۋابى جاريالانعان ب.ناسەنوۆتىڭ «حالىق جاۋلارى» اتتى باسىلىمىنداعى پروتوكولدىڭ ءار جەرىنەن ءۇزىندى كەلتىرۋمەن شەكتەلەمىز: «ءبىز ءوزىمىزدىڭ استىرتىن ۇيىمىمىزدىڭ يدەياسىن تاۋەلسىز تۇرىك-تاتار مەملەكەتىن قۇرۋعا ۇمتىلۋ باعىتىندا قۇردىق. شىن مانىندە ماسەلە مۇلدەم باسقاشا بولاتىن، سسسر-ءدىڭ تەرريتورياسىندا ەركىن ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان تۇرىك-تاتار حالىقتارىن جاپون - گەرمان ءفاشيزمىنىڭ قاراماعىنا بەرمەك بولدىق. ءيا، مەن ۇزاق جىلدار بويى كونتررەۆوليۋتسيالىق جۇمىس جۇرگىزىپ، وتانىمنىڭ ساتقىنى اتانعانىمدى مويىندايمىن (111-بەت) ... ءبىز شىعىس تۇركىستاننىڭ (سينتسزيانىڭ) وڭتۇستىك جانە باتىس ايماقتارىنداعى اعىلشىنداردىڭ ميسسياسىمەن جانە جاپون اگەنتۋراسىمەن بايلانىس جاساۋ ءۇشىن ولارعا ءوز ادامدارىمىزدى جىبەردىك. ءبىز تۇتقىنعا تۇسكەن نەمىس وفيتسەرلەرىمەن جانە ءانۋار پاشانىڭ وفيتسەرلەرىمەن، كەمال پاشانىڭ جاقتاستارىمەن بايلانىس ورناتتىق ... تۇركىستان ۋالاياتىنداعى كەڭەس وكىمەتىن قۇلاتۋعا ارەكەتتەنە وتىرىپ، «يتتيحاد ءۋا تاراحيات» ۇيىمى كەڭەس وكىمەتىنىڭ ورتالىق مايدانداعى جاعدايىنا سايكەس قيمىلداۋدى ۇيعاردى. سول كەزدە اعىلشىنداردىڭ ورتا ازياداعى ىقپالىنىڭ كۇشەيگەنىنە قاراماستان، وزبەك (قازاق) ۇلتشىلدارىنىڭ اراسىندا جاپوندىق كوڭىل-كۇي وتە كۇشتى بولاتىن. «يتتيحاد ءۋا تاراحيات» ۇيىمىنىڭ ورتالىق كوميتەتىنىڭ مۇشەلەرى اراسىندا: «تۇرىك-تاتار مەملەكەتى جاپونيانىڭ پروتەكتوراتىمەن قۇرىلادى»، - دەگەن اڭگىمە بولعانى دا راس (114-115 بەتتەر) ... «يتتيحاد ءۋا تاراحيات» ۇيىمىنىڭ تاشكەنتتەگى استىرتىن ۇيىمى «ميللي يتتيحاد» دەپ وزگەرتىلدى. قازاقستاندا ول احمەت بايتۇرسىنوۆ پەن مىرجاقىپ دۋلاتوۆتىڭ جەتەكشىلىگىندەگى «الاشوردانىڭ» كەڭەيتىلگەن قۇرىلىمى رەتىندە قىزمەت اتقاردى. قىرىمدا «ميللي فيكر» استىرتىن ۇيىمى بولدى، سونداي-اق تاتاريا مەن باشكيريادا دا تۇرىكشىل ۇيىمدار جۇمىس ىستەدى (116- بەت)»، - دەپ كورسەتەدى.
