Enbek jәne halyqty әleumettik qorghau ministrliginde shetelderden kóship kelushi últy qazaq aghayyndargha baylanysty qoldanylatyn «oralman» sózining balamasyn taldau maqsatynda dóngelek ýstel úiymdastyryldy. Atalghan ministrlikting kóshi-qon salasy ókilderi, Parlamentting qos Palatasynan kelgen «halyq qalaulylary» jәne til mamandary qatysqan basqosuda әp degennen qyzu pikirtalas bastalyp ketti de, «daudyng basy» «oralman» sózin ózgertudi keyinge qaldyrumen ayaqtaldy. «Óspes elding balasy ónbes daudy qualaydy» degendey, taqyryptyng «manyzdylyghy» tómendegi jәitten angharylady...

Erkeghaly BEYSENOV

Enbek jәne halyqty әleumettik qorghau ministrliginde shetelderden kóship kelushi últy qazaq aghayyndargha baylanysty qoldanylatyn «oralman» sózining balamasyn taldau maqsatynda dóngelek ýstel úiymdastyryldy. Atalghan ministrlikting kóshi-qon salasy ókilderi, Parlamentting qos Palatasynan kelgen «halyq qalaulylary» jәne til mamandary qatysqan basqosuda әp degennen qyzu pikirtalas bastalyp ketti de, «daudyng basy» «oralman» sózin ózgertudi keyinge qaldyrumen ayaqtaldy. «Óspes elding balasy ónbes daudy qualaydy» degendey, taqyryptyng «manyzdylyghy» tómendegi jәitten angharylady...

