Vladimir Zelenskiy. Búl - ózimiz sekildi kenesting kesir jýiesin, qandyqol sayasatyn kórgen, 1991 jyly bizden búryn Tәuelsizdik alyp shyqqan ukrain halqynyng altynshy preziydenti.

Býgin Ukrainadaghy saylaudy bizdegi saylaularmen salystyryp jazyp kóreyik. Salystyrugha kelse, әriyne...

1 punkt. Ukrainadaghy saylau.

Ukrainanyng Tәuelsizdik alghanyna 28 jyl. Keshe Tәuelsizdik tarihyndaghy altynshy preziydentin tandady.  1991 jyly Leonid Kravchug el basqardy. 1994 jyly Leonid Kuchma el tizginin ústady.  2005 jyly revolusiya bolyp, Viktor Yushenko preziydent atandy.  2010 jyly Viktor Yanukovich biylikti óz qolyna aldy. 2014 jyly Yanukovich biyligi halyqtyq tónkerispen ayaqtaldy. Euromaydan boldy. Yanukovich kiyim-keshegin jinap, Reseyge qashyp ketken son, uaqytsha 5 ay boyy Aleksandr Turchinov preziydent atandy. Sosyn saylau ótip, oligarh Petr Poroshenko taqqa otyrdy. Poroshenko biyligi túsynda Ukraina Eurointergasiya jolyn tandap, Reseymen at qúiryghyn birjola kesisti. Ukrainderding tilin orys tilinen, dinin Mәskeu patriarhatynan azat etti. Ukarina EO-gha emin-erkin kirip shyghatyn boldy. Vizasyz rejim ornatty. Sóitip, Ukraina shyn mәninde europalyq elge ainaldy.

Al keshe Vladimir Zelenskiy preziydenttik saylaudyng ekinshi turynda Petr Poroshenkony jenip, altynshy preziydent atandy. Búl jolghy saylau búrynghydan ózgeshe ótti.

Saylaudyng alghashqy turynda preziydenttikke 39 kandidat talasty. Alghashqy turda eshbir kandidat halyqtyng 50 payyz dauysyn jinay alghan joq. Kósh bastaghan ýsheuding ekeui ekinshi turgha ótti. Zelenskiy (30 payyz) jәne Poroshenko (17 payyz). Al ýshinshi oryndaghy Timoshenko 14 payyz dauyspen ekinshi turgha ótpey qaldy.

Osydan son, ukrain sayasatynyng avtoriyteti sanalatyn Yuliya Timoshenko dauystyng búrmalanghanyn aitty. Ózining Zelenskiyden jenilgenin moyyndap, Poroshenkonyng ekinshi oryngha dauystardy búrmalap jýrip jetkenin aityp aiyptady. Búdan eshtene ózgergen joq. Ekinshi turgha sol ekeui ótti.

2 punkt. Debat.

Sonan son, debat ótkizu turaly tartys bastaldy. Petr Poroshenko debattyng qalyptasqan formada ótuin talap etti. Ukrain teleefiyri arqyly studiyanyng ishinde sóz talastyrugha, oy jarystyrugha әzir ekenin bildirdi.

Al Zelenskiy debatty Ortalyq stadionda, halyqtyng aldynda, barlyq telearnalardyng tikeley efiyri arqyly ótkizemiz dep talap qoydy.

Ekinshi turgha ótken ekeui bir-birine birneshe mәrte beyne ýndeu joldady. Biri – studiyany, ekinshisi – stadiondy tandady.  Aytpaqshy, Ótkende Petr Poroshenko Ukrainadaghy taghy bir oligarh, Zelenskiyding biznes seriktesi Igori Kolomoyskiy qojalyq etetin «1+1» arnasynyng tikeley efiyrine eshqanday eskertusiz keldi. Kolomoyskiy Poroshenkonyng kәsiptegi jәne sayasattaghy basty qarsylastarynyng biri edi. Sóitip, ol sol studiyagha Zelenskiydi shaqyrdy. Ol kezde Zelenskiy Fransiya preziydentining qabyldauyna barghan edi. Tikeley efirde eki ýmitker biraz sóz qaghystyrdy.

Ne kerek, aqyry debat turaly debattar tәmam bolyp, Poroshenko Zelenskiyding yrqyna kóndi. Debat stadionda ótetin boldy. Ol debattyng ózi bólek talqylaudy talap etetin әngime.

«Men sizding opponentiniz emespin, elektoratynyzbyn! Men 2014 jyly sizge dauys bergenmin. Qatty qatelesippin! Men sizding júmysynyzdyng nәtiyjesimin. Sondyqtan býgin osy jerde túrmyn. Nelikten Ukraina eng bay preziydenti bola túra, eng kedey memleketke ainaldy? Nelikten Ukraina әli kýnge Poroshenko qolbasshylyq etetin soghysty jenispen ayaqtay almay otyr?» dedi Zelenskiy. 1,5 saghat boyy eki kandidat bir-birine degen kózqaras pikirlerin ashyq aitty.

Múnday debat búryn-sondy avtoritarly biylik jýiesindegi post-kenestik elderding eshbirinde ótken joq. Endi ótui de neghaybyl...