بۇدان كەيىن بۇل ۇيىمنىڭ مۇشەسى رەتىندە قازاقستاننىڭ بارلىق باسقارۋ ورىندارىنداعى مەملەكەت باسشىلارىن، سونداي-اق وزبەكستاننىڭ، قىرعىزستاننىڭ، تۇركمەنستاننىڭ، تاجىكستاننىڭ، قاراقالپاقستاننىڭ، تاتارستاننىڭ، باشقۇرت-ستاننىڭ مەملەكەت باسشىلارىنىڭ اتىن اتايدى. بۇلارعا قولداۋ كورسەتىپ وتىرعان ادام ستالينگە بىردەن-ءبىر قاۋىپتى ادام - رىكوۆ دەپ مالىمدەيدى. بۇدان ءارى ت.رىسقۇلوۆ: «رىكوۆ: وڭشىلدار مەن تروتسسكيشىلەردىڭ تۇپكى ماقساتى - كەڭەس وكىمەتىن قازىر باسقارىپ وتىرعان پارتيا جانە ۇكىمەت قايراتكەرلەرىن كۇشپەن ىعىستىرۋ، سسسر-دە كاپيتاليزمدى قالپىنا كەلتىرۋ ەكەندىگىن باتىل ايتتى. سونىمەن قاتار ول - كەڭەس وكىمەتىن السىرەتۋدىڭ ەڭ باستى جولىنىڭ ءبىرى - ورتا ازيا مەن قازاقستاندى جاپونيانىڭ پروتەكتوراتىنا بەرۋ، ورتا ازيا مەن قازاقستاننىڭ كەڭەس وداعىنان ءبولىنىپ كەتۋى كەڭەس وكىمەتىنىڭ سسسر تەرريتورياسىندا تۇگەلدەي قۇلاۋىن تەزدەتەدى - دەپ ەسەپتەدى. بۇل ماقساتقا جەتۋ ءۇشىن گەرمانيامەن، جاپونيامەن تىعىز بايلانىس ورناتۋ كەرەك. ۇلت رەسپۋبليكالاردىڭ كەڭەس وكىمەتىنەن ءبولىنىپ كەتۋىنە گەرمانيا مەن جاپونيا تۇرىكشىل ۇيىمدار ارقىلى ناقتى ىقپال جاساي الادى. جاپونيا قازىردىڭ وزىندە ورتا ازيا مەن قازاقستاننىڭ شەكاراسىنداعى مەملەكەتتەر ارقىلى، ونىڭ ىشىندە اۋعانستان، يران، باتىس قىتايعا ءوزىنىڭ ىقپالىن جۇرگىزىپ، قاناتىن جايۋ ارقىلى جۇيەلى دە تاباندى جۇمىستار جۇرگىزىپ وتىرعانىن اتاپ ءوتتى ... بۇل ماسەلەلەردىڭ بارلىعىن مەنىمەن بىرگە تالداي كەلىپ، فاشيستىك مەملەكەتتەردىڭ بارلاۋ مەكەمەلەرىمەن بايلانىستى جەڭىلدەتۋ ءۇشىن، رىكوۆ ماعان ءبىزدىڭ ۇلتشىلدارىمىزدىڭ جاپونيامەن اراداعى بۇرىنعى بايلانىس جۇيەسىن ەسكەرۋىمدى تاپسىردى»، - دەپ (126-بەت) كورسەتتى.
