ەلباسى ن.نازارباەۆ: «ءبىزدىڭ ەڭ باس­تى قۇندىلىعىمىز - ول وتانىمىز، تاۋەلسىز قازاق­ستان!» دەپ ۇنەمى ايتۋدان تانعان ەمەس. ونىڭ باس­تى سەبەبى بۇگىنگى جاعدايىمىزعا وڭاي جەتپەگەندىگىمىزدەن دەپ ويلايمىز. تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ 20 جىلدىق كەزەڭى ارتتا قالىپ بارادى. تاريحىمىزدى جازۋعا دا ەركىندىك تۋدى. تاۋەلسىزدىگىمىز ۇلتتىق سانامىزدىڭ ويانۋىنا تۇرتكى بولدى. بۇل تاۋەلسىزدىكتى بىزگە بىرەۋ بەرە سالعان جوق. ول - سان عاسىرلار بويعى اتا-بابالارىمىزدىڭ وسى جولداعى قاندى شايقاستارىنىڭ، شىندىق جولىندا شىڭعىرعان ايتىستارىنىڭ ناتيجەسى. تانىمال عالىم، اكادەميك، كورنەكتى كوسەمسوز شەبەرى م.قوزىباەۆتىڭ تىلىمەن ايتساق: «تاۋەلسىزدىك جولى - ۇزاق جول، عاسىرلىق جول، ول - اتا-بابالارىمىز­دىڭ جولى، ەرلىك جولى».
قازاق تاريحىنداعى ۇلتىمىز­دىڭ تاۋەلسىز بولۋ جولىنداعى كۇرەسى - وزىندىك مانىمەن، ەرەكشەلىگىمەن، ەركىمەن تانىلا­تىن، مويىندالاتىن ءومىر شىندىعى. ەل بوستاندىعى جولىن­داعى حالىقتىڭ تاڭداۋىنا سول جولداعى كۇرەس شىن­دىعىن جەكە ءبىر ساياسي كۇشتەردىڭ نەمەسە جەكەلەگەن ادامداردىڭ مۇددەلەرى ءۇشىن بويامالاپ باعا بەرۋگە بولمايدى. شىندىق ءتۇبى ءبىر اشىلاتىنى انىق. ناعىز تاۋەلسىز تاريح - شىندىق! ويتكەنى قازاقستان تاريحى - ءار زامانداعى الەم تاريحىنىڭ ءبىر كورىنىسى، بولمىسى. نارازىلىق

ەلباسى ن.نازارباەۆ: «ءبىزدىڭ ەڭ باس­تى قۇندىلىعىمىز - ول وتانىمىز، تاۋەلسىز قازاق­ستان!» دەپ ۇنەمى ايتۋدان تانعان ەمەس. ونىڭ باس­تى سەبەبى بۇگىنگى جاعدايىمىزعا وڭاي جەتپەگەندىگىمىزدەن دەپ ويلايمىز. تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ 20 جىلدىق كەزەڭى ارتتا قالىپ بارادى. تاريحىمىزدى جازۋعا دا ەركىندىك تۋدى. تاۋەلسىزدىگىمىز ۇلتتىق سانامىزدىڭ ويانۋىنا تۇرتكى بولدى. بۇل تاۋەلسىزدىكتى بىزگە بىرەۋ بەرە سالعان جوق. ول - سان عاسىرلار بويعى اتا-بابالارىمىزدىڭ وسى جولداعى قاندى شايقاستارىنىڭ، شىندىق جولىندا شىڭعىرعان ايتىستارىنىڭ ناتيجەسى. تانىمال عالىم، اكادەميك، كورنەكتى كوسەمسوز شەبەرى م.قوزىباەۆتىڭ تىلىمەن ايتساق: «تاۋەلسىزدىك جولى - ۇزاق جول، عاسىرلىق جول، ول - اتا-بابالارىمىز­دىڭ جولى، ەرلىك جولى».
قازاق تاريحىنداعى ۇلتىمىز­دىڭ تاۋەلسىز بولۋ جولىنداعى كۇرەسى - وزىندىك مانىمەن، ەرەكشەلىگىمەن، ەركىمەن تانىلا­تىن، مويىندالاتىن ءومىر شىندىعى. ەل بوستاندىعى جولىن­داعى حالىقتىڭ تاڭداۋىنا سول جولداعى كۇرەس شىن­دىعىن جەكە ءبىر ساياسي كۇشتەردىڭ نەمەسە جەكەلەگەن ادامداردىڭ مۇددەلەرى ءۇشىن بويامالاپ باعا بەرۋگە بولمايدى. شىندىق ءتۇبى ءبىر اشىلاتىنى انىق. ناعىز تاۋەلسىز تاريح - شىندىق! ويتكەنى قازاقستان تاريحى - ءار زامانداعى الەم تاريحىنىڭ ءبىر كورىنىسى، بولمىسى. نارازىلىق

قازاقستان ەگەمەندى ەل رەتىندە الەمدىك وركەنيەتتەن ءوز ورنىن تاۋىپ، قوعامدىق ءومىردى دەموكراتيالاندىرۋ­دى قولعا العاننان باستاپ ۇلتتىق تاريحى­مىزعا جاڭادان تالداۋعا جول سالىندى. كەڭەستىك وتارلىق ساياسات كەزىندە بۇرمالاۋشىلىققا تاپ بولعان ەلىمىزدىڭ بۇرالاڭ تاعدىرىنا شولۋ جاساساق، كوز الدىمىزعا ەڭ ءبىرىنشى 30-جىلدار زوبالاڭى ورالادى.
سوناۋ «اقتابان شۇبىرىندى، القاكول سۇلاما» وقيعاسىنان دا اسىپ تۇسكەن، اۋىل شارۋاشىلىعىنداعى ەكونوميكالىق قاتىناستاردى ساياسي توتەنشە ستاليندىك-گولوششەكيندىك شارالارمەن الماستىرۋ وقيعاسى - ايتار اۋىزعا وڭاي بولعانىمەن، تەرەڭىنە قۇرىق بويلاتپاس ۇلتتىق سورىمىز. تۇتاس ءبىر حالىقتىڭ تاريحي دامۋ ۇدەرىسىندە ەتنيكالىق فاكتوردى، حالىقتىڭ بولمىسى مەن تابيعاتىن جوققا شىعارۋشىلىق نەمەسە تاپتىق قاعيداعا باعىنىشتى دەپ قاراۋدىڭ ناتيجەسىندە كوپتەگەن وقيعالاردىڭ كولەڭكەلى جاعى كورسەتىلمەي، كەيبىرى تاريحي وقيعالار قاتارىنا ەنبەي قالدى.
