Kenestik kezende Reseyge úzaq jylgha jalgha berilgen Taysoyghan әskery synaq alany audannyng eng shúrayly aumaghynda ornalasqan. Audannyng shúrayly jerin alghan reseylikter sol jyldary auyl túrghyndarynyng shyrayyn da birge әketti... Bir jyldyng ishinde birneshe zymyrannyng qaldyqtary qúlap, terendigi bes jýz metrge deyin jetken әskery synaqtyng zardaby kýni býginge deyin túrghylyqty jerdegi adamdardyng densaulyghy men tórt týlik malgha zardabyn tiygizip otyrghany osynyng aiqyn dәleli. Ashy bolsa da aqiqaty osy. Oblys ortalyghynan shalghay jatqan audan túrghyndarynyng 1952 jyly bastalghan әskery synaqtan kórmegen azaby joq. Reseylikter on jyldan beri zymyran qaldyghy týspedi dep ant su iship otyrghan Taysoyghan poligonynyng zalalyn jergilikti halyq әli kórip otyr. Onyng basty sebebi әskery synaq kezinde Taysoyghan poligony aumaghyna týsken zymyrannyng qaldyqtarynan auagha qanday auyr metaldar, uly iynertti gazdar, basqa radiasiyalyq zattar bólingeni - kýni býginge deyin jariya etilmey, beymәlim bolyp qaldy.
Qolda bar derekter juyrda Qyzylqogha audanynyng ortalyghy Miyalygha Parlament Senatynyng deputaty Sәrsenbay Ensegenov bastap kelgen arnayy toptyng audan túrghyndarymen kezdesuinde keninen tarqatylyp aityldy.

Kenestik kezende Reseyge úzaq jylgha jalgha berilgen Taysoyghan әskery synaq alany audannyng eng shúrayly aumaghynda ornalasqan. Audannyng shúrayly jerin alghan reseylikter sol jyldary auyl túrghyndarynyng shyrayyn da birge әketti... Bir jyldyng ishinde birneshe zymyrannyng qaldyqtary qúlap, terendigi bes jýz metrge deyin jetken әskery synaqtyng zardaby kýni býginge deyin túrghylyqty jerdegi adamdardyng densaulyghy men tórt týlik malgha zardabyn tiygizip otyrghany osynyng aiqyn dәleli. Ashy bolsa da aqiqaty osy. Oblys ortalyghynan shalghay jatqan audan túrghyndarynyng 1952 jyly bastalghan әskery synaqtan kórmegen azaby joq. Reseylikter on jyldan beri zymyran qaldyghy týspedi dep ant su iship otyrghan Taysoyghan poligonynyng zalalyn jergilikti halyq әli kórip otyr. Onyng basty sebebi әskery synaq kezinde Taysoyghan poligony aumaghyna týsken zymyrannyng qaldyqtarynan auagha qanday auyr metaldar, uly iynertti gazdar, basqa radiasiyalyq zattar bólingeni - kýni býginge deyin jariya etilmey, beymәlim bolyp qaldy.
Qolda bar derekter juyrda Qyzylqogha audanynyng ortalyghy Miyalygha Parlament Senatynyng deputaty Sәrsenbay Ensegenov bastap kelgen arnayy toptyng audan túrghyndarymen kezdesuinde keninen tarqatylyp aityldy.
Elimizdegi sala ministrlikteri ókilderi men Taysoyghan poligonynyng Resey tarapynan ókili A.Ziminderding nazaryna әsery synaqtyng zardabynan kórgen jergilikti túrghyndardyng mýshkil hali beyne kórinis arqyly kórsetildi.

Qyzylqogha audany әkimining orynbasary Biboz Shayahmetovting aituynsha, túrghyndardyng densaulyghy kýrdeli jaghdayda.
Audanda tirkelgen mýgedekter sany - 999. I-IItoptaghy mýgedekter sany - 525. III-top 342 adam bolsa, bala kezden mýgedekter sany - 132 adamgha jetti.
Taratyp aitsaq, songhy 10 jyl aralyghynda qaterli isik audanda 59 adamgha, ókpe derti 29-37-ge jetse, qan tamyr-jýrek aurulary 371-407-ge, tynys joldary auruy alty jýz adamda anyqtalsa, psihikalyq aurular belgisi bar adamdar sany 76-97-ge jetip otyr.
- Oblys boyynsha, audanymyz suisidten aldynghy orynda túr. Onyng sebebi bizge júmbaq. Jogharyda aitylghan aurularmen qatar әielder arasyndaghy sәby kótere almaushylyq pen nәrestening óli tuuy nemese kemtar bolyp dýniyege kelui jiyilep ketti. Balalar arasynda leykoz derti men qaterli isik derti jasaryp kele jatyr, - dep, audan túrghyndarynyng densaulyghy turaly ashyq aitqan audan әkimining orynbasary Biboz Shayahmetov birneshe jyl búryn 6 jasynda qariyanyng keypine engen Núrjan Órkeshbaevtyng da osy audannyng túrghyny ekenin taghy bir mәrte eske týsirdi.
