الاش قايراتكەرلەرىنىڭ مۇقىم ۇلتتى وسىنداي مۇساپiرلiككە ۇشىراتقان پارتيا مەن ۇكiمەتتi وكiمەتiمەن قوسىپ جەك كورمەسكە ەش امال جوق ەدi. مۇنداي ساياسي سارامەستiك پەن ساتقىندىققا، قاتىگەزدiك پەن قاسكويلiككە، جالداپتىق پەن جادىگويلiككە شىداماعان، جۇرەگi شوشىنعان قايراتكەرلەر كەڭكەلەس كەڭەستەن مۇلدەم ءتۇڭiلدi. سوندىقتان دا ۇلتتىڭ ار-نامىسى بولعان الاش ازاماتتارى بيلiكتەن باس تارتىپ، بەتiن تەرiس بۇرىپ اكەتتi. ولار ءوزىنىڭ قۋات-كۇشىن ەلىنىڭ رۋحاني يگiلiگiنە جۇمساۋعا، ۇلتتىق رۋحتى ولتiرمەۋگە ۇمتىلدى.

قىسىلتاياڭ شاقتا دا ۇلت مۇددەسىنە دەگەن كۇرەس رۋحى ءار ازاماتتىڭ جۇرەگiندە ساقتالىپ قالدى. ارقايسىسىنىڭ باستارىنا تونگەن قاۋiپتi سەزiنە تۇرا iشكi قۇرمەتتi ۇمىتپادى. جەر ماسەلەسiمەن «الاش iسi» ۋشىعىپ، ساياسي قىسىم مەن جازالاۋ ناۋقانى قاتار جۇرگiزiلگەن قات-قابات كۇندەردە دە ۇلتتىق سانا مەن قوعامدىق پiكiردiڭ قوزعالىسى تولاس تاپپادى. قازاق زيالىلارىنىڭ بۇرىنعى اشىق تالقىلاۋلارى مەن كەزدەسۋلەرi جارتىلاي قۇپيا، مۇلدە قۇپيا تۇردە جۇرگiزiلدi. ولاردىڭ اراسىنداعى بايلانىس قۇرالىنا سول كەزەڭدەگi مۇمكiن بولعان بارلىق تاسiلدەر پايدالانىلدى. پاتشانىڭ وتارشىل جازالاۋ ساياساتى مەن جاندارمەريانىڭ تiمiسكi ارەكەتi الاش ازاماتتارىنا كونسپيراتسيانىڭ نەشە ءتۇرلi قيتۇرقى امالدارىنا ۇيرەتتi.

الاش قايراتكەرلەرىنىڭ مۇقىم ۇلتتى وسىنداي مۇساپiرلiككە ۇشىراتقان پارتيا مەن ۇكiمەتتi وكiمەتiمەن قوسىپ جەك كورمەسكە ەش امال جوق ەدi. مۇنداي ساياسي سارامەستiك پەن ساتقىندىققا، قاتىگەزدiك پەن قاسكويلiككە، جالداپتىق پەن جادىگويلiككە شىداماعان، جۇرەگi شوشىنعان قايراتكەرلەر كەڭكەلەس كەڭەستەن مۇلدەم ءتۇڭiلدi. سوندىقتان دا ۇلتتىڭ ار-نامىسى بولعان الاش ازاماتتارى بيلiكتەن باس تارتىپ، بەتiن تەرiس بۇرىپ اكەتتi. ولار ءوزىنىڭ قۋات-كۇشىن ەلىنىڭ رۋحاني يگiلiگiنە جۇمساۋعا، ۇلتتىق رۋحتى ولتiرمەۋگە ۇمتىلدى.

