Ótken tarihymyzgha kóz salsaq, taghdyrdyng talay qystalang shaqtarynda tapqanynan joghaltqany kóp halqymyzdyng san qily qiyndyqtardy bastan ótkergenin bilemiz. Halqy men elining aldyndaghy ózderining perzenttik paryzyn aiqyn da anyq týsingen, qanday qiyn-qystau jaghdayda ony adal oryndaudan jaltarmaghan adamdar qay dәuirde ómir sýrse de, dәiim júrtynyng naghyz azamaty bolyp qala bermek. Tarihtyng qay kezeninde bolsyn olar óz últynyng betke ústar maqtanyshy bolyp kelgen jәne qoghamnyng býgingi ruhany janghyruy kezeninde de jeke túlghalardyng qúbylysy erekshe oryn alady. Sonday túlghalardyng biri de biregeyi Halel Dosmúhamedov. Kelesi jyly esimin iyelenip otyrghan uniyversiytetting ashylghanyna 70 jyl tolady. Osyghan oray uniyversiytet rektoraty tarapynan Halel muzeyin jasaqtau qolgha alyndy. Uniyversiytet rektory Abzal Taltenovtyng qoldauymen H.Dosmúhamedov turaly derekter jinaqtau maqsatynda  tarih ghylymdarynyng doktory, professor Saypolla Júmabayúly Sapanov ekeuimiz arheografiyalyq is-sapargha shyqtyq. Belgili túlghanyng 1932-1938 jyldary Voronej qalasyna jer audarylyp, qyzmet atqarghany belgili.

Kónilde bir ýmit, bir kýdik. Sebebi búl qalagha bizden búryn zertteushiler arnayy at izin salmaghany belgili.

Alghan baghytymyz Atyrau – Astrahan – Moskva – Voronej. Negizgi nysanamyz – Voronej qalasy.  Qalanyng irge tasy 1585 jyly qalanghan. Qala Moskvadan 534 shaqyrym jerde. Voronej qalasy 1928-1934 jyldar aralyghynda Reseyding Ortalyq Qaratopyraqty oblysynyng eng iri әkimshlik, ekonomikalyq jәne mәdeny ortalyghy boldy. Búl oblysqa sol tústaghy Voronej, Tambov, Orel, Kursk guberniyalary endi.

Osy qalada sonau 1930 jyldardaghy zúlmat kezende halqymyzdyng H.Dosmúhamedov, J.Dosmúhamedov, M.Tynyshpaev, J.Aqbaev, Á.Aqbaev, Á.Omarov, S.Qydyrbaev K.Toqtabaev, J.Kýderiyn, M.Murzin siyaqty perzentteri aidauda boldy. Barlyghy keyingi zúlmat jyldardyng qúrbanyna ainaldy. S.Qydyrbaev (17 qazan 1938 jyly Voronej UNKVD ýshtigining ýkimimen atylghan (Kniga Pamyaty jertv politicheskih repressiy Voronejskoy oblasti. Voronej: AO «Voronejskaya oblastnaya tipografiya». – 2017. -392 s.), Á. Aqbaevta Voronejda atylghan. Basy baylauda, ózderi aidauda bolghan qayratkerlerding izi qalghan qalanyng býgingi túrghyndarynyng sany millionnan asyp jyghylady. Qazirgi uaqytta qala Reseyding iri ónerkәsip ortalyqtarynyng biri bolyp sanalady. Qalany janay aghyp jatqan Don ózenining sol tarmaghy Voronej ózeni  qalany ong jәne sol jaghalaugha bólip jatyr.

Halekenning songhy ómir joldary búl qalamen tyghyz baylanysty. H. Dosmúhamedov tynymsyz júmystan, túrmysynyng tómendigi, tosyn aua rayynyng densaulyghyna jaqpauynan ókpe auruyna shaldyghuyna oray qalghan kesimdi jaza merziminen bosatudy ne uaqyt mejesin qysqartu turaly KSRO OGPU kollegiyasyna 28 nauryz 1934 jyly jazghan aryzynda  qaladaghy túraqty meken-jayyn  «Voronej qalasy, Veterinarnyy kóshesi, 13-ýi» dep kórsetedi. Ol qaladaghy Dәrigerler bilimin jetildiru  institutynda Áleumettik gigiyena jәne densaulyq saqtaudyng úiymdastyru kafedrasynyng mengerushisi bolyp qyzmet atqardy. Balalary  Sәule, Qarashash, Tóle qaladaghy №1 A.S.Pushkin atyndaghy orta mektepte oqydy.

