Elbasy N.Nazarbaev: «Bizding eng bas­ty qúndylyghymyz - ol Otanymyz, tәuelsiz Qazaq­stan!» dep ýnemi aitudan tanghan emes. Onyng bas­ty sebebi býgingi jaghdayymyzgha onay jetpegendigimizden dep oilaymyz. Tәuelsiz Qazaqstannyng 20 jyldyq kezeni artta qalyp barady. Tarihymyzdy jazugha da erkindik tudy. Tәuelsizdigimiz últtyq sanamyzdyng oyanuyna týrtki boldy. Búl tәuelsizdikti bizge bireu bere salghan joq. Ol - san ghasyrlar boyghy ata-babalarymyzdyng osy joldaghy qandy shayqastarynyn, shyndyq jolynda shynghyrghan aitystarynyng nәtiyjesi. Tanymal ghalym, akademiyk, kórnekti kósemsóz sheberi M.Qozybaevtyng tilimen aitsaq: «Tәuelsizdik joly - úzaq jol, ghasyrlyq jol, ol - ata-babalarymyz­dyng joly, erlik joly».
Qazaq tarihyndaghy últymyz­dyng tәuelsiz bolu jolyndaghy kýresi - ózindik mәnimen, ereksheligimen, erkimen tanyla­tyn, moyyndalatyn ómir shyndyghy. El bostandyghy jolyn­daghy halyqtyng tandauyna sol joldaghy kýres shyn­dyghyn jeke bir sayasy kýshterding nemese jekelegen adamdardyng mýddeleri ýshin boyamalap bagha beruge bolmaydy. Shyndyq týbi bir ashylatyny anyq. Naghyz tәuelsiz tarih - shyndyq! Óitkeni Qazaqstan tarihy - әr zamandaghy әlem tarihynyng bir kórinisi, bolmysy. NARAZYLYQ

Elbasy N.Nazarbaev: «Bizding eng bas­ty qúndylyghymyz - ol Otanymyz, tәuelsiz Qazaq­stan!» dep ýnemi aitudan tanghan emes. Onyng bas­ty sebebi býgingi jaghdayymyzgha onay jetpegendigimizden dep oilaymyz. Tәuelsiz Qazaqstannyng 20 jyldyq kezeni artta qalyp barady. Tarihymyzdy jazugha da erkindik tudy. Tәuelsizdigimiz últtyq sanamyzdyng oyanuyna týrtki boldy. Búl tәuelsizdikti bizge bireu bere salghan joq. Ol - san ghasyrlar boyghy ata-babalarymyzdyng osy joldaghy qandy shayqastarynyn, shyndyq jolynda shynghyrghan aitystarynyng nәtiyjesi. Tanymal ghalym, akademiyk, kórnekti kósemsóz sheberi M.Qozybaevtyng tilimen aitsaq: «Tәuelsizdik joly - úzaq jol, ghasyrlyq jol, ol - ata-babalarymyz­dyng joly, erlik joly».
Qazaq tarihyndaghy últymyz­dyng tәuelsiz bolu jolyndaghy kýresi - ózindik mәnimen, ereksheligimen, erkimen tanyla­tyn, moyyndalatyn ómir shyndyghy. El bostandyghy jolyn­daghy halyqtyng tandauyna sol joldaghy kýres shyn­dyghyn jeke bir sayasy kýshterding nemese jekelegen adamdardyng mýddeleri ýshin boyamalap bagha beruge bolmaydy. Shyndyq týbi bir ashylatyny anyq. Naghyz tәuelsiz tarih - shyndyq! Óitkeni Qazaqstan tarihy - әr zamandaghy әlem tarihynyng bir kórinisi, bolmysy. NARAZYLYQ

Qazaqstan egemendi el retinde әlemdik órkeniyetten óz ornyn tauyp, qoghamdyq ómirdi demokratiyalandyru­dy qolgha alghannan bastap últtyq tarihy­myzgha janadan taldaugha jol salyndy. Kenestik otarlyq sayasat kezinde búrmalaushylyqqa tap bolghan elimizding búralang taghdyryna sholu jasasaq, kóz aldymyzgha eng birinshi 30-jyldar zobalany oralady.