قىسىلتاياڭ شاقتا دا ۇلت مۇددەسىنە دەگەن كۇرەس رۋحى ءار ازاماتتىڭ جۇرەگiندە ساقتالىپ قالدى. ارقايسىسىنىڭ باستارىنا تونگەن قاۋiپتi سەزiنە تۇرا iشكi قۇرمەتتi ۇمىتپادى. جەر ماسەلەسiمەن «الاش iسi» ۋشىعىپ، ساياسي قىسىم مەن جازالاۋ ناۋقانى قاتار جۇرگiزiلگەن قات-قابات كۇندەردە دە ۇلتتىق سانا مەن قوعامدىق پiكiردiڭ قوزعالىسى تولاس تاپپادى. قازاق زيالىلارىنىڭ بۇرىنعى اشىق تالقىلاۋلارى مەن كەزدەسۋلەرi جارتىلاي قۇپيا، مۇلدە قۇپيا تۇردە جۇرگiزiلدi. ولاردىڭ اراسىنداعى بايلانىس قۇرالىنا سول كەزەڭدەگi مۇمكiن بولعان بارلىق تاسiلدەر پايدالانىلدى. پاتشانىڭ وتارشىل جازالاۋ ساياساتى مەن جاندارمەريانىڭ تiمiسكi ارەكەتi الاش ازاماتتارىنا كونسپيراتسيانىڭ نەشە ءتۇرلi قيتۇرقى امالدارىنا ۇيرەتتi.

سولتۇستiك جانە وڭتۇستiك وبلىستار قازاقستاننىڭ مەملەكەتتiك شەكاراسىنا ەنگەن سوڭ، وزدەرiنiڭ بەلدi ءبىر ماقساتتارىنىڭ ورىندالعانىن قاناعات ەتتى. ءسويتىپ بiرىڭعاي مادەنيەت، وقۋ-اعارتۋ سالاسىنا اۋىستى. پارتيا مەن ۇكiمەتتەن كوڭiلى قالعان مۇحتار اۋەزوۆ ەشكiمنەن رۇحسات سۇراماستان سەمەيدەن، توتە تاشكەنتكە كەتiپ قالدى. Iلە لەنينگراد ۋنيۆەرسيتەتiنە اۋىستى. پارتيالىق بيلەتiن ولكەلiك كوميتەتكە حاتپەن قوسا سالىپ جiبەردi. تەرگەۋشىلەرگە:

«ەڭبەك ءتارتiبiن بۇزعانىم ءۇشىن جانە مۇشەلiك جارنانى تولەمەگەنiم ءۇشiن مەنى پارتيادان شىعارىپ تاستادى», - دەگەن مازمۇندا ءۋاج ايتتى.

ارينە، بۇل دا جاي عانا الدارقاتۋ ەدi.

ۇلت زيالىلارىنىڭ تاشكەنتكە جاپپاي اۋىسۋى سەكەمشiل وكiمەتتiڭ كۇدiگiن تۋدىردى. «الاشوردا» قايراتكەرلەرiن تۇرمەگە بiر-بiر سۇڭگiتiپ السا دا»، ولاردى سوتقا تارتاتىنداي سىلتاۋ تابىلمادى. ول وكiنiشiنiڭ ورىنىن تەرگەۋ ورىندارى 1929-1931 جىلدارداعى «ۇلى قۇرباندىقتىڭ» تۇسىندا تولىقتىرۋعا تىرىستى. اقىرى ەشتەڭە تابا الماعان سوڭ بايعاسقين ەسiمگە «قىسىم كورسەتiپ، ازاپقا سالىپ»:

«مەن ءوزiمنiڭ بۇل كۋالiگiمدە العاشقى جولعى جاۋاپتا ۇمىتىپ كەتكەن مىنا بiر جايدى قوسقىم كەلەدi. مەن ءوزiمنiڭ العاشقى جاۋابىمدا: ءانۋار پاشا مەن زاكي ۋاليديدiڭ ساياسي ساحناعا شىعۋىنا بايلانىستى 1922 جىلدىڭ مامىر ايىندا الاشورداشىلاردىڭ اراسىندا بiر قوزعالىستىڭ باستالعانىن، الاشورداشىل اۋەزوۆ مۇحتار مەن توعجانوۆتاردىڭ قازاق اۋىلدارىندا ۇلى تۇرiكشiلدiك رۋحتى ناسيحاتتاعانىن ايتقامىن (مەنiڭ بiرiنشi جاۋابىمدى قاراڭىز). پەتروپاۆلدىق الاشورداشىلاردىڭ اراسىنا وسى ۇلى تۇرiكشiل ۇگiت-ناسيحاتتى جۇرگiزگەن تۇستا، بiر جولى سول كەزدەگi گۋبەرنيالىق اتقارۋ كوميتەتiنiڭ توراعاسى قازبەكوۆ سماعۇل، گۋبەرنيالىق پارتيا كوميتەتiنiڭ ۇيىمداستىرۋ ءبولiمiنiڭ مەڭگەرۋشiسi بەيسەنوۆ مۇحامەدجان جانە اۋەزوۆ، توعجانوۆ، جۇماباەۆ، قياقوۆ، تاعى دا باسقا مەن اتى-ءجونiن ۇمىتىپ قالعان ادامدار ءوزارا ۇزاق كەڭەستi, بiراق ورتاق شەشiمگە كەلگەن جوق، سوندا دا ءوزارا پiكiر الىسۋلارىن جالعاستىرا بەردi, اقىرىندا ءانۋار مەن زاكيدiڭ iس-ارەكەتiنiڭ ناتيجەسiنە قاراي قيمىلداماق بوپ، ەشقانداي شەشiم قابىلداماۋعا كەلiستi. ماعان مۇنىڭ بارلىعىن سولاردىڭ iشiندە جۇرگەن بايتاسوۆ ايتتى جانە ونى جۇرتتىڭ ءبارi بiلەتiن.