Barghan kýni Voronej oblystyq memlekettik arhiyvi diyrektory Irina Georgiyevna Shaykinamen qabyldauynda bolyp, tanystyqtan son, is-saparymyzdyng maqsaty men manyzy jóninde keninen әngimelep berdik. Ol bizdi erekshe yqylaspen tyndap, qughyn-sýrgin qúrbany H.Dosmúhamedov turaly qújattar arhiv qorynda tabylyp jatsa, bar mәlimettermen tanystyrugha jәne de kóshirmesin jasaugha yqpal etetindigin ashyp aitqany bizdi erekshe quantty. Arhiv qyzmetkerlerin shaqyryp alyp, bizderge barynsha jan-jaqty kómek kórsetulerin tapsyrdy. Qanday da bir kómek qajettiligi bolyp jatsa ózimen tikeley habarlasuymyzdy nazarymyzgha berdi.  Basshy bolsa osynday bolsyn.

H.Dosmúhamedov túrghan ýiding fasady

Halel túrghan ýiding ishki aulasy

Halel túrghan ýiding qas beti

H.Dosmúhamedov.  Voronej, 1938 j.

Halelding balalary oqyghan A.S.Pushkiyn  atyndaghy orta mektep ghimraty

J.Dosmúhamedov túrghan ýiding ornyna qayta salynghan ýi

J.Dosmúhamedov zayybymen

Alash arystary túrghan K.Marks kóshesindegi №94 («garmoshka») ýi

M.Tynyshpaev úly Eskendirmen. Voronej, 1932 j.

M.Tynyshpaevtyng әieli Ámina balasy Dәuletpen. Voronej, 1932 j.

Arhiv oqu zaly izdenushilerden lyq toly. Qújattargha súranys berip bolghan son, Halel babamyz túrghan ýiding meken-jayyn Voronej oblystyq memlekettik arhiv qorynda júmys jasap otyrghandardyng ishinen jasy ýlken  aghamyzdan súrastyryp qaradyq. Biraq ol kisi, onday kósheni  estimegendigin, ózining mamandyghy qúrylysshy, biraq ýiinde qala kóshelerining kartasy barlyghyn, alyp kelip, bizderdi tanystyrugha uәdesin berdi. Búl biz ýshin ýlken demeu boldy. Eng ókinishtisi 1942 jyly oblystyq arhiv qoryndaghy qújattardyng 3/2-si nemis-fashisterining bombylauynyng nәtiyjesinde joyylyp ketken. Bizding ýlken oljamyz arhiv qorynan Halelge qatysty №1714 «Dosmuhamedov Halili» atty isti tapqanymyz boldy. Joqty bir joq tabady degendey búl iste Jahansha Dosmúhamedovtyng esep kartochkasy tigilgen eken. Tegi birdey bolghan song iske qosa tikken degen pikirdemiz. Búl qújattyng qúndylyghy sol sanaly ghúmyrynda ajyrap kórmegen, taghdyrlas Jahanshanyng qaladaghy meken-jayy «Skornyajnyy pereulok, 3» dep kórsetilgen. Halekeng 1935 jyldyng 3 qazan kýngi Voronej qalasy, Vareykisov audany әleumettik kenesine  jazghan aryzynda da meken jayyn  Veterinarnyy kóshesi, 13-ýy ekendigin atap kórsetken (RF, Voronej oblystyq memlekettik arhiyvi, 1714 qor, 2 tizim, 318 is, 1 p.).