قازاق سسر حالىق كوميسسارلارى كەڭەسىنىڭ توراعاسىنىڭ ورىنباسارى سۇلەيمەن ەسقاراەۆ: «ماعان لەكەروۆ (لەكەروۆ ءازىمباي - پروفەسسور، ەكونوميست، ماركسيزم -لەنينيزم عىلىمي زەرتتەۋ ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى): جاپونيانىڭ قازاقستانعا پروتەكتوراتتىق جۇرگىز ماسەلەسى قاشىپ قۇتىلمايتىن شىندىق. ويتكەنى ول تاۋەلسىز مەملەكەت رەتىندە دەربەس ءومىر سۇرە المايدى. سوندىقتان دا تەك جاپونيانىڭ پروتەكتوراتى عانا قازاقستاندى وركەندەتە الادى. بۇل پروتەكتوراتتىق قازاقستانعا وتە اۋىر سوعادى، ءتىپتى ەكونوميكالىق تۇرعىدان العاندا ول جاپونيانىڭ ۋاقىتشا وتارىنا اينالادى. جاپونيانىڭ پروتەكتوراتتىعى قازاقستاندى ازات ەتۋگە كەتكەن شىعىننىڭ كونتريبۋتسيسىن وندىرۋگە باعىتتالادى. مۇنداي ءوزارا «ەسەپ ايىرىسۋ» سوعىس بىتكەن سوڭ قازاقستاننىڭ دايىن شيكىزاتىنىڭ ەسەبىنەن جابىلادى. شيكىزاتتىڭ سىرتقا كەتۋى ونىڭ ەكونوميكاسىن ارتقا سۇيرەيدى، بۇرىنعى دەڭگەيگە جەتۋ ءۇشىن وتە مول مولشەردەگى كاپيتال قورى كەرەك. الايدا مۇنداي قارجى قازاقستاننىڭ وزىندە جوق بولعاندىقتان دا، ول اسا اۋىر تالاپتار قوياتىندىعىنا قاراماستان جاپونيادان ۇزاق مەرزىمدىك نەسيە الۋعا ءماجبۇر بولادى. كونتريبۋتسيانىڭ ەسەبىنەن نەسيە بەرۋگە جاپونيا كەلىسۋى دە مۇمكىن. ونىڭ ەسەسىنە نەسيەنىڭ ۋاقىتى بىتكەنشە ارزان شيكىزات بەرۋدى تالاپ ەتەدى. العان نەسيە قازاقستاننىڭ كۇيزەلگەن ەكونوميكاسىن قالپىنا كەلتىرۋگە ارەڭ جەتۋى مۇمكىن. بۇلاي «قالپىنا كەلتىرۋ» قازاقستاننىڭ نەگىزگى كاپيتال قورىن نىعايتىپ، ونەركاسىبىن دامىتۋعا مۇمكىندىك بەرە المايدى. ولاي ەتكەندە، قازاقستان ءوزىنىڭ كاپيتال قورىن ءوزى سورىپ، بىرتە-بىرتە تولىق داعدارىسقا ۇشىرايدى. سوندىقتان دا جاپونيانى ءوزىنىڭ شيكىزاتىمەن «اسىراپ»، ءوزى وتارلىق كۇيگە تۇسەدى. سوعىستان كەيىنگى قازاقستان ءۇشىن وسى ەكى جولدىڭ بىرەۋىن تاڭداۋىنا تۋرا كەلەدى»، - دەپ ايتتى (146 - 147 بەتتەر) دەيدى حالىق كوميسسارىنىڭ ورىنباسارى.