قازاق دالاسىندا كەڭەس وكىمەتىنىڭ كۇش­پەن جۇرگىزگەن «اسىرا سىلتەۋ بولما­سىن، اشا تۇياق قالماسىن» ۇرانى­نىڭ ناتيجەلەرى حالىقتىڭ اشىق نارا­زى­لىعىن تۋدىرماي قويمادى.
1929-32 جىلدارى قازاق ەلىندە جۇرگىزىلگەن وسىنداي كۇشتەپ ۇجىمداس­تىرۋعا قارسى 372 نارازىلىقتار مەن باس كوتەرۋلەر بولىپ ءوتتى. 1929 جىلدارى نارازىلىقتار جەكەلەگەن اۋدانداردا باستالىپ، 1930 جىلى جاپپاي قوزعالىسقا ۇلاستى. قوزعالىستاردىڭ ءورشۋى 1930 جىلى 1 اقپانداعى «جاپپاي ۇجىمداستىرۋ اۋداندارىندا اۋىل شارۋاشىلىعىن سوتسياليستىك جولدارمەن قايتا قۇرۋدى نىعايتۋ جانە كۋلاكتارمەن كۇرەسۋ شارالارى تۋرالى» دەگەن قاۋلىسىمەن تىكەلەي بايلانىستى بولدى. بۇل تەك قانا ۇجىمداستىرۋ قياناتىنا قارسىلىق ەمەس، ونىڭ نەگىزىندە ازاتتىق اڭساعان ۇلتتىڭ جانايقايى تۇر ەدى.
اۋىل شارۋاشىلىعىن كەڭەستەن­دىرۋدىڭ زورلىعىنا قارسى كوتەرىلىستەر تۋرالى مۇراعات قۇجاتتارىمەن تانىسۋ كەزىندە قولىنا تاياق ۇستاپ، اۋزىنان وقتى قارشا بوراتقان پۋلەمەتكە قارسى تۇرعان ەرلىكتىڭ نەگىزىندە نە تۇر دەپ، الدە قازاقي اڭعالدىق پا دەپ تە ويلايسىڭ؟
وسى ورايدا مۇحتار اۋەزوۆتىڭ «ەرلىك» تۋرالى ورامدى تۇجىرىمى ەسكە تۇسەدى. عۇلاما عالىم «ەرلىك - ءبىردىڭ ۇلگىسى ەمەس، باردىڭ ۇلگىسى، وسى ەرلىك جايشىلىقتا كۇندە سىنالىپ، ءسات سا­يىن ساراپقا تۇسە بەرمەيدى. ەر ەكەنى بەلگىسىز كادىمگى كوپتىڭ ءبىرى بوپ جۇرگەن ادام كۇندەردىڭ ءبىر كۇنىنە جەتەدى دە، قاتارىنان قارا ءۇزىپ، سامعاپ ۇشادى، كوپ ىشىنەن كولبەڭ ەتەدى دە، جارق بەرىپ، ءبىر-اق بوي كورسەتەدى. مۇنى وسىلاي ەتەتىن - وزگەشە كۇندەر، كوپكە جايىلعان وزگەشە كۇيلەر»، - دەگەن ەكەن.
قالاي دەسەك تە، الەمدىك وركەنيەتتە قيىر شىعىستان باتىس ەۋروپاعا دەيىن ارالىقتا مەملەكەت قۇرۋدىڭ ۇلگىسىن كورسەتكەن، ۇلى دالا اتتى ەلىمىزدى جاۋدان قورعاعان بابالارىمىزدىڭ عاسىردان-عاسىرعا ۇلاسىپ كەلە جاتقان قاھارماندىق قاسيەتى ەرلەرىن تاعى دا ازاتتىق جولىنا باستادى. ونىڭ باستى سەبەبى - اتا-بابا سالتىندا پاتريوتتىق رۋحتى قالىپتاستىرۋ، ونى جوعارى ۇستاۋ ءداستۇرى مىقتى بولدى. سوناۋ ەدىگە، الپامىس، قوبىلاندى، بوگەنباي، قابانباي، ناۋرىزباي، كەنەسارى، جانقوجا، بۇقارباي، ت.ب. مىڭداعان باتىر بابالار رۋحى ارقاشاندا ەل باسىنا كۇن تۇسكەندە قايتا جاڭعىرىپ وتى­راتىنى انىق. سوندىقتان دا «ەشكىم ىشتەي باتىر بولىپ تۋمايدى. باتىرلىق تا مىنەز سەكىلدى وسكەن، كورگەن تاربيەگە بايلانىس­تى قالىپتاسادى» دەپ باتىر باۋىرجان مومىشۇلى تەگىن ايتپاسا كەرەك.
تۇركى حالىقتارىنىڭ كوسەمى م.شوقاي بۇل كوتەرىلىستەردىڭ سەبەبىن «تۇركىستانداعى ورىس بول­شەۆيكتەرىنىڭ ادەتتەن تىس ەزۋى مەن قاناۋى، قاتىگەزدىگى بولىپ وتىر»، «...ولار قىزىل ورىستاردىڭ اۋىر تەپكىسىنە تۇنشىققاندىقتان... جاتىپ ولگەنشە، اتىپ ولمەككە بەل بايلاپ... قولعا تۇسكەن قارۋلارىن الىپ كوتەرىلىسكە شىعۋدا» دەپ سول كەزدە ءدال ايتقانىن قازىر ۋاقىت دالەلدەۋدە.
وسىنداي سەبەپتەن تۋىنداعان بۇرىن­عى قىزىلوردا وكرۋگىندەگى «اقمىرزا احۋن باستاعان نارازىلىق»، «قاراقۇم قوز­عالىسى»، «قازالى نەمەسە اساندار كوتەرىلىسى» دەگەن شارتتى اتتارمەن بەل­گىلى ت.ب. بيلىككە نارازىلىقتار - قازاق­تاردىڭ ۇزاق جىلدار بويى جۇرگىزگەن ۇلت-ازاتتىق قوزعالىستارىنىڭ ءبىر كەزەڭى.