Qúrdastarymen qúmda erkin sayran salyp jýrgen balanyng kýn sanap terisi salbyrap, qariya adamgha úqsap bara jatqany belgili bolghanda, respublikany aitpaghanda sheteldik dәriger mamandar shoshyghanyn úmytu әste mýmkin emes...
Qolda bar derekterge sýiensek, Núrjannyng atasy Baqtyghaly Órkeshbaev Taysoyghan poligony aumaghynda shabyndyq shapqan mehanizator eken. Ayy-kýni jetip tughan sәby Núrjannan basqa búl otbasyndaghy balalardyng densaulyqtarynda auytqushylyq joq.
Respublikalyq «Aqsay» balalar auruhanasynda belgili dәriger, marqúm Zita Majitovanyng jeke baqylauynda bolghan Núrjannyng densaulyghyn germaniyalyq dәriger mamandar da tekserip kórdi. Alayda bala Núrjangha dәrigerler naqty diagnoz qoya almady.
Kýni býginge deyin Núrjan Órkeshbaev aghzasyndaghy patologiyalyq ózgeristerge baylanysty respublikamyzdyng jәne oblystyq auruhanalarda әrtýrli syrqatpen emdelgen. Aytalyq Aqtóbe balalar auruhanasy Núrjangha «Gemchinsona-Giliferda» dep diagnoz qoysa, respublikalyq «Aqsay» balalar auruhanasy mamandary oghan «Sindrom vyaloy koji. Anomaliya hordialinogo apparata. Miokardodistorfiya. Reaktivnyy gepatit jәne holesistiyt. Giypermetrofiya» degen diagnozdardy qoyghan. Al Atyrau oblystyq balalar auruhanasynda Núrjangha «Umerennye diffuznyy izmenenie parenhimiy pecheni. Hronicheskiy holesisto-pankretaiyt, 2-h stornonniy hronicheskiy piyelonefriyt» diagnozy qoyylyp, emin alghan.
«Hronicheskiy» degen atauynyng ózi adamdy shoshytatyn nebir syrqat týrine shaldyqqan 20 jastaghy Núrjannyng densaulyghy kýrt nasharlap, «órt sóndirushi bolsam» degen armany adyra qaldy. Qazirgi tanda jas jigitting taghdyry kimdi de bolsa alandatarlyq jaghdayda. «Jol kartasy» baghdarlamasy boyynsha «operatorlyq» mamandyqty oqyp jatqan Núrjan densaulyghyna baylanysty kolledjdegi oquyn syrttay bólimge auystyrghan.
Taysoyghan poligony aumaghynda túratyn Izim Seksenbaev poligon janyndaghy «Qazanghap» uchaskesindegi sorda kezinde raketa synyqtarynyng qaldyqtarynyng ýiilip jatqanyn kórgenin aitty. Sayyp kelgende, búl jayt әskery synaq kezinde qúlaghan raketa synyqtarynyng Resey әskeriyleri tarapynan qauipsiz jerge jinau júmystary jýrgizilmegenin aiqyndasa kerek.
Izim agha Taysoyghan eldi mekeninde bir otbasynda 8 adam aurugha úshyraghan, al taghy bir otbasynda 3 balanyng aqyl-esi kem ekenin aityp, júrtty eleng etkizdi.
Múnday jaghday Qyzylqogha audanynyng barlyq auylyna tәn. Ásirese, aqyl- esi jetilmey qalghan sәby qalpyndaghy ýlken azamattardy baghu ata-ana ýshin azap bolyp otyrghan otbasylar kóp. Eng ókinishtisi, Taysoyghan poligony zardabyn kórgen adamdardyng úrpaqtarynda aiyqpas dert asqynyp, býgingi kýni olardan dimkәs úrpaq dýniyege kelip jatyr.
Audan túrghyndardyng adam shoshyrlyq syrqat týrlerine úshyrauynyng naqty sebebi әzirge belgisiz.
Qorshaghan ortany qorghau ministri Núrghaly Áshimning senator S.Ensegenovting deputattyq saualyna baylanysty joldaghan jauap hatynda 2006 jyly Taysoyghan poligonyna keshendi ekologiyalyq, demografiyalyq zertteu jýrgizilgeni aitylypty. Sol kezde әskery synaq alanyna tayau mandaghy eldi meken túrghyndarynyng densaulyghyna Taysoyghan poligonynyng keri әseri bolmaghan (!) degen tújyrym jasalypty.
Al biyl ministrding tapsyrmasymen «Qazgidromet» RMK, Densaulyq saqtau ministrligi, SES, ózge organdar ókilderinen qúralghan top poligonnyng radiasiyalyq fonyna zertteuler jýrgizgen. Taysoyghan poligony aumaghyndaghy atmosferanyng jer betindegi qabatynyn, sudyng jәne topyraqtyng radiasiyalyq jay-kýiin zertteu nәtiyjesining qorytyndysynda poligon aumaghynyng uchaskelerinde normalanghan kórsetkishterding shekten asyp ketui anyqtalmaghan.