<!--pagebreak-->

- ال الاش زيالىلارى تاراپىنان مۇنداي ايىپتىڭ جالعاندىعىن دالەلدەۋگە تىرىسقان ارەكەتتەر بولدى ما؟
- تەك قازاق ۇلتىنىڭ رۋحاني كوسەمى احمەت بايتۇرسىنوۆ قانا: «جاپونيا سوعىس اشامىن دەسە، ونى قازاقتان سۇرامايدى»، - دەپ جاۋاپ بەرىپتى. مۇنىڭ بارلىعى، ارينە، قاتىگەزدىك پەن قيناۋدىڭ ناتيجەسىندە الىنعان مالىمەتتەر. اتالعان ماقالالاردىڭ بىرىندە اقىن ساكەن سەيفۋلليندى اشكەرەلەپ جازعان، كەيىن ءوزى دە ايدالىپ كەتكەن اكادەميك مۇحامەدجان قاراتاەۆ سەكسەن التىنشى جىلى ماعان: «مۇنى تاسپاڭا (ماگنيتوفونعا) جازبا. ەسىڭدە ءجۇرسىن. كىم بىلەدى، كولەڭكەمىز قىسقارىپ كەلەدى... تەرگەۋ كامەراسىندا جاتقانىمدا قاسىما بىرەۋدى اكەپ قوستى. وسكەمەننىڭ ومارتاشى ورىسى ەكەن. ول دا ۇزاق جاتىپتى. ءجون سۇراستىق. سوندا ساكەندى (سەيفۋلليندى) ەسىنە الدى... مەنەن بۇرىن سول كىسىمەن ءبىر كامەرادا بولىپتى. ول: «مەن ءوزىم ورناتقان وكىمەتتىڭ جاۋى ەمەسپىن»، - دەپ ۇزاق قاسارىسىپتى. بار قورلىققا شىداپتى. ءبىر كۇنى تەرگەۋگە كەتكەن ساكەن كىرىپ كەپ: «مەن ءبىتتىم، توزبەدىم قورلىققا!»، - دەپ ايعايلاپ سويلەپ، توسەككە ەتپەتىنەن جاتا كەتىپ، سولقىلداپ جىلاپتى. تالاي قىسپاققا سالعاندا قايىسپاعان ساكەننىڭ مورت سىنۋىنا سەنبەگەن ومارتاشى سەبەبىن سۇرايدى. سوندا ساكەن: «بارىنە شىدار ەم عوي. جاس ۇرپاقتى بىزگە قارسى قويعانىنا قالاي شىدارمىن. ورىندىققا وتىرعىزىپ قويدى دا، قازاقتىڭ ەكى جاس بالاسىن الىپ كەلىپ، ەكەۋىنە ەكى قۇلاعىمدى سوزدىرىپ: «وي، اكەڭنىڭ اۋزىن... سەيفۋللين، وي شەشەڭدى... سەيفۋللين! سەن حالىق جاۋىسىڭ!»، - دەگىزگەندە شىدامادىم. قورلىق قوي. ولاردىڭ كوزىنە جەكسۇرىن بوپ كورىنگەنشە ولگەنىم جاقسى - دەپ قاعازىنا قول قويىپتى»، - دەپ قۇپيالاپ ايتتى. نامىستى ازامات ءۇشىن، ۇلت ۇلانىن ويلاعان اقىن ءۇشىن، اكە ءۇشىن بۇدان اسقان قانداي قورلىق پەن مازاق بولۋى مۇمكىن. اندرە مورۋانىڭ: «كەز كەلگەن بيلەۋشى ءۇشىن ەڭ قاۋىپتى ادام - جازۋشى»، - دەۋى دە سوندىقتان. ماعجاننىڭ تاريحشى ق.الداجۇمانوۆ عىلىم اينالىمعا تۇسىرگەن 1937 جىلى 21 مامىر كۇنى حالىق كوميسسارلار كەڭەسىنىڭ توراعاسى و.يساەۆقا جولداعان تومەندەگى «اشىق حاتى» بار. وقىرمانعا تۇسىنىكتى بولۋ ءۇشىن ونىڭ ءماتىنىن نازارلارىڭىزعا ۇسىنسام.