بۇنداي تۇجىرىمدى العاش رەت قازاق­ستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ۇلتتىق عىلىم اكا­دەميا­سى­نىڭ اكادەميگى م.قوزىباەۆ كە­زىندە قازاق حالقىنىڭ ءۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىن جەتى كەزەڭگە ءبولىپ، «جەتىن­شى كەزەڭ 1917 جىلى اقپان جانە قازان رە­ۆوليۋتسياسى، ازاماتتىق قاراما-قار­سى كەزىندە دامىدى دا، كۇشپەن ۇجىم­داستىرۋ كەزىندەگى 370-تەن استام شارۋالار قارسىلىعىنىڭ جەڭىلىسىمەن اياقتالدى»، - دەپ 1990 جىلى جازعان بولاتىن.
بۇل تولقۋلاردىڭ باستالۋىنا اۋىل­دى كەڭەستەندىرۋ كەزىندە سول تۇستا بكپ (ب)-نىڭ قازاق ولكەلىك كوميتەتىن باسقارعان ف.گولوششەكيننىڭ ۇلتتىق يدەيالارىمىزعا قارسى ماقساتتارى سىلتاۋ بولدى.
حالىقتىڭ بيلىككە اشىق قارسى­لىعى­نىڭ سەبەپتەرىنىڭ نەگىزگى كورىنىستەرىنەن فاك­تىلەر كەلتىرۋىمىز قاجەت دەپ ويلايمىز.
1926 جىلى ولكەلىك پارتيا وكىمە­تىنىڭ 2-پلەنۋمىندا گولوششەكين ءمالىم­دەمەسىنەن كەيىن اۋىلدا "كىشى قازان" ءتوڭ­كەرىسىن جۇرگىزۋ باستالادى. بۇل شارا بىرنەشە كەزەڭنەن - بايلاردىڭ مال-مۇلكىن تاركىلەۋ، جەر اۋدارۋ، تاپ رەتىندە جويۋ ارقىلى جاپپاي ۇجىمداستىرۋعا جەتكىزۋدەن تۇرادى.
قىزىلوردا ايماعىندا تاركىلەۋ ناۋقانى 1928 جىلى قىركۇيەك ايىنىڭ باس كەزىندە-اق جۇرگىزىلە باستادى. العاشقى تاركىلەنەتىن بايلاردىڭ جانە ولاردىڭ مالىنىڭ سانى قازالى اۋدانىندا شامامەن 7 ادام جانە 2920 باس مال بولعان. بۇل سول كەزدەگى سەگىز اۋداننىڭ ىشىندە ادام مەن مال سانىنىڭ ەڭ كوبى ەدى. "بۇل ايماقتا بايلاردى تاركىلەيدى" دەگەن حاباردان كەيىن تاركىلەۋدەن قۇتىلۋ ءۇشىن جەرگىلىكتى بايلار مالدارىن ايداپ، ءوز اۋىلدارىنان 1000 شاقىرىمعا قۇم اراسىنا كوشىپ كەتكەن. وسىدان كەيىن مالدارىن تۋىسقاندارىنا ۇلەستىرىپ بەرۋ، كورشى رەسپۋبليكالارعا كوشىپ كەتۋ بايقالعان. مىسالى، قازالى اۋدانىنداعى "قاراقۇم " ماڭىنىڭ بايلارى جەدەل قارقىنمەن بۇحارا، حيۋا، سامارقانعا كوشىپ كەتەدى. ال باستاپقى بەلگىلەنگەن 7 ادامنىڭ ورنىنا 10-نان اسا ادام ءبىرىنشى تىزىممەن تاركىلەنىپ، اداي وڭىرىنە جەر اۋدارىلعان.
كەلەسى كەزەڭ - قايتا-قايتا سالىق سالۋ 1927 جىلعى جۇتتان ەسىن تولىق جيا قويماعان حالىققا وتە اۋىر ءتيدى. وكىمەت باسشىلارى ۇساق مەنشىكتى قوجالىقتارعا كەلەسى سالىق تۇرلەرىن بەلگىلەدى: جەكە سالىق، وزىندىك سالىق، ءبىر جولعى سا­لىق. سونىمەن قاتار ەگىستىك جەرلەر مەن مال باسىن مىندەتتى ساقتاندىرۋ تولەم­دەرى، ءارتۇرلى زاەمدار، تولەمدەر ۇجىم­دىق شارۋاشىلىق قۇرۋدىڭ كۇشتەۋ قۇرال­دارىنا اينالدى. كوشىپ كەتكەن بايلار قوجالىقتارىنىڭ سالىعىن ەلدە قالعان ورتاشالار مەن كەدەيلەرگە ءبولىپ سالدى.
اۋداننىڭ وكىلدەرى اۋىلدارعا كەلىپ: "ۇجىمعا كىرمەگەندەرگە ارتىق سالىق سالىنادى، مۇلكى تاركىلەنەدى", - دەپ ۇرەي تاراتۋمەن بولادى. قازالى اۋدانىنىڭ 20 اۋىلىندا وكىل شارۋالارعا قىزىلقۇمعا جايلاۋعا شىعۋعا تىيىم سالىپ، ارنايى بريگادا جىبەرىپ، 92 مال شارۋاشىلىعىن سىر بويىنا كوشىرىپ، ەگىن ەگۋگە كۇشتەگەن. سالىنعان سالىق مولشەرىن ورىنداماعان ادامداردىڭ توبەسىنە مۇزداي سۋ قۇيۋ، «تاركىلەنەسىڭ» دەپ قورقىتۋ، ت.ب. جازالار قولدانىلدى.