Sonau «aqtaban shúbyryndy, alqakól súlama» oqighasynan da asyp týsken, auyl sharuashylyghyndaghy ekonomikalyq qatynastardy sayasy tótenshe stalindik-goloshekindik sharalarmen almastyru oqighasy - aitar auyzgha onay bolghanymen, terenine qúryq boylatpas últtyq sorymyz. Tútas bir halyqtyng tarihy damu ýderisinde etnikalyq faktordy, halyqtyng bolmysy men tabighatyn joqqa shygharushylyq nemese taptyq qaghidagha baghynyshty dep qaraudyng nәtiyjesinde kóptegen oqighalardyng kólenkeli jaghy kórsetilmey, keybiri tarihy oqighalar qataryna enbey qaldy.
Qazaq dalasynda Kenes ókimetining kýsh­pen jýrgizgen «asyra silteu bolma­syn, asha túyaq qalmasyn» úrany­nyng nәtiyjeleri halyqtyng ashyq nara­zy­lyghyn tudyrmay qoymady.
1929-32 jyldary Qazaq elinde jýrgizilgen osynday kýshtep újymdas­tyrugha qarsy 372 narazylyqtar men bas kóteruler bolyp ótti. 1929 jyldary narazylyqtar jekelegen audandarda bastalyp, 1930 jyly jappay qozghalysqa úlasty. Qozghalystardyng órshui 1930 jyly 1 aqpandaghy «Jappay újymdastyru audandarynda auyl sharuashylyghyn sosialistik joldarmen qayta qúrudy nyghaytu jәne kulaktarmen kýresu sharalary turaly» degen qaulysymen tikeley baylanysty boldy. Búl tek qana újymdastyru qiyanatyna qarsylyq emes, onyng negizinde azattyq ansaghan últtyng janayqayy túr edi.
Auyl sharuashylyghyn kenesten­diruding zorlyghyna qarsy kóterilister turaly múraghat qújattarymen tanysu kezinde qolyna tayaq ústap, auzynan oqty qarsha boratqan pulemetke qarsy túrghan erlikting negizinde ne túr dep, әlde qazaqy anghaldyq pa dep te oilaysyn?
Osy orayda Múhtar Áuezovting «erlik» turaly oramdy tújyrymy eske týsedi. Ghúlama ghalym «erlik - birding ýlgisi emes, bardyng ýlgisi, osy erlik jayshylyqta kýnde synalyp, sәt sa­yyn sarapqa týse bermeydi. Er ekeni belgisiz kәdimgi kópting biri bop jýrgen adam kýnderding bir kýnine jetedi de, qatarynan qara ýzip, samghap úshady, kóp ishinen kólbeng etedi de, jarq berip, bir-aq boy kórsetedi. Múny osylay etetin - ózgeshe kýnder, kópke jayylghan ózgeshe kýiler», - degen eken.
Qalay desek te, әlemdik órkeniyette Qiyr Shyghystan Batys Europagha deyin aralyqta memleket qúrudyng ýlgisin kórsetken, Úly Dala atty elimizdi jaudan qorghaghan babalarymyzdyng ghasyrdan-ghasyrgha úlasyp kele jatqan qaharmandyq qasiyeti erlerin taghy da azattyq jolyna bastady. Onyng basty sebebi - ata-baba saltynda patriottyq ruhty qalyptastyru, ony joghary ústau dәstýri myqty boldy. Sonau Edige, Alpamys, Qobylandy, Bógenbay, Qabanbay, Nauryzbay, Kenesary, Janqoja, Búqarbay, t.b. myndaghan batyr babalar ruhy әrqashanda el basyna kýn týskende qayta janghyryp oty­ratyny anyq. Sondyqtan da «Eshkim ishtey batyr bolyp tumaydy. Batyrlyq ta minez sekildi ósken, kórgen tәrbiyege baylanys­ty qalyptasady» dep Batyr Bauyrjan Momyshúly tegin aitpasa kerek.
Týrki halyqtarynyng kósemi M.Shoqay búl kóterilisterding sebebin «Týrkistandaghy orys boli­shevikterining әdetten tys ezui men qanauy, qatygezdigi bolyp otyr», «...olar qyzyl orystardyng auyr tepkisine túnshyqqandyqtan... jatyp ólgenshe, atyp ólmekke bel baylap... qolgha týsken qarularyn alyp kóteriliske shyghuda» dep sol kezde dәl aitqanyn qazir uaqyt dәleldeude.
Osynday sebepten tuyndaghan búryn­ghy Qyzylorda okrugindegi «Aqmyrza ahun bastaghan narazylyq», «Qaraqúm qoz­ghalysy», «Qazaly nemese Asandar kóterilisi» degen shartty attarmen bel­gili t.b. biylikke narazylyqtar - qazaq­tardyng úzaq jyldar boyy jýrgizgen últ-azattyq qozghalystarynyng bir kezeni.