«مەنى، كونتررەۆوليۋتسيالىق الاشورداشىل قايراتكەر رەتىندە جانە توڭكەرىسشىل ۇلتشىل جازۋشى رەتىندە سوتسياليزم قۇرىپ جاتقان قازاق ەڭبەكشىلەرىنىڭ ورتاسىنان پرولەتارلىق وكىمەت ءادىل شەتتەتى، سونداي-اق قازىرگى ۋاقىتتا مەنى سوتسياليستىك قوعامنان الىستاتىپ ۇستاعانى دا وتە دۇرىس. ءبىراز ۋاقىت ەڭبەكپەن تۇزەتۋ مەكەمەسىندە بولعان كەزىمدە، ءوزىم تىكەلەي اتسالىسقان سوتسياليستىك الىپ قۇرىلىستاردا ونىڭ ىزگى ىقپالىن سەزىنە وتىرىپ، كەڭەس مەملەكەتىنىڭ ەڭبەكپەن تۇزەتۋ ساياساتىنىڭ الەمدەگى بىردەن-ءبىر ەڭ سەنىمدى جانە دۇرىس ساياسات ەكەنىنە كوزىم جەتتى، سوندىقتان دا مەن ءوزىمنىڭ يدەيالوگيام مەن بۇكىل قوعامدىق-ادەبي جۇمىستارىمدى قايتا تەكسەرۋدەن وتكىزدىم، ءسويتىپ، بارلىق قوعامدىق-ادەبي قىزمەتىمدە مەن ۇستانىپ جۇرگەن جانە باسشىلىققا الىپ جۇرگەن ۇلتشىل-الاشورداشىل يدەولوگيانىڭ ءسوزسىز رەاكتسياشىلدىعىنا جانە ساتقىندىق قىلمىس ەكەنىنە بۇتىندەي سەندىم، ۇلتشىل-الاشورداشىل يدەولوگيانىڭ جانە الاشورداشىل ۇلتشىلداردىڭ بارلىق ساتقىندىق ارەكەتتەرى قازاق ەڭبەكشىلەرىنە جانە بۇكىل سوتسياليستىك وتانعا دۇشپاندىق قىلمىس ەكەنىنە كوزىم جەتتى. وسى تەكسەرىسىمنەن، وسى ۇستانىمىمنان كەيىن ءوزىمنىڭ وتكەندەگى بارلىق ءىس-ارەكەتىمدى، قوعامدىق جانە ادەبي قىزمەتتەرىمدى ايىپتاي وتىرىپ، ءوزىمنىڭ قىلمىستى وتكەنىمنەن، ۇلشتشىلدىقتان، ۇلتشىل-الاشورداشىلاردان مۇلدەم جانە ماڭگىلىك قول ۇزەمىن، ءسويتىپ، قالعان ءومىرىمدى ەشقانداي بۇلتارىسسىز تۇتاستاي سوتسياليستىك قوعامعا سەنگەن ازاماتى رەتىندە، سوتسياليستىك وتاننىڭ سەنىمدى ۇلى رەتىندە سوتسياليستىك قوعامعا قىزمەت ەتەمىن دەپ شەشتىم. وسىنداي اسىل ارمانمەن، وسىنداي بىرەگەي ماقساتپەن مەن وسىدان بىرنەشە اي بۇرىن، ءتيىستى مەكەمەلەردىڭ رۇقساتىمەن، تاڭعاجايىپ وركەندەۋ ۇستىندەگى قازاقستانعا كەلدىم، قازاق ەڭبەكشىلەرىنىڭ گۇلدەنگەن ءومىرى مەنىڭ جانە بارلىق ۇلتشىل-الاشورداشىلاردىڭ ءىس-ارەكەتتەرىنىڭ ساتقىندىق قىلمىس ەكەنىنە تولىقتاي كوز جەتكىزدى، ءسويتىپ، ءوزىمنىڭ وتكەندەگى كونتررەۆوليۋتسيالىق ۇلتشىلدىعىمدى