استىق سالىعىمەن بىرگە شيكىزات سالىقتارى كەزىندە زورلاپ كۇشتەۋ قىستى كۇنى قوي قىرقۋعا ءماجبۇر ەتسە، كەيبىر اۋىلداردا جىلقىلاردىڭ جالدارى مەن قۇرىقتارىن قىرىقتىرعان. ەكىنشى ءبىر اۋىلداردا ءبىر قويدان ءبىر پۇت (16 كيلوگرامنان استام) ءجۇن سالىق سالىنعان كەزدەر دە بولعان. اۋىلدا شيكىزات جيناۋ ءۇش رەت جۇرگىزىلىپ، اقىر سوڭىندا ءجۇن سالىعىن ورىنداۋ ءۇشىن جۇرت ۇيلەرىندەگى كورپەلەرىن سوگۋگە، كيىزدەرىن قايتا تۇتۋگە دەيىن باردى. اۋداندىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ توراعاسى ء"وزىم بىلەمىنگە", ءبىر اۋىلدىڭ بارلىق مالدارىن تارتىپ العان.
وكىمەتتىڭ قولدان ۇيىمداستىرعان ناۋ­قاندارى كەزىندە سوت، پروكۋراتۋرا قىزمەتكەرلەرى استىق دايىنداۋ وكىل­دەرىنىڭ قولشوقپارلارىنا اينالدى.
كوپ جەرلەردە سوتتار وكىلدەر رەتىن­دە جەرگىلىكتى جەرلەرگە جىبەرىلىپ، جاۋاپ­كەرشىلىگى وكرۋگتىك كوميتەت دايىنداعان كىسىلەرگە جۇكتەلدى. ولاردىڭ كوبىسىن وكرۋگتىك سوتتىڭ ءوزى دە بىلمەيتىن. تازا بلانكىلەرگە قول قويىلىپ، ءمور باسىلىپ، تاعايىندالعان جەرلەرىندە سوتتىڭ اتى-ءجونى تولتىرىلادى. پروكۋراتۋرا قىزمەتكەرلەرىن باسقا ءىس-شارالارعا پايدالانۋ زاڭدىلىقتىڭ بۇزىلۋىنا سەبەپشى بولدى.
30-جىلدىڭ قىس-كوكتەم ايلارىندا تۇقىم، استىق سالىقتارى شەكتەن شىقتى. جوعارىدان تۇسكەن قاۋلىلاردى مۇلتىكسىز ورىنداپ ۇيرەنگەن جەرگىلىكتى «شولاق بەلسەندىلەر» جۇمىستى «جانداندىرۋ» ماقساتىندا ءتۇرلى ادىستەر ويلاپ تاپتى. ورتا شارۋاشىلىعى بار ادامداردى قىستىگۇنى شەشىندىرىپ، سالقىن ۇرالارعا قاماۋدا ۇستادى. استىقتى، مالدى جاسىردىڭ دەپ قىل بۇراۋ سالۋ دا بولدى.
قامالۋدان، تاركىلەۋگە ۇشىراۋدان قورىققان شارۋالار مالدارىمەن قوسا ەسەك، يتتەردى ءولتىرىپ، سۇيەكتەرىن وتكىزۋگە ءماجبۇر بولدى. ەت، استىق سالىقتارىن ورىنداۋ ءۇشىن مالداردى سويىپ ساتۋشىلار «مالدى قاسكۇنەمدىكپەن سو­يىپ تاستاۋعا قارسى كۇرەس شارالارى تۋرالى» (1930, قاڭتار) قاۋلى ارقىلى قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىرادى. بۇنداي قىلمىسكەرلەردى تابۋ ءۇشىن ءبىر جىل بۇرىن قانشا مالى بولعانىن، قازىر قانشا ەكەندىگىن سۇراپ الۋ جەتكىلىكتى ەدى. مال باسى كەم شىققان جاعدايدا انىق-قانىعىنا كوز جەتكىزبەستەن قاتاڭ جاۋاپقا تارتىلدى.
شارۋالاردى ۇجىمدارعا بىرىك­تىرۋدىڭ ەركىندىك قاعيداسىنىڭ ساقتالماۋى، ۇجىم مەنشىگىنە كۇنكورىس مالدارىمەن قاتار تاۋىققا دەيىن تارتىلۋى ءاربىر وتباسىنىڭ اشتىققا ۇرىنۋىنا اكەلدى.
عاسىرلار بويى ءدىني اعىممەن سىڭگەن داستۇرلەرمەن كۇرەسۋ كوتەرىلىستىڭ الەۋمەتتىك اعىمىنىڭ كەڭەيۋىنە اكەلىپ سوقتى. ءدىني كوزقاراستارىنا بايلانىستى ادامداردى باي-كەدەي دەپ بولۋگە بولمايتىندىعىمەن كەڭەس وكىمەتى ساناسپادى. دىنگە قارسى شابۋىل كەزىندە مەشىتتەر تۇقىم ساقتايتىن قويمالارعا، كەڭسەگە، «قىلمىستىلار» قامايتىن ۇيلەرگە، ت.ب. اينالدىرىلدى. ءسويتىپ، ادامداردىڭ ءدىني سەنىمدەرى اياققا تاپتالدى. قازالى اۋداندىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ءبولىم مەڭگەرۋشىسى قاينارباەۆ دىنگە سەنۋشىلەرگە سالىق سالۋ ارقىلى ءدىني سەنىمدى جويۋدى ويلاپ شىعاردى. مىسالى، № 19 اۋىلدىڭ تۇرعىنى جامكەگە «سوپى» دەگەن اتى ءۇشىن جانە 2 ات، 1 سيىرىنا 112 استىق سالىعى سالىندى.
وسىندا قانقۇيلىلىق ساياساتتان زارەزاپ بولعان قازاقتار 1916 جىلعى كوتەرىلىستەن كەيىن قايتا اتقا قوندى. «كوممۋنيستەر جويىلسىن!»، «ءدىن بوستاندىعى بەرىلسىن!»، «ءدىندى قورعايىق!» ۇراندارىمەن باس كوتەرۋگە يتەرمەلەدى.

«اسان
كوتەرىلىسى»

وسىنداي باس كوتەرۋلەردىڭ ءبىرى - قازالى اۋدانىنداعى اساندار كوتەرىلىسى. نەگى­زىنەن، قازالى وڭىرىندەگى شارۋالار قار­سىلىقتارىنىڭ قولىنا قارۋ الىپ ۇيىم­داسقان وشاعى سىرداريانىڭ سول جا­عالاۋىن كوپتەپ مەكەندەگەن اسان رۋى­­نىڭ ورتاسى بولعاندىقتان جانە ەل اۋ­زىن­داعى اتاۋعا بايلانىستى جازالاۋ­شى ورگاندار شارتتى تۇردە «اساندار كوتە­رى­لىسى» دەگەن اتپەن ءىس قوزعاعان. سول ات­پەن مۇراعات قۇجاتتارى بىزگە جەتىپ وتىر.