Búl derekterding barlyghy da audan túrghyndarynyng 40 jasqa jetpey qaytys boluy, nәrestelerding deni kemtar bolyp tuyp nemese jatyrda jatyp ólip ketuine, auyl túrghyndarynyng psihikalyq aurulargha úshyrauyna, songhy kezde ózine-ózi qol salu oqighalarynyng tym jiyilep ketuine Taysoyghan poligonynyng esh zalaly joq degen qorytyndygha әkep túr. Aqiqatynda solay ma?
Oblystyng 7 audanynyng ishinde aurudyng nebir týrinen alghashqy oryn alyp túrghan Qyzylqogha audany túrghyndarynyng ghana belgisiz aurugha úshyrauyna sonda ne sebep boluy mýmkin?! Múnayly ónirding túrghyndaryn mazalaghan osy saualgha dәrigerler men ekologtar naqty eshtene aita almay, tyghyryqqa tirele beruining sebebi nede?
Atyraulyq senator S.Ensegenovting Densaulyq saqtau ministri Salidat Qayyrbekovagha joldaghan deputattyq saualyna oray oblystyq densaulyq saqtau basqarmasy da biylghy 25-26 mamyrda Taysoyghan auylynyng túrghyndaryn medisinalyq tekseruden ótkizgen.
Qyzylqogha audany túrghyndarynyng densaulyghy turaly jan shoshyrlyq mәlimetterdi ortagha jayyp salghan audan әkimining orynbasary B.Shayahmetovting aituynsha, әskery synaqtyng zardabyn tórt týlik mal da kórip keledi.
Aytalyq, 1996 jyly Taysoyghan poligony aumaghyndaghy «Ayapbergen» qystaghyn meken etken malshy auylynda bir siyr búzaulaghanda tólining bes ayaghy bolghan. Maldyng besinshi ayaghy búzaudyng qyr arqasyna bitken. Ejelden tórt týlik maldyng asyl túqymyn baghyp kelgen auyl túrghyndary ýshin búl - kýtpegen jayt. Endi bir derek, 1997 jyly Taysoyghan auylynyng túrghyny E. Júmahmetovting jekemenshigindegi siyry mandayynda bir kózi bar tól búzaulaghan. Auyl túrghyndary jylqylardyng tamyrlary ózdiginen jarylyp, qan ornyna su aqqan jayttar kezdeskenin aityp otyr. Áskery poligon aumaghyndaghy Taysoyghan auylynda eki basty qozylar tuyp, endi bir tól eki ayaqty, biri tósinde, ekinshisi aldyna bitken bolyp shyqty. Tórt týlik maldyng túqymynyng ózgeshe bolyp tuuy oqighasy kýni býginge deyin tirkelip otyr.
Qyzylqogha audanynyng ortalyghy Miyalyda Senat deputaty S.Ensegenov pen sala ministrlikteri ókilderi jәne Reseyge jalgha berilgen poligonnyng jauapty ókili A.Ziminning qatysuymen ótken jiynda Qyzylqogha audany әkimining orynbasary B.Shayahmetov әskery synaqtan zardap kórgen audan túrghyndarynyng Ýkimetke aitar úsynystaryn aityp, jetkizdi.
Búl úsynysta aldymen Taysoyghan poligony ornalasqan jer ekologiyalyq zardapty aimaqqa jatqyzylyp, audan túrghyndaryn sauyqtyru ýshin arnayy oryndardy kóptep ashu mәselesi kóterilgen.
Ekinshiden, «poligon aimaghy» dep tabylghan Taysoyghan ónirinen jana múnay ónimderin óndiru keshenderin kóptep ashu negizinde audan halqy ýshin jana júmys oryndaryn ashu, júmyssyzdyqty azaytu, audan budjetin salyq týsimderimen, әleumettik salagha bólinetin qarajat kólemin kóbeytu.
Ýshinshiden, úzaq jylghy poligon zardabyn joigha kómek etu maqsatynda aimaq túrghyndaryna ótemaqy tóleu jәne osy kýnge deyin qordalanghan halyqtyng ekologiyalyq zardaptaryna dәrigerlik jan-jaqty monitoring zerttemeli qorytyndylaryn jýrgizu.
Taysoyghan - synaq aimaghy. Biraq solay eken dep, jergilikti túrghyndar kindik qany tamghan jerden ajyrap, kóshkileri kelmeydi. Sol sebepten de, audan halqy Ýkimetten ózderining jer baylyghynyng ryzdyghyn kórip, densaulyqtarynyng onaluyna jaghday jasaytynday útymdy sheshimderdi shygharady dep ýmit etip otyr.

Túrsyn QALIMOVA
Atyrau oblysy

"Ayqyn" gazeti