Búnday tújyrymdy alghash ret Qazaq­stan Respublikasynyng Últtyq Ghylym aka­demiya­sy­nyng akademiygi M.Qozybaev ke­zinde qazaq halqynyng ýlt-azattyq qozghalysyn jeti kezenge bólip, «jetin­shi kezeng 1917 jyly Aqpan jәne Qazan re­volusiyasy, azamattyq qarama-qar­sy kezinde damydy da, kýshpen újym­dastyru kezindegi 370-ten astam sharualar qarsylyghynyng jenilisimen ayaqtaldy», - dep 1990 jyly jazghan bolatyn.
Búl tolqulardyng bastaluyna auyl­dy kenestendiru kezinde sol tústa BKP (b)-nyng Qazaq Ólkelik komiytetin basqarghan F.Goloshekinning últtyq iydeyalarymyzgha qarsy maqsattary syltau boldy.
Halyqtyng biylikke ashyq qarsy­lyghy­nyng sebepterining negizgi kórinisterinen fak­tiler keltiruimiz qajet dep oilaymyz.
1926 jyly Ólkelik partiya ókime­tining 2-plenumynda Goloshekin mәlim­demesinen keyin auylda "Kishi Qazan" tón­kerisin jýrgizu bastalady. Búl shara birneshe kezennen - baylardyng mal-mýlkin tәrkileu, jer audaru, tap retinde jong arqyly jappay újymdastyrugha jetkizuden túrady.
Qyzylorda aimaghynda tәrkileu nauqany 1928 jyly qyrkýiek aiynyng bas kezinde-aq jýrgizile bastady. Alghashqy tәrkilenetin baylardyng jәne olardyng malynyng sany Qazaly audanynda shamamen 7 adam jәne 2920 bas mal bolghan. Búl sol kezdegi segiz audannyng ishinde adam men mal sanynyng eng kóbi edi. "Búl aimaqta baylardy tәrkileydi" degen habardan keyin tәrkileuden qútylu ýshin jergilikti baylar maldaryn aidap, óz auyldarynan 1000 shaqyrymgha qúm arasyna kóship ketken. Osydan keyin maldaryn tuysqandaryna ýlestirip beru, kórshi respublikalargha kóship ketu bayqalghan. Mysaly, Qazaly audanyndaghy "Qaraqúm " manynyng baylary jedel qarqynmen Búhara, Hiua, Samarqangha kóship ketedi. Al bastapqy belgilengen 7 adamnyng ornyna 10-nan asa adam birinshi tizimmen tәrkilenip, Aday ónirine jer audarylghan.
Kelesi kezeng - qayta-qayta salyq salu 1927 jylghy júttan esin tolyq jiya qoymaghan halyqqa óte auyr tiydi. Ókimet basshylary úsaq menshikti qojalyqtargha kelesi salyq týrlerin belgiledi: jeke salyq, ózindik salyq, bir jolghy sa­lyq. Sonymen qatar egistik jerler men mal basyn mindetti saqtandyru tólem­deri, әrtýrli zaemdar, tólemder újym­dyq sharuashylyq qúrudyng kýshteu qúral­daryna ainaldy. Kóship ketken baylar qojalyqtarynyng salyghyn elde qalghan ortashalar men kedeylerge bólip saldy.
Audannyng ókilderi auyldargha kelip: "újymgha kirmegenderge artyq salyq salynady, mýlki tәrkilenedi", - dep ýrey taratumen bolady. Qazaly audanynyng 20 auylynda ókil sharualargha Qyzylqúmgha jaylaugha shyghugha tyiym salyp, arnayy brigada jiberip, 92 mal sharuashylyghyn Syr boyyna kóshirip, egin eguge kýshtegen. Salynghan salyq mólsherin oryndamaghan adamdardyng tóbesine múzday su qúy, «tәrkilenesin» dep qorqytu, t.b. jazalar qoldanyldy.
Astyq salyghymen birge shiykizat salyqtary kezinde zorlap kýshteu qysty kýni qoy qyrqugha mәjbýr etse, keybir auyldarda jylqylardyng jaldary men qúryqtaryn qyryqtyrghan. Ekinshi bir auyldarda bir qoydan bir pút (16 kilogramnan astam) jýn salyq salynghan kezder de bolghan. Auylda shiykizat jinau ýsh ret jýrgizilip, aqyr sonynda jýn salyghyn oryndau ýshin júrt ýilerindegi kórpelerin sóguge, kiyizderin qayta týtuge deyin bardy. Audandyq atqaru komiytetining tóraghasy "ózim bileminge", bir auyldyng barlyq maldaryn tartyp alghan.