بۇگىنگە دەيىن قاتاڭ قۇپيادا ۇستال­عان مۇراعات دەرەكتەرىنە سۇيەنسەك، كوتە­رىلىسكە بەت الۋ 1930 جىلى تامىز ايىنىڭ باسىندا باستالعان. ارال، قازالى اۋداندارىندا مالشى-كەدەي شارۋالارعا قايتا-قايتا ۇستەمەلەي سالىنعان اس­تىق سالىعىنا شىداماعان جەرگىلىكتى حا­لىق اۋىلدارعا كەلگەن وكىلدەرگە ءوز كوز­قاراستارىن اشىق بىلدىرگەن. سالىستىرمالى تۇردە قاراساق، ەكى جىل بۇرىن عانا 1928 جىلى بۇكىل قىزىلوردا وكرۋگى بولىپ، 23 مىڭ پۇت استىق دايىنداعان. ەندى كەلىپ ءبىر عانا قازالى اۋدانىنان وسىنشاما استىق ءوندىرۋ تالاپ ەتىلەدى. بۇل دەگەنىڭ شارۋالارعا ارتىق سالىق سالۋ دەگەن ءسوز. جوقتان بار جاسا دەپ دىكىلدەگەن وكىلدەر قازالى اۋدانىنىڭ مالشىلارىنا جوسپاردا بەلگىلەنگەن 2 پۇت استىق ورنىنا 8 پۇت استىق دايىنداۋعا ءماجبۇر ەتتى.
استىق دايىنداۋ وكىلى قايىپوۆ نۇرماحاننىڭ «التى ارىق» ەلدىمەكەنىنە كەلىپ، اۋداننان بەلگىلەنگەن 23 مىڭ پۇت استىق ءوندىرۋدى جاريالاعان جينالىستا اسانوۆ دارمەن، قالدىباەۆ بوشاي، قالدىباەۆ اسان، تىلەۋلەسوۆ اسەت، ءباسىموۆ ەلدوس، مادەنوۆ بەيسەنالى، حالىقوۆ سۇلتان، تىلەۋلەسوۆ بايزاق، تاعى باسقالارى استىق سالىعىنا قارسى شىعادى. جينالىستا سويلەگەن كىسىلەر مەملەكەتكە استىق بەرمەيمىز، جوسپاردى قابىلدامايمىز، ەگىندى سەندەر ءۇشىن ەككەنىمىز جوق دەپ، استى وتكىزۋگە شاقىرىپ سويلەگەن اۋىلدىق كەڭەستىڭ توراعاسى مولداباەۆتىڭ ءسوزىن بۇزۋمەن بولادى. ابدەن كوزى قارايعان بىرنەشە كىسىلەر وكىلدەرگە تاياق الا ۇمتىلادى. جينالىستا سويلەگەن كىسىلەر: «مەملەكەتكە استىق بەرمەيمىز، جوسپاردى قابىلدامايمىز، سەندەر ءۇشىن ەككەنىمىز جوق»، - دەپ «التى ارىق» ەلدىمەكەنىندەگى جينالىستىڭ حاتتاماسىنا استىق تاپسىرۋ جوسپارىن قابىلدامايتىندىقتارىن جازدىرىپ، ءمور باسۋىن تالاپ ەتىپ، قاداعالايدى. ەل تاراپ كەتكەسىن قازالى ميليتسياسىنىڭ باستىعى قايۋپوۆ نۇرماحان باستاعان توپ كەلەسى «قارا ارىقتا» جينالىس شاقىرعانىمەن، ول جەردەگى جۇرت اسانوۆ دارمەن، قالدىباەۆ بوشايلاردىڭ ۇگىت-ناسيحاتىنا ەرگەن جۇرتشىلىق جينالىسقا كەلمەي، قارسىلىق بىلدىرەدى...
1930 جىلى 11 تامىزدا №22 اۋىل­دىڭ «قاسقا» ەلدىمەكەنىندە اقجان اقمامبەتوۆتىڭ ۇيىندە ابدىحالىق يىمبەتوۆ، مۇستافا ومىربەكوۆ، ناسىر مامەتەەۆ، ارزاقۇن نۇرىمبەتوۆ، ت.ب. ەندى كوتەرىلۋ قاجەت دەگەن ويعا كەلەدى. وسىدان كەيىن ءار اۋىلعا كەڭەس وكىمەتىنىڭ استىق تاپسىرۋ ناۋقانىنا قارسىلىعىن ۇيىمداستىرۋ ءۇشىن ولار ءوز وكىلدەرىن جىبەرەدى. №21 اۋىلدا نۇرىمبەتوۆ، قاراقۇلوۆ، تاڭاتاروۆ، اسانوۆ، №22 اۋىلدان اقمىرزا كوتەرىلىسىنە بەلسەنە قاتىسۋشى رەتىندە ىزدەۋدە جۇرگەن ساتەنوۆ قودىرىمبەت، №23 اۋىلدا ومىربەكوۆ، ماشانوۆ، ەدىلقاراەۆ، №24-25 اۋىلداردا قالدىباەۆ بوشاي، جانقۇلوۆ، قالدىباەۆ اڭساتتار «كەڭەس وكىمەتى ەشكىمدى ايامايدى. بارلىعىن تارتىپ الادى. مەشىتتى قۇرتادى، ءدىندى جويادى» دەگەن ۇگىت-ناسيحات تاراتادى.
وسى جەردە يمام ماقسىممەن تىعىز بايلانىستا بولعان، بۇرىن اتى ەلەۋسىز جۇرگەن قالەتوۆ مەدەتباي تۇلعاسىنا توقتالا كەتكەندى ءجون قوردىك.