Kelesi kezekte Voronej oblystyq qoghamdyq-sayasy tarih arhiyvi (búrynghy partiya arhiyvi) mekemesining qyzmetkerleri bizding kelgen sharuamyzdy múqiyat tyndap alyp, olarda barlyq qoldan kelgen kómekterin ayamaytyndyqtaryn bildirip, kónilimizdi bir marqaytyp tastady. Kelesi kýni arhiv qyzmetkerlerinen kezinde H.Dosmúhamedov túrghan kóshe turaly súrastyra bastaghan tústa, olar atalghan kóshening arhiv mekemesinen alys emestigin, biraq ol kóshening atauy basqasha atalatyndyghyn nazarymyzgha berdi. Búny estigen biz arhivte bayyz tauyp otyra almadyq, atalghan kóshedegi Halel babamyz túrghan ýidi tauyp, kóruge asyqtyq. Shyntuaytyna kelgende Halel túrghan ýidi kóremiz degen ýmitting bolmaghandyghy da ras. Sebebi soghys kezinde qalanyng 93 payyzy qiraghan bolatyn. Arhivten shygha salyp kósheni izdep, ghalym jerlesimiz túrghan meken-jaydy onay taptyq. Qyzyl kirpishten salynghan eki qabaty eski ghimarat ekendigi birden kózge shalyndy. Ghimarat jaqsy saqtalghan eken. Ghimarat qabyrghasyna «ul. Kosty Streluka 11/13» dep jazylghan taqtaysha ilingen. Aulasyna kirip, ishke endik. Ghimarat ishinde kýrdeli júmystar jýrgizilip jatyr. Qúrylysshylar bizge nazar audarmastan ózderining júmystaryn isteude. Birinshi, ekinshi qabatty aralyp shyqtyq. Bólmelerde ornalasqan ofistegi azamat búl ghimarattyng óte eski ekendigin, kenestik kezende әskery sauda ortalyghy ornalasqandyghy turaly ghana biletindigin jetkizdi. Búl ghimarat turaly naqty bilgileriniz kelse Voronej oblystyq mәdeny múra nysandaryn qorghau basqaramasyna barghandarynyz jón dedi. Salyp úryp atalghan mekemeni júmys uaqyty ayaqtalghansha, izdep jýrip tauyp aldyq. Oblystyq mәdeny múra nysandaryn qorghau basqaramasy kenesshisi Nataliya Sergeevna Obolenskaya hanym bizdi jyly shyraymen qarsy aldy. Birden kelgen maqsatymyzdy aityp, jana ghana bolghan kóshe men ghimarat jóninde ne biletindigin súrastyrdyq. Ol qalada onday ataumen atalghan kóshening bolmaghandyghyn  aityp, kónilimizdi su sepkendey basty. Degenmen de bizde arhiv qújattary negizinde aityp otyrmyz degen uәj aittyq, odan kómek kýtken jas baladay jautandaghanymyzdy jasyryp neghylayyq. Nataliya hanym qala kósheleri turaly «Istoriko-kuliturnoe nasledie goroda Voroneja» atty qalyng kitapty qolyna alyp, qarastyra bastady. Bizde kitapqa úmsynyp, kitaptyng әr paraghyn kózben jep qoyarday-aq úmtylamyz. Mine, kitaptyng 81-shi betinde «... Po serkvi, stoyashey u perekrestka s uliysey Volodarskogo, nazyvalasi Pyatniskoy, posle revolusiy po raspolagavshemusya v zdaniy eparhialinogo uchilisha veterinarnomu – Veterinarnoy, v poslevoennoe vremya poluchila imya voronejskogo komsomolisa-razvedchika Kosty Streluka, pogibshego v Karpatah», - dep jazylghan. Sonymen birge biz kórgen ghimrattyng sureti de qosa berilgen. Quanyshymyzda shek joq. Kenesshi de óz kezeginde búl ghimarattyng mәdeny múrany qorghaudyng memlekettik reestrine engizilgendigin jetkizdi.

Patshaly Resey kezeninde atalghan kóshede Pyatniskoy shirkeui ornalasqandyqtan kóshe osy ataugha ie bolsa, 1917 jylghy revolusiyadan keyin búl kóshedegi Eparhiya realidi uchiliyshesi ghimaraty  veterinarlyq institutqa beriluine baylanysty  kóshening atauy Veterinarnoy kóshesi atalghan. Úly Otan soghysynan keyingi jyldary kóshening atauy sol qalada tuyp-ósken, soghysta qaza tapqan, Halelding balalary oqyghan búrynghy №1 (qazirgi №11 A.S.Pushkin atyndaghy) mektepting týlegi, soghys jyldary barlaushy, komsomol Kostya Strelukting esimimen ataldy. Bir ereksheligi ghimarat ornalsqan kóshe trassasy 1774 jylghy qala jospary boyynsha  salynghan. Sonymen Voronej qalasynda aidauda jýrgen kezinde Halekeng túrghan ýy býgingi kýnderi Kostya Streluk atyndaghy kóshede ornalasqan. Ýiding qysqasha tarihyna sholu jasasaq. Búl ýy 1868 jyly qúrylghan  Voronej әielderi qayyrymdylyq bólimshesining kedeyler komiyteti bastamasymen 1883 jyly tigin sheberhanasy retinde salyndy. Qúrylystyng qarjylyq  shyghynyn A.N. jәne N.A. Klochkovtar men kópes әiel A.V.Andronova (aqyn A.V.Kolisovtyng qaryndasy), aq sýiek әiel A.IY.Shele kótergen. Ghimarat arhiytektor A.M.Baranovtyng jobasy negizinde salynghan. Sheberhananyng ashyluy 1884 jyldyng nauryzynda jýzege asty. Búl sheberhananyng ereksheligi 12 men 17 jas aralyghyndaghy kedey qyzdardyng baspanasy boldy. Qyzdar osy ýide túryp, sauattylyqqa, ýy sharauashylyghyna qajetti barlyq kәsipti ýirendi. Derekter boyynsha 1886 jyly 44 tәrbiyelenushi bolghan. Atalghan ghimarattyng taghy bir ereksheligi dekor sәndik elementteri arqyly salynghan eki fasadtan túrady, sol kezdegi Voronej qalasy ýshin siyrek kezdesetin batys evropalyq sәulet óneri negizinde salynghan. Ghimarattyng qabyrghalary óte qalyn.  Qazirgi kezde birinshi jәne ekinshi qabattarda әrtýrli mekemelerding kense-ofisteri  men tigin sheberhanasy ornalasqan.

