Alash qayratkerlerining múqym últty osynday mýsәpirlikke úshyratqan partiya men ýkimetti ókimetimen qosyp jek kórmeske esh amal joq edi. Múnday sayasy saramestik pen satqyndyqqa, qatygezdik pen qaskóilikke, jaldaptyq pen jәdigóilikke shydamaghan, jýregi shoshynghan qayratkerler kenkeles kenesten mýldem týnildi. Sondyqtan da últtyng ar-namysy bolghan alash azamattary biylikten bas tartyp, betin teris búryp әketti. Olar ózining quat-kýshin elining ruhany iygiligine júmsaugha, últtyq ruhty óltirmeuge úmtyldy.

Qysyltayang shaqta da últ mýddesine degen kýres ruhy әr azamattyng jýreginde saqtalyp qaldy. Árqaysysynyng bastaryna tóngen qauipti sezine túra ishki qúrmetti úmytpady. Jer mәselesimen «Alash isi» ushyghyp, sayasy qysym men jazalau nauqany qatar jýrgizilgen qat-qabat kýnderde de últtyq sana men qoghamdyq pikirding qozghalysy tolas tappady. Qazaq ziyalylarynyng búrynghy ashyq talqylaulary men kezdesuleri jartylay qúpiya, mýlde qúpiya týrde jýrgizildi. Olardyng arasyndaghy baylanys qúralyna sol kezendegi mýmkin bolghan barlyq tәsilder paydalanyldy. Patshanyng otarshyl jazalau sayasaty men jandarmeriyanyng timiski әreketi alash azamattaryna konspirasiyanyng neshe týrli qiytúrqy amaldaryna ýiretti.

Alash qayratkerlerining múqym últty osynday mýsәpirlikke úshyratqan partiya men ýkimetti ókimetimen qosyp jek kórmeske esh amal joq edi. Múnday sayasy saramestik pen satqyndyqqa, qatygezdik pen qaskóilikke, jaldaptyq pen jәdigóilikke shydamaghan, jýregi shoshynghan qayratkerler kenkeles kenesten mýldem týnildi. Sondyqtan da últtyng ar-namysy bolghan alash azamattary biylikten bas tartyp, betin teris búryp әketti. Olar ózining quat-kýshin elining ruhany iygiligine júmsaugha, últtyq ruhty óltirmeuge úmtyldy.

Qysyltayang shaqta da últ mýddesine degen kýres ruhy әr azamattyng jýreginde saqtalyp qaldy. Árqaysysynyng bastaryna tóngen qauipti sezine túra ishki qúrmetti úmytpady. Jer mәselesimen «Alash isi» ushyghyp, sayasy qysym men jazalau nauqany qatar jýrgizilgen qat-qabat kýnderde de últtyq sana men qoghamdyq pikirding qozghalysy tolas tappady. Qazaq ziyalylarynyng búrynghy ashyq talqylaulary men kezdesuleri jartylay qúpiya, mýlde qúpiya týrde jýrgizildi. Olardyng arasyndaghy baylanys qúralyna sol kezendegi mýmkin bolghan barlyq tәsilder paydalanyldy. Patshanyng otarshyl jazalau sayasaty men jandarmeriyanyng timiski әreketi alash azamattaryna konspirasiyanyng neshe týrli qiytúrqy amaldaryna ýiretti.

Soltýstik jәne Ontýstik oblystar Qazaqstannyng memlekettik shekarasyna engen son, ózderining beldi bir maqsattarynyng oryndalghanyn qanaghat etti. Sóitip birynghay mәdeniyet, oqu-aghartu salasyna auysty. Partiya men ýkimetten kónili qalghan Múhtar Áuezov eshkimnen rúhsat súramastan Semeyden, tóte Tashkentke ketip qaldy. Ile Leningrad uniyversiytetine auysty. Partiyalyq biyletin ólkelik komiytetke hatpen qosa salyp jiberdi. Tergeushilerge:

«Enbek tәrtibin búzghanym ýshin jәne mýshelik jarnany tólemegenim ýshin meni partiyadan shygharyp tastady», - degen mazmúnda uәj aitty.

Áriyne, búl da jay ghana aldarqatu edi.