12 تامىزدا «التى ارىقتا»، 13 تامىزدا «ماقپالدا»، 14 تامىزدا «مايداكول» ەلدىمەكەندەرىندە كەدەي-كەپشىكتەردى جيناپ، جوعارىدا اتالعان ماسەلەلەردى قوزعايدى. تامىزداعى كوتەرىلىسكە ءوز رۋلاستارىن ۇيىمداستىرۋعا ۋادە بەرگەن ول ءوز سوزىندە تۇرۋ ءۇشىن توعىس رۋىنان 100 شاقتى ادامنان وترياد قۇرادى. قولىنا تۇسكەن «قارۋلارىمەن» بۇل وترياد قالەتوۆتىڭ باسقارۋىنداعى ۇيىمشىلدىعىمەن 4 قىركۇيەكتە بولعان قاقتىعىستا جازالاۋشى وتريادتىڭ كوزىنە تۇسەدى. كوتەرىلىسشىلەر تالابىن مۇمكىن تۇسىنگەننەن، مۇمكىن قورىققاننان، نە بولماسا اعايىنمەن بىرگە بولعىسى كەلگەننەن بولار، 22-ءشى اۋىلدىڭ پارتيا ۇيىمىنىڭ حاتشىسى ءادي ىزىمبەتوۆ تە كەڭەسكە قارسى ۇگىت جۇرگىزە باستايدى. 12 تامىزدا «التى ارىقتاعى»، 13 تامىزدا «ماقپالداعى»، 14 تامىزدا «مايداكولدەگى» ۇگىت جۇرگىزۋ كەزىندە «كەڭەس وكىمەتى بارلىق استىقتى تارتىپ الادى، ءدىندى جويادى. كىمدە-كىم وسى جولدا قازا بولسا، جۇماققا بارادى» دەگەن ۇراندار كوتەرىلەدى.
بالا احۋن مەشىتىن ۇستاۋشى، جە­رگىلىكتى ايماقتا ەلگە بەلگىلى ءدىندار ءتى­لەۋ­مۇرات قوشانوۆ №14,17,18,19 اۋىل­دارىنان قۇرالعان توپتى باستايدى.
22 تامىزدا «التى ارىقتا» بولعان استىق دايىنداۋ ناۋقانى تۋرالى جينالىستا اسانوۆ، ومىربەكوۆ، قالدىباەۆتار وكىلدەردى سوققىعا جىعادى. وسى وقيعادان كەيىن 26 تامىزدا اسانوۆ دارمەن، قالدىباەۆ اڭسات، تاكيەۆ باقى، تىلەۋباەۆ جۇماشتى گپۋ (مەملەكەتتىك ساياسي باسقارما) قىزمەتكەرلەرى تۇتقىندايدى. اۋدانعا بەت العان ولاردى ا. يىمبەتوۆ، ن. مامەتەەۆ، ا. قاراقۇلوۆ، م.ومىربەكوۆ باستاعان ءۇش جۇزدەي ادام قورشاپ، تۇتقىنداردى كۇشپەن بوساتىپ الادى. وسىدان كەيىن «التى ارىق» جەرىندە مىڭعا جۋىق ادام جينالىپ، قولعا قارۋ ۇستاپ، كەڭەس وكىمەتىنە قارسى كوتەرىلۋگە ءسوز بايلاسادى.
ءبىرشاما دايىندىقتان كەيىن توپ بەلسەندىلەرى 2 قىركۇيەكتە «قانشىنگۇل» دەگەن جەردە سوڭعى جينالىس وتكىزىپ، كوتەرىلىس باسشىلارىن سايلايدى. كوپشىلىك داۋىسپەن يمام ماقسىم ورىمبەتوۆ حان بولىپ، ونىڭ ۋازىرلىگىنە ابدىحالىق يىمبەتوۆ سايلانادى. ءا.يىمبەتوۆ 37 جاستا، كەڭەس وكىلدەرىنىڭ ايتۋى بويىنشا، بايلار قاتارىنا جاتقىزىلعانمەن، يەلىگىندە 4 ءىرى قارا، ءۇيى، كيىز ءۇيى بولعان. يمام ماقسىمنىڭ ءدىني كىسى ەكەنىن ەسكەرسەك، كوتەرىلىسكە نەگىزىنەن ۇيىمداستىرۋشىلىق جانە باسشىلىق جاساعان ءۋازىر بولۋى مۇمكىن، سەبەبى مۇراعات قۇجاتتارىندا كوبىنەسە يىمبەتوۆتىڭ اتى اتالىپ، ماقسىم يمامنىڭ اتى تەك حان بولىپ سايلاعاننان كەيىنگى مالىمەتتەردە عانا كەزدەسەدى.
«ەگەر وكىمەت استىق تالاپ ەتسە، ءبىز قورعاسىن «نانمەن» جاۋاپ بەرەمىز» دەپ شەشكەن «باندالار قۇراماسىن» باسۋ ءۇشىن العاشقىدا 80 ادامنان قۇرالعان وگپۋ وتريادى جىبەرىلەدى.
ەكى جاقتىڭ العاشقى قاقتىعىسى 1930 جىلى 4 قىركۇيەكتە تاقتاكوپىر ەلدىمەكەنىندە بولعان دەيدى مۇراعات دەرەكتە­رى. كوتەرىلىسكە قاتىسۋشى ساعي­دان ۇمبەتوۆتىڭ ەستەلىگىندە كەلىسىلگەن ۋاقىت­تا ۋادەلەسكەن جەرگە ادام قارا­سى بۇرىنعىدان بىرنەشە ەسە كوپ جينالعان­دىعى ايتىلادى.
توسقاۋىلدا تۇرعان بارلاۋشىلار مۇزداي قارۋلانعان ءبىر توپ اسكەردىڭ سىرداريا وزەنىنەن السەيىت وتكەلى ارقىلى ءوتىپ جاتقانىن حابارلايدى. ءسۇتپىسىرىم ۋاقىتتان كەيىن اسكەرلەر كەلىپ قالدى» دەگەن حابار شىعىپ، ىلە اتتانداعان ۇرانمەن حالىق توپىرلاي العا ۇمتىلا جونەلەدى. العاشىندا قالىڭ جۇرتتان ساسىڭقىراپ قالعان وترياد تەز ەسىن جيىپ، پۋلەمەتتەن وق جاۋدىرىپ، العاشقى قاتارداعى ونشاقتى ادامدى جايراتىپ سالادى. بۇل جاعداي كوتەرىلىس باسشىلارىن «حالىق اۋىر سالىقتارعا نارازى. باس كوتەرۋ - تۇسىنىسپەۋشىلىك. حالىق كەڭەس وكىمەتىنە تۇپكىلىكتى قارسى ەمەس، جاعدايدى تۇسىندىرۋگە وكىل جىبەرىڭدەر» دەگەن ۇسىنىسپەن ەلشى جىبەرۋگە ءماجبۇر ەتەدى. ەلشىلەر ۇسىنىسىنا قىزىل وترياد كومانديرلەرى كوتەرىلىس باسشىلارىن ۇستاپ بەرىپ، ەكى ساعات ىشىندە قارۋلارىن تاستاۋدى ءۇزىلدى-كەسىلدى تالاپ ەتەدى.