Ókimetting qoldan úiymdastyrghan nau­qandary kezinde sot, prokuratura qyzmetkerleri astyq dayyndau ókil­derining qolshoqparlaryna ainaldy.
Kóp jerlerde sottar ókilder retin­de jergilikti jerlerge jiberilip, jauap­kershiligi okrugtik komiytet dayyndaghan kisilerge jýkteldi. Olardyng kóbisin okrugtik sottyng ózi de bilmeytin. Taza blankilerge qol qoyylyp, mór basylyp, taghayyndalghan jerlerinde sottyng aty-jóni toltyrylady. Prokuratura qyzmetkerlerin basqa is-sharalargha paydalanu zandylyqtyng búzyluyna sebepshi boldy.
30-jyldyng qys-kóktem ailarynda túqym, astyq salyqtary shekten shyqty. Jogharydan týsken qaulylardy mýltiksiz oryndap ýirengen jergilikti «sholaq belsendiler» júmysty «jandandyru» maqsatynda týrli әdister oilap tapty. Orta sharuashylyghy bar adamdardy qystygýni sheshindirip, salqyn úralargha qamauda ústady. Astyqty, maldy jasyrdyng dep qyl búrau salu da boldy.
Qamaludan, tәrkileuge úshyraudan qoryqqan sharualar maldarymen qosa esek, itterdi óltirip, sýiekterin ótkizuge mәjbýr boldy. Et, astyq salyqtaryn oryndau ýshin maldardy soyyp satushylar «Maldy qaskýnemdikpen so­yyp tastaugha qarsy kýres sharalary turaly» (1930, qantar) qauly arqyly qughyn-sýrginge úshyrady. Búnday qylmyskerlerdi tabu ýshin bir jyl búryn qansha maly bolghanyn, qazir qansha ekendigin súrap alu jetkilikti edi. Mal basy kem shyqqan jaghdayda anyq-qanyghyna kóz jetkizbesten qatang jauapqa tartyldy.
Sharualardy újymdargha birik­tiruding erkindik qaghidasynyng saqtalmauy, újym menshigine kýnkóris maldarymen qatar tauyqqa deyin tartyluy әrbir otbasynyng ashtyqqa úrynuyna әkeldi.
Ghasyrlar boyy diny aghymmen singen dәstýrlermen kýresu kóterilisting әleumettik aghymynyng kenenine әkelip soqty. Diny kózqarastaryna baylanysty adamdardy bay-kedey dep bóluge bolmaytyndyghymen Kenes ókimeti sanaspady. Dinge qarsy shabuyl kezinde meshitter túqym saqtaytyn qoymalargha, kensege, «qylmystylar» qamaytyn ýilerge, t.b. ainaldyryldy. Sóitip, adamdardyng diny senimderi ayaqqa taptaldy. Qazaly audandyq partiya komiytetining bólim mengerushisi Qaynarbaev dinge senushilerge salyq salu arqyly diny senimdi joydy oilap shyghardy. Mysaly, № 19 auyldyng túrghyny Jәmkege «sopy» degen aty ýshin jәne 2 at, 1 siyryna 112 astyq salyghy salyndy.
Osynda qanqúilylyq sayasattan zәrezap bolghan qazaqtar 1916 jylghy kóterilisten keyin qayta atqa qondy. «Kommunister joyylsyn!», «Din bostandyghy berilsin!», «Dindi qorghayyq!» úrandarymen bas kóteruge iytermeledi.

«Asan
kóterilisi»

Osynday bas kóterulerding biri - Qazaly audanyndaghy Asandar kóterilisi. Negi­zinen, Qazaly ónirindegi sharualar qar­sylyqtarynyng qolyna qaru alyp úiym­dasqan oshaghy Syrdariyanyng sol ja­ghalauyn kóptep mekendegen Asan ruy­­nyng ortasy bolghandyqtan jәne el au­zyn­daghy ataugha baylanysty jazalau­shy organdar shartty týrde «Asandar kóte­ri­lisi» degen atpen is qozghaghan. Sol at­pen múraghat qújattary bizge jetip otyr.