Erkeghaly BEYSENOV
Mәselen, 1997-jyly jeltoqsannyng 13-inde qabyldanghan «Qazaqstan Respublikasynyng «Halyqtyng kóshi-qony turaly» Zanynyng 14-shi babyna sәikes «oralman» mәrtebesin basqa elderden kóship kelushilerge beru sheshimi kýshine engen bolatyn. Odan keyingi arada baqanday on eki jyl ótse de, әli kýnge deyin lauazymdy biylik ókilderi arasynda biylghyday «oralman» sózine balama izdegen ashyq talqylau ótkizilmegen. Tek atajúrtqa oralghan aghayynnyng ókpe-renishi men otandyq búqaralyq aqparat qúraldary tarapynan jii boy kórsetip túratyn qarsylyqtardyng gu-gui ghana tolassyz boldy. Qaptaghan balama da úsynyp baqqan baspasózding qatarynda qisap joq. Sonyng bәrin eskerip, júrtshylyq pikirimen sanasqany shyghar, әiteuir, Parlament Mәjilisining deputaty Uәlihan Qalijan әneugýni bir sәti týskende, «oralman» degen ataudy qoldanystan alyp tastau kerektigi jóninde mәlimdeme jasady. «Oralman» degen sóz – «qashqyn», yaghny kezinde elden qashyp ketken degen maghyna bildiretin sekildi» dep saldy deputat. Sol kezdegi Enbek jәne halyqty әleumettik qorghau ministri Berdibek Saparbaev ta: «Oralman» atyn ózgertemiz. Biraq ol mәseleni bir-aq kýnde jalghyz ministrlik sheshpeu kerek. Negizinde deputattar úsynghan «qandastar», «otandastar», «tuysqandar» degen balamalardyng birin tandap, zangha engizgen jón» degendi algha tartty. Búl úsynysty shetelderden oralghan aghayyndar da qoldaytyn siyaqty. Dәlel retinde Qytaydyng Ýrimji qalasynan joldanghan foliklorist-jazushy Bayahmet Júmabayúlynyng otandyq baspasózding birinde jariyalanghan maqalasynan ýzindi keltireyik: «Býginde qazaq aghayyndardyng qol jetkize almay otyrghany – ishinara birlik. Rushyldyq pen jershildikti bylay qoyghanda, at aryltyp, shetelden kelgen aghayyndarymyzdy qatty shettetetinimiz de jasyryn emes. «Oralman» degendi óz basym jaqtamaymyn. Sebebi oralu – ejelgi mekenine qaytyp kelu ghoy. Olay bolsa sol «oralmandar» sózining ornyna «otandastar», «qandastar» degen jón be eken deymin. Shyndap aitar bolsaq, oralmandarda otanshyldyq sezim kýshti».
Zangha engizu – oryndaytyn adam ýshin sonsha bas qatyrarlyq ústanym bolmasa kerek. Nemkettilikten shyn niyetting basym túrghany jaqsy. Al «oralman» degendi bәz qalpynda qaldyrugha tyrysushylar qonsy qyrghyz tәjiriybesine arqa sýiegen bolar?! Búlay deytinimiz, qyrghyz eli shetelderden otanyna oralghan aghayyndaryn «qayyrylman» dep ataydy. Olargha birneshe jenildik jasau maqsatynda arnayy «Qayyrylman» baghdarlamasy da bekitilgen. Oghan kelispeytinin aitqan bizding Uәlihan Qalijan aghamyz sheshim qabyldaushy tarapqa «etnikalyq otandastar» degen balama úsynyp otyr. Onysy da kórshi elding «Tarihy Otanyna oralghan etnikalyq qyrghyzdargha memlekettik kepildik beru turaly» Zanymen ýndes. Olarda – «etnikalyq qyrghyzdar», qazaq deputatynyng úsynysy – «etnikalyq otandastar». Ayyrmashylyghy qane?
Uәkenning senator әriptesi Ádil Ahmetov: «Etnikalyq otandastar» degenimiz dúrys shyghar, biraq, týbinde olar bәribir de «otandastar» bolyp qalady», - degeni «ózindik pikir» ekenin bir qayyryp tastady. 
L. Gumiylev atyndaghy Euraziya últtyq uniyversiytetining oqytushysy, filologiya ghylymdarynyng doktory Jantas Jaqypov tarihtyng bastauynan tómen tartyp, «oralman» sózining bas-ayaghyn bir-aq qymtaytyn, úzyn-yrghasy jýz shaqty sózden túratyn kýrdeli konsepsiya әzirlepti. Ózi onyng ishinen «qútpan», «júraghat», «eldar», «tabysqan» degendey «aqylgha qonymdylaryn» balamagha «ýmitker» etude. Kelisesiz be, kelispeysiz be, Jantas Altayúly: «óz basym «oralmandy» «eldarmen» dep auystyrghandy qalaymyn» dep týiindedi derekti sózin. Al B. Beysenov atyndaghy Qaraghandy Zang instituty Tildik dayyndyq kafedrasynyng bastyghy, professor Shapaghat Jalmahanov bolsa, shetelderden kelgen aghayyndardyng «oralman» sózine nege renjiytinderin týsinbey dal.
«Sózdi sol kýiinde qaldyru kerek! Bәribir ataudy ózgertken jana zang qabyldaghanmen,  qarapayym adamdardyng auzyna eshkim qaqpaq qoya almaydy. «Oralman» sózi ýirenshikti qoldanysta qala beredi», - deydi ol kisi.
«Dayrabaydyng kók siyry» emes, tútas әleumetke qatysty ataudan shyqqan ózara pikirtalas barysynda Enbek jәne halyqty әleumettik qorghau ministrligi Kóshi-qon komiytetining tóraghasy Habylsayat Ábishevting sózi әserlirek boldy.
«Zandy ózgertu konsepsiyasy әli de jasalyp jatyr. Búl jinalys – sonyng basy ghana. Ýkimet bekitken «Núrly kósh» baghdarlamasy boyynsha, jylyna keletin 20 myng otbasyna nebәri 4 payyzdyq ýstememen ipotekalyq nesie beru qarastyrylyp otyr. Múnyng ózi 5 milliongha juyq jyraqtaghy qazaqtardyng tarihy otanyna oraluyna zor yqpalyn tiygizeri sózsiz. Al «oralman» degen sózdi kezindegi qúqyqtyq-statustyq ústanym payda bolghan sәtte qaulygha engizip jibergen Ómirbek Joldasbekov aghamyz edi. Qazir Sizder aityp otyrghan «otandastar» sózin 1988-jyly «hanymdar men myrzalar» degenning ornyna Gorbachev qoldandy da, biz sol kýii qabyldap aldyq. Degenmen әr sózding shyghu tarihy bar ghoy. Termin jasaudyng da ýsh-tórt shartyn oryndauymyz kerek. Sondyqtan myna basqosuymyzdy Zang qabyldar aldyndaghy dayyndyq sharalarynyng basy dep esepteyik!» - dedi Habylsayat Ázimbayúly.
Sóz bәigesi aldaghy uaqyttardyng birinde jalghasady. Irikteuden irkilmey ótip, songhy mәre syzyghyna asyqqan «repatriant», «oralman», «etnikalyq otandastar», «eldar» – tórteui «auyzdyghymen alysuda». Bayqauymyzsha, orta jolda qalatyny – «oralman» men «repatriant» boluy tiyis. Qalghan ekeuding «egeskeni» de teneskeni emes. Qalayda bireui shang qabady.  

KEREK DEREK
«Tәuelsizdik alghaly elimizge bir million aghayyn oraldy» degen jalpylama mәlimet Enbek jәne halyqty әleumettik qorghau ministrligi tarapynan bylaysha naqtylandy: kvotamen resmy kelgenderding sany – 651 myn. Onyng 55 payyzy – enbekke jaramdylar,  40 payyzy – 18 jasqa tolmaghandar, 4 payyzy – zeynetkerler, 60 payyzy – orta bilimdiler, 73 payyzy – baspanalylar.
Astanada túratyn 1242 aghayynnyng 565-si jeke baspanagha iye. Qalagha alystan kelgen aghayyndar ýshin 250 oryndyq kvota bólu jónindegi mәsele ýkimetting qarauynda jatyr. Sonda búlargha qalghan 349 myng qazaq qaydan qosylghan? Demek, ataudy ainalshyqtap, alashapqyn bola bergennen góri arnayy tirkeuden tys, óz kýshimen kelip jatqan qazaqtar sanyn, tolyq mәlimetin, qonystanu jayyn qolgha alatyn kez әldeqashan jetken bizge!..

«Qazaqstan Iskeri», №9 (29), 8.05.2009