شيەلەنىسكەن ءىستىڭ بەيبىت جولمەن بىتپەيتىنىنە كوزدەرى جەتكەن كوتەرى­لىسشىلەر بۇل تالاپتان باس تارتادى.
1930 جىلى 6 قىركۇيەكتە قازالى ستان­تسياسىندا باس شتابى الماتى قا­لاسىندا ورنالاسقان قازاق ۇلت­تىق كاۆالەريالىق ديۆيزيونى كومەك­كە كە­لەدى. اتالعان وترياد بىرىككەن مەملەكەت­تىك ساياسي باسقارما وتريادتارىمەن قوسىلا سارىسۋ، تالاس، سوزاق، قاراقۇم، ىرعىز، كەيىننەن اداي، تاعى باسقا كوتەرىلىستەردى جازالاۋعا بەلسەنە قاتىسقان. وسىلايشا قازاقستاننىڭ پارتيا-چەكيستىك باسشىلارى جەرگىلىكتى حالىقتان قۇرال­عان وتريادتار ارقىلى قازاقتارعا ءوز قولى­مەن وت ۇستاتىپ، كوتەرىلىستەردى با­سىپ-جانىشقان ەدى. كومەكشى وترياد شاقى­رىلۋىنا يمام ماقسىم باسقارعان قوز­عالىسقا قاتىسۋشىلار سانى 5000-عا جەتتى دەگەن حابار سەبەپ بولعانداي. شىنىندا دا، كەلىپ قوسىلۋشىلار سانى كۇننەن-كۇنگە كوبەيە تۇسكەن بولاتىن. قازالى اۋدانى­نىڭ 21-اۋىلىنان 160 ادام اۋىل­دىق كەڭەستەگى قىزىل تۋدى جۇلىپ تاستاپ، جاقىندا كەڭەس وكىمەتى جويىلادى دەگەن ويمەن ورىمبەتوۆكە كەلىپ قوسىلادى. بۇنداي توپتار «ماقپال»، «قاسقا» ەلدى­مەكەندەرىنەن، ارال اۋدانىنان دا كەلىپ، كوتەرىلىسشىلەر سانىن تولىقتىرا تۇسەدى.
1930 جىلى 6 قىركۇيەكتە قازاق ۇلتتىق كاۆالەريالىق ديۆيزيونى كەلگەن كۇنى شارۋالار جازالاۋشىلارعا قارسى تاعى شابۋىل جاسايدى. الايدا 40 ادامنان ايىرىلىپ، ونىڭ ىشىندە ماقسىم دا بار، 14 ادامى جارالانعان كوتەرىلىسشىلەر توبى بىتىراي كەيىن شەگىنەدى. شارۋالار اۋىر جاعدايلارىنا بايلانىستى ۇرىسقا تۇسكەنىمەن، ۇزاق تىرەسۋگە شامالارى كەلمەي، جان-جاققا، تىپتەن ەلدەن تىس جەرلەرگە دە كوشۋگە ءماجبۇر بولادى.
قوزعالىس تاراعاننان كەيىن توتەنشە ورگاندار ولاردى اياۋسىز جازالاۋعا كىرىسەدى. ولار­دىڭ ىشىندە كوتەرىلىستى ۇيىمداستىرۋشى رەتىن­دە 9 ادام رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ قىلمىستىق كودەكسىنىڭ اتىشۋلى 58-ءشى بابىنا سايكەس، يىمبەتوۆ ابدىحالىق، ەدىلقاراەۆ قالىمبەت، ومىربەكوۆ مۇستافا، نۇرەكەەۆ پىرىمبەت، مامەتەەۆ ناسىر، نۇرىمبەتوۆ ارزاقۇن، تاڭاتاروۆ ايجارىق، قاراقۇلوۆ ءابدىراحمان، قونىسوۆ جۇباتقاندار 1931 جىلى 4 مامىردا قىزىلوردا قالاسىندا اتىلادى. بۇعان قىزىلوردا قالالىق بىرىككەن ساياسي باسقارمانىڭ باستىعى ماەۆسكي، وكىمەت وكىلىنىڭ كومەكشىلەرى ماركەۆيتس، اگيبالوۆتار قول قويعان اتۋ جازاسى تۋرالى ۇكىمنىڭ ورىندالعانى تۋرالى اكت دالەل بولادى. بۇل قۇجات ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ قىزىلوردا وبلىسى جانە بايقوڭىر قالاسى بويىنشا دەپارتامەنتىنىڭ مۇراعاتىندا ساقتاۋلى. 1931 جىلى 6 ماۋسىمدا توعىس رۋىن كوتەرىلىسكە ۇيىمداستىرعان قالەتوۆ مەدەتباي دا اتىلادى. قانشاما ادامدى ەلدىڭ سىرتىندا قامىستى پانالاپ، تىعىلىپ جۇرگەن جەرلەرىندە اڭشا اۋلايدى. كوپتەگەن كىسىلەردىڭ تاعدىرى بۇگىنگە دەيىن بەيمالىم بولىپ وتىر.
اسان نەمەسە قازالى كوتەرىلىسى جايلى كوپتەگەن دەرەكتەردىڭ نەگىزگى كوزى - مسب وكىلدەرىنىڭ جۇرگىزگەن تەرگەۋ ىستە­رى ارقىلى 80 جىل بۇرىنعى وقيعانى تو­لىق شىنايى اشۋ مۇمكىن ەمەس.