بايتاسوۆتىڭ سوزiنەن ۇققانىم مۇنىڭ ءمانiسءى قارۋلى اسكەر جاساقتاۋ، اۋىلدى كوتەرiلiسكە دايىنداۋ ەكەن. مەنiڭ بۇدان تۇيگەن تۇجىرىمىم مىناۋ: ەگەردە ءانۋار پاشا مەن زاكيدiڭ اسكەرi جەڭiسكە جەتiپ، iلگەرi باسقان قادامى ءساتتi بولسا، وندا الاشورداشىلار حالىقتى ءسوزسiز كوتەرiلiسكە شىعارار ەدi. جاڭىلماسام، ماعان بايتاسوۆ: قوجانوۆ پەن رىسقۇلوۆتىڭ، ءانۋار پاشا مەن زاكي ءۋاليديدiڭ اراسىندا بايلانىس بار, - دەپ ايتقان سياقتى. بۇدان باسقا ايتارىم جوق»، - دەگەن جالعان كورسەتىندى جازدىردى.

مiنە، تۇتقىنداعىلارعا تاعىلعان: „اشتىققا ۇشىراعان ادامداردى استىرتىن ۇيىمعا تارتتى، ولاردى كەڭەس ۇكىمەتىنە قارسى كۇرەسۋگە ۇگىتتەدى", - دەگەن ءۇشىنشى ايىپتىڭ استارىندا جاتقان وقيعالاردىڭ قاسىرەتتى شىندىعى وسىنداي ەدi.

بۇعان قوسا: الاش قايراتكەرلەرى جازۋشىلىق، عالىمدىق، وقىتۋشىلىق قىزمەتi ارقىلى كەڭەس وكiمەتiنiڭ ساياساتىن بۇرمالاۋعا ارالاستى، سول ارقىلى كەڭەس وكiمەتiن قۇلاتۋعا تىرىستى دەلiنگەن «قىلمىستىق ارەكەتتەر» ايىپ رەتىندە تاعىلدى.

ءسويتiپ، ۇلتتىق مەملەكەت پەن ۇلتتىڭ مۇقتاجدىعىن تەرەڭ تۇسiنەتiن ۇلتتىق قايراتكەرلەردiڭ بارلىعى قىزمەتتەن قۋىلىپ، ستاليننiڭ ءوزi عانا «مەكەمەلiك كوسەم» بوپ قالدى، ۇلتتىق پارتيا، ۇلتتىق اۆتونوميا، دەربەس مەملەكەت دەگەن سوزدەردەن ونىڭ توبە شاشى تiك تۇردى.

سونىمەن، قازاقستاندى رەسەيدىڭ قۇرامىنان ءبولىپ اكەتۋدىڭ مۇمكىندىگى نەگە بولماعانىن، قازاقتىڭ ۇلتتىق-دەموكراتيالىق رەسپۋبليكاسىن قۇرۋ ماقساتى نەگە جۇزەگە اسپاعانىن بايانداپ وتتىك. ال «روسسيا حالىقتارى پراۆولارىنىڭ دەكلاراتسياسى» نەگە ءبىر ۋىس قاعاز بولىپ قالدى؟ بۇل ماسەلەگە تەرگەۋشىلەردىڭ ءوزى دە جاۋاپ تابا الماعان.

ونى «قولىنا الىپ، پالە سالىپ، ءوز ەلىن ءوزى اڭدىعان» كوسەمدەر شەشكەن.

جالعاسى بار