Últ ziyalylarynyng Tashkentke jappay auysuy sekemshil ókimetting kýdigin tudyrdy. «Alashorda» qayratkerlerin týrmege bir-bir sýngitip alsa da», olardy sotqa tartatynday syltau tabylmady. Ol ókinishining orynyn tergeu oryndary 1929-1931 jyldardaghy «úly qúrbandyqtyn» túsynda tolyqtyrugha tyrysty. Aqyry eshtene taba almaghan song Bayghasqin Esimge «qysym kórsetip, azapqa salyp»:

«Men ózimning búl kuәligimde alghashqy jolghy jauapta úmytyp ketken myna bir jaydy qosqym keledi. Men ózimning alghashqy jauabymda: Ánuar pasha men Zakiy Ualidiyding sayasy sahnagha shyghuyna baylanysty 1922 jyldyng mamyr aiynda alashordashylardyng arasynda bir qozghalystyng bastalghanyn, alashordashyl Áuezov Múhtar men Toghjanovtardyng qazaq auyldarynda úly týrikshildik ruhty nasihattaghanyn aitqamyn (Mening birinshi jauabymdy qaranyz). Petropavldyq alashordashylardyng arasyna osy úly týrikshil ýgit-nasihatty jýrgizgen tústa, bir joly sol kezdegi guberniyalyq atqaru komiytetining tóraghasy Qazbekov Smaghúl, guberniyalyq partiya komiytetining úiymdastyru bólimining mengerushisi Beysenov Múhamedjan jәne Áuezov, Toghjanov, Júmabaev, Qiyaqov, taghy da basqa men aty-jónin úmytyp qalghan adamdar ózara úzaq kenesti, biraq ortaq sheshimge kelgen joq, sonda da ózara pikir alysularyn jalghastyra berdi, aqyrynda Ánuar men Zakiyding is-әreketining nәtiyjesine qaray qimyldamaq bop, eshqanday sheshim qabyldamaugha kelisti. Maghan múnyng barlyghyn solardyng ishinde jýrgen Baytasov aitty jәne ony júrttyng bәri biletin.

Baytasovtyng sózinen úqqanym múnyng mәnisi qaruly әsker jasaqtau, auyldy kóteriliske dayyndau eken. Mening búdan týigen tújyrymym mynau: egerde Ánuar pasha men Zakiyding әskeri jeniske jetip, ilgeri basqan qadamy sәtti bolsa, onda alashordashylar halyqty sózsiz kóteriliske shygharar edi. Janylmasam, maghan Baytasov: Qojanov pen Rysqúlovtyn, Ánuar pasha men Zaky Uәlidiyding arasynda baylanys bar, - dep aitqan siyaqty. Búdan basqa aitarym joq», - degen jalghan kórsetindi jazdyrdy.

Mine, tútqyndaghylargha taghylghan: „ashtyqqa úshyraghan adamdardy astyrtyn úiymgha tartty, olardy kenes ýkimetine qarsy kýresuge ýgittedi", - degen ýshinshi aiyptyng astarynda jatqan oqighalardyng qasiretti shyndyghy osynday edi.

Búghan qosa: alash qayratkerleri jazushylyq, ghalymdyq, oqytushylyq qyzmeti arqyly kenes ókimetining sayasatyn búrmalaugha aralasty, sol arqyly kenes ókimetin qúlatugha tyrysty delingen «qylmystyq әreketter» aiyp retinde taghyldy.

Sóitip, últtyq memleket pen últtyng múqtajdyghyn tereng týsinetin últtyq qayratkerlerding barlyghy qyzmetten quylyp, Stalinning ózi ghana «mekemelik kósem» bop qaldy, últtyq partiya, últtyq avtonomiya, derbes memleket degen sózderden onyng tóbe shashy tik túrdy.

Sonymen, Qazaqstandy Reseyding qúramynan bólip әketuding mýmkindigi nege bolmaghanyn, Qazaqtyng últtyq-demokratiyalyq respublikasyn qúru maqsaty nege jýzege aspaghanyn bayandap óttik. Al «Rossiya halyqtary pravolarynyng deklarasiyasy» nege bir uys qaghaz bolyp qaldy? Búl mәselege tergeushilerding ózi de jauap taba almaghan.

Ony «qolyna alyp, pәle salyp, óz elin ózi andyghan» kósemder sheshken.

Jalghasy bar