Sonymen Ukraina saylauynyng nәtiyjesi keshe belgili boldy. Zelenskiy aiqyn basymdyqpen jenip shyqty. Últtyq ekzitpol nәtiyjesi boyynsha Zelenskiy halyqtyng 73,2 payyz dauysyn jinady. Onyng basty qarsylasy Petr Poroshenko songhy saylauda onbay útyldy, oisyray jenildi. Poroshenkogha bar bolghany 25,3 payyz halyq dauys bergen eken. Óz jenilisin moyyndaghan Petr Poroshenko Zelenskiydi qúttyqtap sóiledi. Bәri typ-tynysh, yn-shynsyz ótti.

Endi az degende bizding Qazaqstanda da preziydent saylauy ótedi. Biz she? Bizde qalay bolmaq?

1. Saylau.

Biyl Qazaqstan Tәuelsizdigine 28 jyl. Qazaqstan bes mәrte preziydenttik saylau ótkizdi. Nazarbaev 1991 jyly - 98 payyz, 1999 jyly - 91 payyz, 2005 jyly - 91,15 payyz, 2011 jyly - 95,55 payyz, 2015 jyly - 97,75 payyz dauys jinady. Nazarbaevtyng barlyq kezendegi sayasy opponentterining ishinde 10 payyzdan joghary dauys alghan jalghyz adam – qazirgi oppozisiyanyng aqsaqaly Serikbolsyn Ábdildin ghana. Osy sandargha OSK bizdi de, Nazarbaevtyng ózin de sendirdi. Al  Halyqaralyq baqylaushylar Qazaqstandaghy preziydenttik saylaulardy jyl sayyn, saylau sayyn qatang syngha alyp jatty. Oppozisiyalyq úiymdargha qysym jasalghany da talay ret jazyldy.

Biz bes mәrte saylau ótkizip bir ghana preziydentti sayladyq. Ukrainder altynshy preziydentin tandady. Basqasyn aitpaghanda kórshi qyrghyz tughandardyng ózi besinshi preziydentin saylap alghan. Qyrghyzdarda eki ret qatarynan preziydent bolghan jalghyz adam – Asqar Aqaev.

2. Azamattardyng qúqyn shekteu

Endi әne-mine degende bizde kezekti ret kezekten tys saylau ótedi. 9 mausym kýni. Búl saylaugha rekordsmen Núrsúltan Nazarbaev qatyspaydy. Al saylaugha týsuding tәrtibi ózgergen. Kandidatty tek sayasy partiyalar men respublikalyq qoghamdyq úiymdar úsynady. Oghan qosa memqyzmette kemi 5 jyl júmys isteuing qajet. Qazaqstanda kemi 15 jyl túruyng da shart.

Endi qaranyz, bizde resmy tirkelgen 6 sayasy partiya bar. Olardyng ýsheui parlamentte. Qalghan ekeui parlamentke kiruge tyrysyp jýrgender. Olar bir-bir kandidattan úsyndy delik. Búl bes ýmitker Nazarbaevtyng Qasen-Qoja Ahmetti qosa eseptegendegi 14 opponentinen artyq úpay jinaydy degenge senuding ózi qiyndau...

Jalghyz ghana oppozisiyalyq partiya bar. Onyng ókilderi memqyzmette 5 jyl enbek ótili bar degen talaptan qalay ótpek? Búl azamattardyng qúqyn shekteu emes pe?

Onyng ýstine preziydenttikke kandidattardy tirkeu 11 mamyrda ayaqtalady. 20 kýn ghana qaldy. Áli birde-bir kandidattyng esimi belgili emes.

Búdan shyghatyn qorytyndy bireu ghana – potensialdy kandidat – Qasym-Jomart Toqaevtyng «saylauy» búrynghydan ózgeshe ótedi deuge taghy kelmeydi... Sondyqtan, Ukrainadaghyday úzyn-sonar kandidattardyng tirkeluin, jana esimderding sayasat sahnasynda jarq ete qaluyn , tipti jap-jas kandidattyng jeniske jetuin kýtu – biz ýshin ertegi.

3. Debat

Ukrainadaghy tarihy debatty aitpay ketuge bolmaydy. Zelenskiy men Poroshenko stadionda debat ótkizu turaly debattasyp jatqanda Qazaqstannyng Ortalyq saylau komissiyasynyng tóraghasy Berik Imashev: «Sayasatty shougha ainaldyrugha bolmaydy» dep bilgishsingen edi. Sóitken shoumen keshe Ukraina preziydenti atandy.

Bizde de preziydenttikke kandidattardyng tikeley efirdegi debatyn ótkizuge bolady. Ótkizbedik emes, ótkizdik. Biraq oghan Nazarbaevtyng ózi qatysqan joq. Sondyqtan ony qogham qabyldaghan da joq.

Týiin. Ukraina sózsiz әdil, әri ýlgi bolarlyqtay saylau ótkizdi. Jәne saylauda jeniske jetken Vladimir Zelenskiy post-kenestik elderding azamattaryna ýndeu jasady. Myna siz ben bizge qayrylyp sóiledi.

«Post kenestik elderding barlyghyna aitarym, bizge qaranyzdar! Bәri de mýmkin!» dedi ol. Endi osy turaly jazayyqshy. Zelenskiy aitqanday, saylaudy bizding elde ótkizu shynynda mýmkin be? Ol ýshin ne isteu kerek? Ol ýshin sayasy debatty, sayasy tartysty shou dep týsinetin Imashev sekildider qyzmetten ketui kerek.

Núrgeldi Ábdighaniyúly

Abai.kz