Býginge deyin qatang qúpiyada ústal­ghan múraghat derekterine sýiensek, kóte­riliske bet alu 1930 jyly tamyz aiynyng basynda bastalghan. Aral, Qazaly audandarynda malshy-kedey sharualargha qayta-qayta ýstemeley salynghan as­tyq salyghyna shydamaghan jergilikti ha­lyq auyldargha kelgen ókilderge óz kóz­qarastaryn ashyq bildirgen. Salystyrmaly týrde qarasaq, eki jyl búryn ghana 1928 jyly býkil Qyzylorda okrugi bolyp, 23 myng pút astyq dayyndaghan. Endi kelip bir ghana Qazaly audanynan osynshama astyq óndiru talap etiledi. Búl degening sharualargha artyq salyq salu degen sóz. Joqtan bar jasa dep dikildegen ókilder Qazaly audanynyng malshylaryna josparda belgilengen 2 pút astyq ornyna 8 pút astyq dayyndaugha mәjbýr etti.
Astyq dayyndau ókili Qayypov Núrmahannyng «Alty aryq» eldimekenine kelip, audannan belgilengen 23 myng pút astyq óndirudi jariyalaghan jinalysta Asanov Dәrmen, Qaldybaev Boshay, Qaldybaev Asan, Tileulesov Áset, Bәsimov Eldos, Mәdenov Beysenәli, Halyqov Súltan, Tileulesov Bayzaq, taghy basqalary astyq salyghyna qarsy shyghady. Jinalysta sóilegen kisiler memleketke astyq bermeymiz, jospardy qabyldamaymyz, egindi sender ýshin ekkenimiz joq dep, asty ótkizuge shaqyryp sóilegen auyldyq kenesting tóraghasy Moldabaevtyng sózin búzumen bolady. Ábden kózi qarayghan birneshe kisiler ókilderge tayaq ala úmtylady. Jinalysta sóilegen kisiler: «Memleketke astyq bermeymiz, jospardy qabyldamaymyz, sender ýshin ekkenimiz joq», - dep «Alty aryq» eldimekenindegi jinalystyng hattamasyna astyq tapsyru josparyn qabyldamaytyndyqtaryn jazdyryp, mór basuyn talap etip, qadaghalaydy. El tarap ketkesin Qazaly milisiyasynyng bastyghy Qangpov Núrmahan bastaghan top kelesi «Qara aryqta» jinalys shaqyrghanymen, ol jerdegi júrt Asanov Dәrmen, Qaldybaev Boshaylardyng ýgit-nasihatyna ergen júrtshylyq jinalysqa kelmey, qarsylyq bildiredi...
1930 jyly 11 tamyzda №22 auyl­dyng «Qasqa» eldimekeninde Aqjan Aqmambetovtyng ýiinde Ábdihalyq IYimbetov, Mústafa Ómirbekov, Nasyr Mәmeteev, Arzaqún Núrymbetov, t.b. endi kóterilu qajet degen oigha keledi. Osydan keyin әr auylgha Kenes ókimetining astyq tapsyru nauqanyna qarsylyghyn úiymdastyru ýshin olar óz ókilderin jiberedi. №21 auylda Núrymbetov, Qaraqúlov, Tanatarov, Asanov, №22 auyldan Aqmyrza kóterilisine belsene qatysushy retinde izdeude jýrgen Sәtenov Qodyrymbet, №23 auylda Ómirbekov, Mashanov, Edilqaraev, №24-25 auyldarda Qaldybaev Boshay, Janqúlov, Qaldybaev Ansattar «Kenes ókimeti eshkimdi ayamaydy. Barlyghyn tartyp alady. Meshitti qúrtady, dindi joyady» degen ýgit-nasihat taratady.
Osy jerde imam Maqsymmen tyghyz baylanysta bolghan, búryn aty eleusiz jýrgen Qaletov Medetbay túlghasyna toqtala ketkendi jón qórdik.