جانە ۇلتشىلداردى رەۆوليۋتسيا مەن سوتسياليستىك وتانعا، قازاق حالقىنا دۇشپاندىق دەپ ساناپ، ولارمەن ەكى ارامدى ەشقانداي بۇلتارىسسىز جانە ماڭگىلىك اجىراتقانىمدى، اسا اۋىر قىلمىس جولىنان تولىقتاي ارىلۋعا بەت العانىمدى، وتاننىڭ ادال ۇلى رەتىندە قايتا تۇلەگەنىمدى، سول ءۇشىن قالعان ءومىرىمدى سوتسياليستىك وتانعا قىزمەت ەتۋگە ارنايتىنىمدى مالىمدەيمىن. بۇل ماقساتىمدى مەن سىزگە - كەڭەستىك قازاقستاننىڭ ۇكىمەت باسشىسىنا، باقىتتى ءومىر قۇرىپ جاتقان مۇقىم قازاق حالقىنا اشىق، شىن جۇرەكپەن جانە بۇلتارتپاس سەنىممەن مالىمدەيتىنىمدى وسى حات ارقىلى سىزگە جەتكىزە وتىرىپ، مەنىڭ ءوزىمنىڭ قايتا تۇلەگەنىمدى، قايتا تۇبەگەيلى شىڭدالعانىمدى، سوتسياليستىك وتانىما شىنايى بەرىلگەندىگىمدى ءىس جۇزىندە، شىعارماشىلىق جۇمىسىمدا، سونىڭ ىشىندە ادەبي شىعارماشىلىق قىزمەتىمدە دالەلدەۋىم ءۇشىن (ەڭبەكتەرىمنىڭ) قازاقستاندا جاريالانۋىنا، سول ارقىلى ۇزاق ۋاقىت بويى قىلمىستى رەاكتسيالىق جولعا، قازاق كونتررەۆوليۋتسياشىلارىنا قىزمەت ەتكەن قالامىمنىڭ كەڭەستىك ەڭبەكپەن وتەۋ ساياساتىنىڭ ىقپالىمەن قايتا شىڭدالىپ، قايتا تاربيەلەنگەننەن كەيىنگى سوتسياليستىك وتانعا ادال جانە ءونىمدى ەڭبەك ەتۋىنە مۇمكىندىك بەرۋلەرىڭىزدى وتىنەمىن. مەنىڭ شىعارماشىلىق جۇمىسىمنىڭ سوڭعى ۇلگىلەرى رەتىندە ءۇش ولەڭدى وسى حاتپەن قوسا جولداپ وتىرمىن. سونىمەن بىرگە ءدال قازىرگى كەزدە كەڭەستىك-ەڭبەكپەن تۇزەتۋ ساياساتىنىڭ الەمدەگى ەڭ دۇرىس ۇستانىم ەكەنىن كورسەتەتىن جاڭا تاقىرىپتى كوركەم تۇردە يگەرۋ ىسىنە كىرىسكەنىمە ءسىزدىڭ جانە مۇقىم سوتسياليستىك قوعامنىڭ نازارىن اۋدارامىن، بۇل پوەمادا ەكى قازاقتىڭ - تۇرمىستىق قىلمىسكەر قازاق پەن قىلمىسكەر-ۇلتشىل قازاقتىڭ ءومىرى، تاربيەگە كونەتىن جانە كونبەيتىن اتىشۋلى حالىق جاۋلارى مەن قوعامنىڭ شىرىندىلەرىنىڭ تاربيەلەنۋ جولى جارىستىرىلا سۋرەتتەلەدى. م.جۇماباەۆ. 21 ماي، 1937 جىل»، دەپ (ق.الداجۇمانوۆ، اقىننىڭ سوڭعى ءۇمىتى. «قازاق ادەبيەتى». 21.08.1992) جازىلعان.
- بىراق مۇنداي اشىق حات اۆتورلارى ءبىر ماعجانمەن شەكتەلمەيدى عوي.