Halel túrghan ýide alash arystary meyram kýnderin syltau ghyp talay bas qosqan. Dastarhan basynda ótken-ketkendi eske alyp, atamekenge degen saghynysh sezimderin bóliskeni, shemen bolyp qatqan sherlerin tarqatqany da aqiqat. Qarashash Halelqyzy óz esteliginde: «Ákemmen Voronejda Jahansha Dosmúhamedúly, Ábdihamit jәne Jaqyp Aqbayúldary, Áshim Omarúly, Seyidәzim Qydyrbayúly, Kәrim Toqtabayúly, Múhamedjan Tynyshbayúly, Júmaqan Kýderúly, Múhtar Murzinder birge boldy», -  dep jazdy. Osy qalada oqyghan bolashaq tarihshy-ghalym Ermúhan Bekmahanov pen keyin partiya qayratkerine deyin ósken Jaqypbek Janghozinder de ol ýige jii kelip túrghan.

Halelding balalary oqyghan joghary da atalghan mektep ýiden 300 metrdey jerde ornalasqan. Mektep ghimaraty 1912-1913 jyldary boy kótergen. Búl ghimaratty da suretke týsirip aldyq. Ghimarat Voronej qalasynyng tarihiy-mәdeny múrasy tizimine engizilgen. Bir qyzyghy Halekeng túrghan meken-jaydyng qasynda 1933 jyly salynghan OGPU-ding ghimaraty ornalasqan.

Al Jahansha Dosmúhamedov túrghan kóshe HVII ghasyrdyng ayaghy HVIII ghasyrdyng birinshi jartysynda kóbinese teri óndeytin kәsippen ainalysqan qolónershiler túrghandyqtan «Skornyajnyi» atalghan.  1970-80 jyldary  janadan drama teatr salynuyna oray kóshening joghary jaghyndaghy túrghyn ýiler búzylghan. Al 1990 jyldary jana zaman lebine baylanysty kottedjder salyna bastaghan. Qazirgi uaqytta atalghan kóshening tómengi jaghyndaghy eski ýiler ghana saqtalyp qalghan. Osy kóshedegi J.  Dosmúhamedov aidauda bolghan jyldary túrghan ýy ýy soghys kezinde qiraghan, al 1946 jyly IY.E.Solonnnikov (1904 j.t.) degen azamat qayta salyp, osy meken jaygha túraqtaghan.

Voronej oblystyq qoghamdyq-sayasy tarih arhiyvi derekteri boyynsha joghary da esimderi atalghan Alash qayratkerlerining keybiri qaladaghy Karl Marks kóshesindgi №94 ýide túrghan. Búl ýide qala túrghyndaryna «garmoshka» atauymen etene tanys ýy bolyp shyqty. Ghimarat 1929 jyly konstruktivizm naqyshynda salynghan. Soghys jyldarynda ghimarat qirap býlingenimen, keyin ishnara HH ghasyrdyng 50-jyldaryndaghy arhiytekturanyng klassikalyq ýlgisi negizinde ózgerister engizilip, qayta salynghan.

M.Tynyshpaevtyng balasy Dauletting esteligi boyynsha jer audarylghan әkelerining artynan barghan anasy ekeuin aghasy Eskendir kýtip alyp, qaladaghy Pyatniskoy kóshesi boyyndaghy ýige ornalastyrghandyghy», - turaly jazady (Muhamedjan Tynyshpaev. Vospominaniya, dokumenty, fotografii: - Almaty: «Tomiriys»-21», 2017, -s.32).

Aldaghy uaqytta  Atyrau oblysy әkimdigi tarapynan Voronej qalasynyng әkimshiligimen kelise otyryp býkil Alash júrtynyng maqtanyshy bolghan H.Dosmúhamedov túrghan ghimaratqa «Búl ýide 1932-1938 jyldary qazaq halqynyng birtuar perzenti, memleket jәne qogham qayratkeri, ensiklopedist ghalym, professor Halel Dosmúhamedov túrghan» degen eskertkish taqta ornatsa qúba-qúp bolghan bolar edi.

Aqqaly Ahmet, tarih ghylymdarynyng doktory, H.Dosmúhamedov atyndaghy Atyrau memlekettik uniyversiyteti

Abai.kz