12 tamyzda «Alty aryqta», 13 tamyzda «Maqpalda», 14 tamyzda «Maydakól» eldimekenderinde kedey-kepshikterdi jinap, jogharyda atalghan mәselelerdi qozghaydy. Tamyzdaghy kóteriliske óz rulastaryn úiymdastyrugha uәde bergen ol óz sózinde túru ýshin toghys ruynan 100 shaqty adamnan otryad qúrady. Qolyna týsken «qarularymen» búl otryad Qaletovtyng basqaruyndaghy úiymshyldyghymen 4 qyrkýiekte bolghan qaqtyghysta jazalaushy otryadtyng kózine týsedi. Kóterilisshiler talabyn mýmkin týsingennen, mýmkin qoryqqannan, ne bolmasa aghayynmen birge bolghysy kelgennen bolar, 22-shi auyldyng partiya úiymynyng hatshysy Ády Izimbetov te Keneske qarsy ýgit jýrgize bastaydy. 12 tamyzda «Alty aryqtaghy», 13 tamyzda «Maqpaldaghy», 14 tamyzda «Maydakóldegi» ýgit jýrgizu kezinde «Kenes ókimeti barlyq astyqty tartyp alady, dindi joyady. Kimde-kim osy jolda qaza bolsa, júmaqqa barady» degen úrandar kóteriledi.
Bala ahun meshitin ústaushy, je­rgilikti aimaqta elge belgili dindar Ti­leu­múrat Qoshanov №14,17,18,19 auyl­darynan qúralghan topty bastaydy.
22 tamyzda «Alty aryqta» bolghan astyq dayyndau nauqany turaly jinalysta Asanov, Ómirbekov, Qaldybaevtar ókilderdi soqqygha jyghady. Osy oqighadan keyin 26 tamyzda Asanov Dәrmen, Qaldybaev Ansat, Tәkiyev Baqy, Tileubaev Júmashty GPU (Memlekettik sayasy basqarma) qyzmetkerleri tútqyndaydy. Audangha bet alghan olardy A. IYimbetov, N. Mәmeteev, A. Qaraqúlov, M.Ómirbekov bastaghan ýsh jýzdey adam qorshap, tútqyndardy kýshpen bosatyp alady. Osydan keyin «Alty aryq» jerinde myngha juyq adam jinalyp, qolgha qaru ústap, Kenes ókimetine qarsy kóteriluge sóz baylasady.
Birshama dayyndyqtan keyin top belsendileri 2 qyrkýiekte «Qanshyngýl» degen jerde songhy jinalys ótkizip, kóterilis basshylaryn saylaydy. Kópshilik dauyspen imam Maqsym Orymbetov han bolyp, onyng uәzirligine Ábdihalyq IYimbetov saylanady. Á.IYimbetov 37 jasta, Kenes ókilderining aituy boyynsha, baylar qataryna jatqyzylghanmen, iyeliginde 4 iri qara, ýii, kiyiz ýii bolghan. Imam Maqsymnyng diny kisi ekenin eskersek, kóteriliske negizinen úiymdastyrushylyq jәne basshylyq jasaghan uәzir boluy mýmkin, sebebi múraghat qújattarynda kóbinese IYimbetovting aty atalyp, Maqsym imamnyng aty tek han bolyp saylaghannan keyingi mәlimetterde ghana kezdesedi.
«Eger ókimet astyq talap etse, biz qorghasyn «nanmen» jauap beremiz» dep sheshken «bandalar qúramasyn» basu ýshin alghashqyda 80 adamnan qúralghan OGPU otryady jiberiledi.
Eki jaqtyng alghashqy qaqtyghysy 1930 jyly 4 qyrkýiekte Taqtakópir eldimekeninde bolghan deydi múraghat derekte­ri. Kóteriliske qatysushy Saghiy­dan Ýmbetovting esteliginde kelisilgen uaqyt­ta uәdelesken jerge adam qara­sy búrynghydan birneshe ese kóp jinalghan­dyghy aitylady.
Tosqauylda túrghan barlaushylar múzday qarulanghan bir top әskerding Syrdariya ózeninen Álseyit ótkeli arqyly ótip jatqanyn habarlaydy. Sýtpisirim uaqyttan keyin әskerler kelip qaldy» degen habar shyghyp, ile attandaghan úranmen halyq topyrlay algha úmtyla jóneledi. Alghashynda qalyng júrttan sasynqyrap qalghan otryad tez esin jiyp, pulemetten oq jaudyryp, alghashqy qatardaghy onshaqty adamdy jayratyp salady. Búl jaghday kóterilis basshylaryn «Halyq auyr salyqtargha narazy. Bas kóteru - týsinispeushilik. Halyq Kenes ókimetine týpkilikti qarsy emes, jaghdaydy týsindiruge ókil jiberinder» degen úsynyspen elshi jiberuge mәjbýr etedi. Elshiler úsynysyna qyzyl otryad komandirleri kóterilis basshylaryn ústap berip, eki saghat ishinde qarularyn tastaudy ýzildi-kesildi talap etedi.
