Payghambarymyz hadiysinde «myna dýnie aqyretting egini» degen. Yaghni, ne eksen, sony orasyn. «Qalay ólsender, solay tirilesinder, qalay tirilsender, solay ólesinder» degen hadiysining mәni zor. Búl dýniyedegi tanymyn, o dýniyede paydasynyng zor ekenin bildiredi. Ghylym Allanyng bir sipaty (Abay). Qúranda Alla-Taghala men qúdyretimdi adamdar arqyly ghana ashamyn degen. Ghylymgha terendegen sayyn Allanyng qúdyretining sheksizdigin sezinesin.

«O dýniyede ghalymdardyng ózderinen mәrtebesining joghary ekenin shahidter kórip, mende nege kezinde ghalym bolmadym dep ókinedi eken (Imam Ghazaliy)». Sýiener dәleli bar әl-Ghazalidyn. Sonda Alla jolynda qaytys bolghan shahidterding mәrtebesinen, ghalymnyng mәrtebesi joghary ekenin kórsetedi.

«Ghalymdar bolmasa myna dýnie onbas» degen ata-babalarymyz. Óitkeni adamdy sanasy biyleydi. Adamnyng bolmysy oidan túrady. Aqyldy sanany, oidy qalyptastyratyn aqyl iyeleri, yaghni, ghalymdar.

Búl týptep kelgende memleket kóppen sanasugha tura keledi degen sóz. Sondyqtan әlem men memleketti biyleushiler patshalar emes, ghalymdar dep bilem. Biraq ony sezinuge óte tereng sana kerek.

TARIHTA ALEKSANDAR MAKEDONSKIYDI QÚDYRETTI ETKEN ÁKESI FILIP EMES, ARISTOTEL EDI.

Ghalymdy ghalym etetin kýmәn men tereng oi. Biraq Alla sheksizdik. Al adamgha shekteuli aqyl berilgen. Biraq sol shekteuli aqyl osy dýniyening barlyq ghylymyn ashugha qúdyreti jetedi. Kýmәnning ózi de Allagha jaqyndatpaq (Islam filosoftary).

Ghalym bolar adam men dýniyeni ózgerter jannyng basynan sanaly iydeyamen ulanu ótedi eken. Sosyn sol iydeyagha qúl bolady. Ekidýniyede sen ýshin sol iydeya ómirinning mәnine ainalady. Búl naghyz adamdyq bolmystyng kórinisi. Qalghan tirlikter bos tirlik (Abay).

Sening naghyz adam bolghanynnyng kórinisi - ghylymgha degen iydeyamen auyrghanyng (Shәkәrim). Búl turaly Hakim Abay bylay deydi: "Adam ghylymdy shyn kónilimen kóksese ghana, ol adamnyng aty shyn adam bolady". Aqida ghalymy Imam Maturudi: «Aqyl- jaratylys syryn týsinu ýshin berilgen Alla Taghalanyng syiy. Ári biz jaratylys jayly tereng oy jýgirtuge búiyryldyq» dep ghylymmen, bilimmen ainalysudyn, aqyldy ýnemi qozghaudyng Jaratushy tarapynan búiyrylghan is ekenin dәleldep túr. Búl ghylymmen mindetti týrde ainalysu kerektigin úqtyrady. Bir orynda qozghalmaghan sudyng sasityny sekildi, my qozghalysqa týspese adam aljy bastamaq nemese adamdyq beyneden taymaq.

Alla Taghala qúran kәrimde: «Biletinder men bilmeytinder birdey bola ma?», deu arqyly, adamdardyng bir-birinen bilim, ghylym arqyly artyq bola alatynyn menzep túr. Basqasha artyqshylyqtyng bәri bos. Bayqap qarasaq  osy ayatta Alla Taghala súraq qoy arqyly bilimning qadirin menzep, bilimdi men bilimsizdi salystyrugha shaqyruda. Áriyne, bilimdiler men bilimsizder teng bola almaytyny aiday anyq. Bilimdi әrqashan joghary, artyq, bilimsiz – tómen әri kemshin.

Adam qaytys bolghanda, amal dәpteri jabylghanda, myna ýsh kisining ghana sauaby jalghasa beredi eken: «artynan dúgha joldaytyn iygi úrpaq qaldyrghan, el iygiligine jaraytyn dýnie saldyrghan, artyna ilim qaldyrghan adam».

Payghambarymyzdyng sipattauy boyynsha aqiqatty izdegen "ghalymdar" ýshin perishtelerding ózi qanattaryn jayyp, múhittaghy mylqau maqúlyqqa deyin dúgha qylmaq.

Allanyng negizgi myna dýniyeni jaratudaghy hikmetin, syryn ghylymnan ghana taba alamyz. «Bilim baylyqtan artyq: bilim seni qorghaydy, sen baylyqty qorghaysyn» degen  qazaqta tәmsil bar. Shynymen de adamnyng bilimin Alladan basqa eshkim tartyp ala almaydy.

Zәredey kólemdegi bilim men tanym - adamgha quanysh, al azghana bilimsizdik - adamda qorqynysh tughyzbaq (Ghazaliy). Árbir jaratylys - ózining bolmysyna sәikes mindetterdi oryndaghan kezde ghana rahat tappaq. Múny Mәshhýr Jýsip babamyz bylay dep tújyrymdaydy: «Ghylym-bilimge ghúmyryn sarp qylghan pendening jany tirilip, syily bolady, al ghylym-bilimge ghúmyryn sarp qylmaghan pendening jany ólik jan esepti. Ózi ólip jatqan ólikti kim kerek qylady?! Onday jan dýniyede hәm aqyrette de syi-qúrmet kóre almaydy».

Ózing ýshin oqy!

Ózing ýshin ýiren!

Eger osylay jasaytyn bolsan; ózine de, ózgege de әserin kóresin...

Sen izdep túrghan nәrse, seni de izdeydi.

Jaras Ahan, tarihshy

Abai.kz