- ءبارى دە تۇسىنىكتى. كىمنىڭ اباقتى مەن كونتسلاگەردىڭ ەسىگىن قايتادان اشقىسى كەلەدى دەيسىڭ؟ بىراق ماعجان اشپاسام دەگەن ەسىك تاعى دا اشىلدى، اشىلعان جوق، اشقىزدى. 1937 جىلى جەلتوقساننىڭ 31 كۇنى كەشتە ماعجان جۇماباەۆ ەكىنشى جانە سوڭعى رەت ۇستالدى. ش.ەلەۋكەنوۆتىڭ زەرتتەۋى بويىنشا، ماعجاندى تۇتقىنداۋ تۋرالى №1445 وردەر 1937 جىلى 27 جەلتوقسان كۇنى جازىلىپتى. وسى ارادا ەسكەرتە كەتەرىمىز، ماعجاندى تىمىسكىلەتكەن نە تۇتقىنداعان، ءبىز تانىسقان احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ ىسىنە دە قاتىسى بار تەرگەۋشىلەردىڭ ءبىرى - قازاقستاننىڭ ءبىرىنشى باسشىسى، ەكىنشى - قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ توراعاسىنىڭ ورىنباسارى، ءۇشىنشىسى - ىشكى ىستەر ءمينيسترى، ءتورتىنشىسى - توبە بي بولدى.
- 1930-1950 جىلداردا قازاقستاندا 100 مىڭعا جۋىق جاپون جۇمىس ىستەدى دەگەن مالىمەت بار. سونىڭ اق-قاراسى تۋرالى ايتا كەتسەڭىز؟ تاريحي مالىمەتتەر نە دەيدى؟
- ءيا، وتىزىنشى جىلداردىڭ اياعىنان باستاپ ەلۋىنشى جىلدارعا دەيىن ءجۇز مىڭعا جۋىق جاپوندار قازاقستاننىڭ ەڭ اۋىر جانە كۇردەلى ونەركاسىپ ورىندارىندا جۇمىس ىستەدى. بىراق بۇلار پروتەكتوراتتار ەمەس، اسكەري تۇتقىندار ەدى. الماتىداعى بيىك تاۋلى سۋ قۇبىرى مەن سۋ ەلەكتر ستانتسياسى سياقتى ولار سالعان قۇرىلىستار دا، سول زاۋالدان قالعان جۇرەك جاراسى دا ءالى دە وشكەن جوق. جاپونيا مەن قازاقستان يمپەريالاردىڭ اتوم بومباسىن سىنايتىن پوليگونىنا اينالدى. ءدال قازىر دە جاپون - قازاقستان قارىم-قاتىناسى ۋران ساۋداسىمەن انىقتالىپ وتىر. ارتىنىڭ قايىرىن بەرسىن. ال كەڭەس تۇسىنداعى قاپتاعان استىرتىن ۇيىمداردىڭ جايىنا كەلەتىن بولساق، ونداي ۇيىم رەسمي تۇردە ءومىر سۇرمەگەن. تەك ءار جەردە باستارى قوسىلعان، وڭاشا پىكىر الىسقان. تۋعان حالقىنىڭ بولاشاقتاعى تاعدىرىن تالقىلاعان. بىراق قانداي تالقىعا تۇسپەسىن جەر جونىندە ولاردىڭ ۇندەمەي قالۋعا قاقىسى جوق ەدى. سوناۋ 1905 جىلدىڭ وزىندە مۇحامەدجان تىنىشباەۆ: «جەر ماسەلەسى قازاقتار ءۇشىن ءسوز جوق ەڭ ماڭىزدى: بۇدان ءارى جەرلەردى تارتىپ الۋ مەن ولاردىڭ مۇددەلەرىن اياقاستى قىلاتىن بولسا، تىنىشتىق بولادى دەپ كەپىلدىك بەرۋ قيىن. ءۇنسىز ءدۇرسىل كۇننەن-كۇنگە كۇشتىرەك جانە كەي جەرلەردە قازىردىڭ وزىندە-اق اشىق تولقۋلارعا اۋىسۋدا. مىنە، بۇكىل قازاق حالقىن تۇتاستاي پراۆوسىز دالا پرولەتارياتى كۇيىنە جەتكىزگەن ۇكىمەت ساياساتىنىڭ جالپى جانە قىسقاشا سيپاتى وسى!»