Shiyelenisken isting beybit jolmen bitpeytinine kózderi jetken kóteri­lisshiler búl talaptan bas tartady.
1930 jyly 6 qyrkýiekte Qazaly stan­siyasynda bas shtaby Almaty qa­lasynda ornalasqan Qazaq últ­tyq kavaleriyalyq diviziony kómek­ke ke­ledi. Atalghan otryad Birikken memleket­tik sayasy basqarma otryadtarymen qosyla Sarysu, Talas, Sozaq, Qaraqúm, Yrghyz, keyinnen Aday, taghy basqa kóterilisterdi jazalaugha belsene qatysqan. Osylaysha Qazaqstannyng partiya-chekistik basshylary jergilikti halyqtan qúral­ghan otryadtar arqyly qazaqtargha óz qoly­men ot ústatyp, kóterilisterdi ba­syp-janyshqan edi. Kómekshi otryad shaqy­ryluyna imam Maqsym basqarghan qoz­ghalysqa qatysushylar sany 5000-gha jetti degen habar sebep bolghanday. Shynynda da, kelip qosylushylar sany kýnnen-kýnge kóbeye týsken bolatyn. Qazaly audany­nyng 21-auylynan 160 adam auyl­dyq kenestegi qyzyl tudy júlyp tastap, jaqynda Kenes ókimeti joyylady degen oimen Orymbetovke kelip qosylady. Búnday toptar «Maqpal», «Qasqa» eldi­mekenderinen, Aral audanynan da kelip, kóterilisshiler sanyn tolyqtyra týsedi.
1930 jyly 6 qyrkýiekte Qazaq últtyq kavaleriyalyq diviziony kelgen kýni sharualar jazalaushylargha qarsy taghy shabuyl jasaydy. Alayda 40 adamnan aiyrylyp, onyng ishinde Maqsym da bar, 14 adamy jaralanghan kóterilisshiler toby bytyray keyin sheginedi. Sharualar auyr jaghdaylaryna baylanysty úrysqa týskenimen, úzaq tiresuge shamalary kelmey, jan-jaqqa, tipten elden tys jerlerge de kóshuge mәjbýr bolady.
Qozghalys taraghannan keyin tótenshe organdar olardy ayausyz jazalaugha kirisedi. Olar­dyng ishinde kóterilisti úiymdastyrushy retin­de 9 adam Resey Federasiyasynyng Qylmystyq kodeksining atyshuly 58-shi babyna sәikes, IYimbetov Ábdihalyq, Edilqaraev Qalymbet, Ómirbekov Mústafa, Nýrekeev Pirimbet, Mәmeteev Nasyr, Núrymbetov Arzaqún, Tanatarov Ayjaryq, Qaraqúlov Ábdirahman, Qonysov Júbatqandar 1931 jyly 4 mamyrda Qyzylorda qalasynda atylady. Búghan Qyzylorda qalalyq Birikken Sayasy basqarmanyng bastyghy Maevskiy, ókimet ókilining kómekshileri Markeviys, Agibalovtar qol qoyghan atu jazasy turaly ýkimning oryndalghany turaly akt dәlel bolady. Búl qújat Últtyq qauipsizdik komiytetining Qyzylorda oblysy jәne Bayqonyr qalasy boyynsha departamentining múraghatynda saqtauly. 1931 jyly 6 mausymda toghys ruyn kóteriliske úiymdastyrghan Qaletov Medetbay da atylady. Qanshama adamdy elding syrtynda qamysty panalap, tyghylyp jýrgen jerlerinde ansha aulaydy. Kóptegen kisilerding taghdyry býginge deyin beymәlim bolyp otyr.
Asan nemese Qazaly kóterilisi jayly kóptegen derekterding negizgi kózi - MSB ókilderining jýrgizgen tergeu iste­ri arqyly 80 jyl búrynghy oqighany to­lyq shynayy ashu mýmkin emes.
Sonymen birge mәlimetterde shynymen banda toby bolghany jóninde dәlel joq, tek qana halyq jinalystary aitylady jәne kóterilisshilerding qansha ziyan keltirgeni dәleldenbegen. Auyldyq partiya úiymynyng hatshysy Izimbetov óz jauabynda «eldegi qúrghaqshylyq joghary­da atalghan auyldar ýshin 23 myng pút astyq jinau mýmkindigin bermeydi» dep kórsetken. Alayda ókil Qaypov bú­ghan kónil bólgisi jәne jaghdaydy týsingisi kelmegen.
Tergeu qújattary orys tilinde audarmashysyz jýrgizilgendikten, kuәlerding sauatsyzdyghyna baylanysty әdil toltyryldy dep aitugha bolmaydy.
Kenestik kezende búl oqighalargha sayasy túrghydan bagha berip, aq-qarasyn ajyratu mýmkin emes edi. Búl jerde tarih aqiqaty jasyryn ústalsa, onyng halyqqa beretin sayasiy-tәrbiyelik sipatynyng joyylatyny eskerilmedi. Jazyqsyz auqatty sharualardy tәrkileuden, qara halyqqa esepsiz salyqtar saludan, bir sózben aitqanda, memlekettik talaudan bastalghan soraqy reforma últymyzdan 2 200 000-nan astam adamnyng kez kelgen jerde ashtan talyp, isip-keuip ólip, kómusiz qaluyna nemese atajúrttan ýdere kóshuine әkelip soqty.
Sol jyldardyng sayasy zorlyghy adamdardyng bostandyghynan, aqyr ayaghy adam bolu qúqyghynan, otbasyn qúryp, úrpaq sýngden aiyrdy.
Álbette, adamnyng әr isi, jasaghan barlyq jaqsylyghy men jamandyghy keyingi úrpaqtar tarpynan әdil bagha­syn almay qoymaydy. Mineki, ghasyr­lar ansaghan tәuelsizdik arqasynda totaliy­tarlyq jýiening soraqy bir kórinisi «Asan­dar kóterilisinin» sebepterining key­bir jaqtaryn ashugha mýmkindik tuyp, onyng taghylymdarynyng aqiqatyna qol jet­kizip otyrmyz.
Akademiyk-jazushy M.Áuezov: «Er - el tarihynyng beli» deymiz... Bir kezde bel kórinse, keler úrpaq tarihyna óz túsynda kórsetip ketken kómegimen, ornatyp ketken tuymen, tastap ketken ýlgisimen, núsqap ketken betimen, endi bel ghana emes, biyik túghyr bop, asqar tau bop kórinedi», - dep jazghan eken. Keshe ghana qatysqandardyng ózderine ghana emes, keyingi úrpaghyna da salqyny tiygen azattyq ansaghandardyng «býlikshildik» is-әreketi býgin tәuelsizdikti nyghaytugha qajetti erik-jigerding asqar tauy bolyp qayta oraldy.
Zertteu barysynda «Asan kóterilisi» atanghan Qazaly jerindegi qozghalys metodo­logiyalyq manyzy bar últ-azat­tyq qozghalystardyng bir kezeni ekenine kózimiz jetti. Óitkeni últ-azattyq qoz­ghalysy otarlaushylargha qarsy bo­la­dy, sondyqtan da últtyng әrtýrli әleumet­tik toptarynyng kózqarasy bir arnagha, yaghny azattyq jolyna, ózderining últtyq mýddesin qorghaytyn memlekettigin, derbestigin qalpyna keltiru jolyna úiysady. Shynynda, kóteriliske qatysushylar әrtýrli әleumettik toptar­gha, bay-kedey, dindar, dinge senbeushi, kәri-jas t.s.s. bolyp bólinbey, úiym­dasty. Sonymen qatar ortalarynan han saylauy, kezindegi tәuelsiz ómir sýrgen qazaq handyghyn, yaghny tәuelsiz el boludy ansaghandyqtan tughan jaghday dep esepteymiz.
Ataqty tarihshy M.Qozybaevtyng «ata-baba erligi - halyq múrasy, onyng tarihy, onyng maqtanyshy» degen tújy­rymyn eske ala otyryp, ardy oilaghan agha úrpaq ónegesin qúrmetteu, boyymyzgha siniru qazirgi úrpaqtyng azamattyq boryshy bolyp tabylady dep oilaymyz.
Elimizding egemendigi men tәuelsizdigi jolynda janpida bolghandardyng órshil ruhy men asqaq múrattary halqymyzdyng jýreginde mәngilik oryn alsyn.

Mústafa Mataev,
Qorqyt Ata atyndaghy
Qyzylorda memlekettik uniyversiytetining professory,
Qyzylorda qalasynyn
Qúrmetti azamaty

Nauryzbay Bayqadamov,
Qorqyt Ata atyndaghy Qyzylorda memlekettik uniyversiytetining tәrbie jónindegi prorektory, «Mәrtebeli Qazaqstan» qoghamdyq qorynyng preziydenti

http://anatili.kz/?p=6883