، - دەگەن بولاتىن. «كوممۋنيستىك-كولونيزاتورلىق» ساياسات بۇل قيتۇرقىلى ارەكەتتى «تىڭ يگەرۋ» دەگەن داقپىرتپەن جۇزەگە اسىردى. وعان دەيىن دە قازاق ۇلتى ءۇش رەت زاۋالعا ۇشىرادى. 1931-1932 جىلعى اشتىقتان، 1937-1938 جىلعى جازالاۋ ناۋقانىنان، ۇلى وتان سوعىسىنداعى قانتوگىستەن سوڭ 1913 جىلى 6 ميلليونعا جەتكەن قازاق ۇلتىنىڭ سانى 1 ميلليون 400 مىڭعا دەيىن قۇلدىرادى. دەموگراف، اكادەميك بروملەيدىڭ سسسر حالىقتارىنىڭ دامۋى تۋرالى مونوگرافياسىنداعى كەستەسىنەن قازاق حالقىنىڭ 1939 جىلعى سانى 1926 جىلمەن سالىستىرعاندا 26 پايىز كەمىپ كەتكەنىن كورۋگە بولادى. ال بۇل وسى ون ءۇش جىل ىشىندە ءبىر دە ءبىر ءسابي ءتىرى تۋمادى. ەرەسەكتەرى تەك ولۋمەن بولدى دەگەن ءسوز. اقمولاداعى رەپرەسسياعا ۇشىراعاندارعا ارنالعان مۇراجايدىڭ عىلىمي قىزمەتكەرلەرىنىڭ جوبامەن انىقتاۋى بويىنشا، وسىنىڭ ىشىندەگى 60 مىڭنان استام ادام «جاپون شپيونى» دەگەن ايىپپەن اتىلىپ كەتىپتى. جوعارىداعى ماقالاداعى: «سوۆەت حالقى، ونىڭ ىشىندە قازاق حالقى، بۇكىل قازاقستان ەڭبەكشىلەرى ءوزىنىڭ بولشەۆيكتىك قىراعىلىعىن بۇرىنعىدان دا كۇشەيتىپ نكۆد ورىندارىنا كومەكتەسىپ، ۇلتشىل-فاشيستەردىڭ ءبىرىن قويماي اشكەرەلەپ، كوزىن قۇرتادى»، - دەگەن ۇندەۋدىڭ ناتيجەسى وسىنداي. لوگيكالىق جاعىنان العاندا «قيىننان قيىستىرىلعان» ساياساتتىڭ «ساراسى». قىرىپ-جويۋدىڭ مۇنداي قاسىرەتىن باسىنان كەشكەن از ۇلتتىڭ ءبىرى - قازاق. ادامنىڭ سۇيەگى عانا قالعان يەسىز دالانى ىڭ-شىڭسىز يگەرۋدىڭ بۇدان اسقان ايارلىق جولىنىڭ بولۋى دا مۇمكىن ەمەس. اشتان قىرىلعان، ازاپ لاگەرلەرىندە قازا تاپقان حالىقتىڭ ءتانى مەن سۇيەگىنەن قۇنار العان توپىراققا ءوسىپ-ونگەن استىق مۇقىم كەڭەس وكىمەتىن اسىرادى. اسىرەلەپ ايتتى دەمەڭىزدەر، ودان باسقا سىپايلاپ ايتۋدىڭ رەتىن تاپپادىم. فەيەرباح: «تاريحقا كوز سالۋ - جۇرەككە ينە شانشۋمەن بىردەي»، - دەگەن ەكەن. سول ايتقانداي، سىزدەر دە جۇرەككە تاعى ءبىر ينە شانشىلدى - دەپ ەسەپتەرسىزدەر.

سۇحباتتاسقان
سەيسەن امىربەكۇلى،
گۇلبارشىن ايتجانباي

«ايقىن» گازەتى