سونىمەن بىرگە مالىمەتتەردە شىنىمەن باندا توبى بولعانى جونىندە دالەل جوق، تەك قانا حالىق جينالىستارى ايتىلادى جانە كوتەرىلىسشىلەردىڭ قانشا زيان كەلتىرگەنى دالەلدەنبەگەن. اۋىلدىق پارتيا ۇيىمىنىڭ حاتشىسى ىزىمبەتوۆ ءوز جاۋابىندا «ەلدەگى قۇرعاقشىلىق جوعارى­دا اتالعان اۋىلدار ءۇشىن 23 مىڭ پۇت استىق جيناۋ مۇمكىندىگىن بەرمەيدى» دەپ كورسەتكەن. الايدا وكىل قايۋپوۆ بۇ­عان كوڭىل بولگىسى جانە جاعدايدى تۇسىنگىسى كەلمەگەن.
تەرگەۋ قۇجاتتارى ورىس تىلىندە اۋدارماشىسىز جۇرگىزىلگەندىكتەن، كۋالەردىڭ ساۋاتسىزدىعىنا بايلانىستى ءادىل تولتىرىلدى دەپ ايتۋعا بولمايدى.
كەڭەستىك كەزەڭدە بۇل وقيعالارعا ساياسي تۇرعىدان باعا بەرىپ، اق-قاراسىن اجىراتۋ مۇمكىن ەمەس ەدى. بۇل جەردە تاريح اقيقاتى جاسىرىن ۇستالسا، ونىڭ حالىققا بەرەتىن ساياسي-تاربيەلىك سيپاتىنىڭ جويىلاتىنى ەسكەرىلمەدى. جازىقسىز اۋقاتتى شارۋالاردى تاركىلەۋدەن، قارا حالىققا ەسەپسىز سالىقتار سالۋدان، ءبىر سوزبەن ايتقاندا، مەملەكەتتىك تالاۋدان باستالعان سوراقى رەفورما ۇلتىمىزدان 2 200 000-نان استام ادامنىڭ كەز كەلگەن جەردە اشتان تالىپ، ءىسىپ-كەۋىپ ءولىپ، كومۋسىز قالۋىنا نەمەسە اتاجۇرتتان ۇدەرە كوشۋىنە اكەلىپ سوقتى.
سول جىلداردىڭ ساياسي زورلىعى ادامداردىڭ بوستاندىعىنان، اقىر اياعى ادام بولۋ قۇقىعىنان، وتباسىن قۇرىپ، ۇرپاق سۇيۋدەن ايىردى.
البەتتە، ادامنىڭ ءار ءىسى، جاساعان بارلىق جاقسىلىعى مەن جاماندىعى كەيىنگى ۇرپاقتار تارپىنان ءادىل باعا­سىن الماي قويمايدى. مىنەكي، عاسىر­لار اڭساعان تاۋەلسىزدىك ارقاسىندا توتالي­تارلىق جۇيەنىڭ سوراقى ءبىر كورىنىسى «اسان­دار كوتەرىلىسىنىڭ» سەبەپتەرىنىڭ كەي­بىر جاقتارىن اشۋعا مۇمكىندىك تۋىپ، ونىڭ تاعىلىمدارىنىڭ اقيقاتىنا قول جەت­كىزىپ وتىرمىز.
اكادەميك-جازۋشى م.اۋەزوۆ: «ەر - ەل تاريحىنىڭ بەلى» دەيمىز... ءبىر كەزدە بەل كورىنسە، كەلەر ۇرپاق تاريحىنا ءوز تۇسىندا كورسەتىپ كەتكەن كومەگىمەن، ورناتىپ كەتكەن تۋىمەن، تاستاپ كەتكەن ۇلگىسىمەن، نۇسقاپ كەتكەن بەتىمەن، ەندى بەل عانا ەمەس، بيىك تۇعىر بوپ، اسقار تاۋ بوپ كورىنەدى»، - دەپ جازعان ەكەن. كەشە عانا قاتىسقانداردىڭ وزدەرىنە عانا ەمەس، كەيىنگى ۇرپاعىنا دا سالقىنى تيگەن ازاتتىق اڭساعانداردىڭ «بۇلىكشىلدىك» ءىس-ارەكەتى بۇگىن تاۋەلسىزدىكتى نىعايتۋعا قاجەتتى ەرىك-جىگەردىڭ اسقار تاۋى بولىپ قايتا ورالدى.
زەرتتەۋ بارىسىندا «اسان كوتەرىلىسى» اتانعان قازالى جەرىندەگى قوزعالىس مەتودو­لوگيالىق ماڭىزى بار ۇلت-ازات­تىق قوزعالىستاردىڭ ءبىر كەزەڭى ەكەنىنە كوزىمىز جەتتى. ويتكەنى ۇلت-ازاتتىق قوز­عالىسى وتارلاۋشىلارعا قارسى بو­لا­دى، سوندىقتان دا ۇلتتىڭ ءارتۇرلى الەۋمەت­تىك توپتارىنىڭ كوزقاراسى ءبىر ارناعا، ياعني ازاتتىق جولىنا، وزدەرىنىڭ ۇلتتىق مۇددەسىن قورعايتىن مەملەكەتتىگىن، دەربەستىگىن قالپىنا كەلتىرۋ جولىنا ۇيىسادى. شىنىندا، كوتەرىلىسكە قاتىسۋشىلار ءارتۇرلى الەۋمەتتىك توپتار­عا، باي-كەدەي، ءدىندار، دىنگە سەنبەۋشى، كارى-جاس ت.س.س. بولىپ بولىنبەي، ۇيىم­داستى. سونىمەن قاتار ورتالارىنان حان سايلاۋى، كەزىندەگى تاۋەلسىز ءومىر سۇرگەن قازاق حاندىعىن، ياعني تاۋەلسىز ەل بولۋدى اڭساعاندىقتان تۋعان جاعداي دەپ ەسەپتەيمىز.
اتاقتى تاريحشى م.قوزىباەۆتىڭ «اتا-بابا ەرلىگى - حالىق مۇراسى، ونىڭ تاريحى، ونىڭ ماقتانىشى» دەگەن تۇجى­رىمىن ەسكە الا وتىرىپ، اردى ويلاعان اعا ۇرپاق ونەگەسىن قۇرمەتتەۋ، بويىمىزعا ءسىڭىرۋ قازىرگى ۇرپاقتىڭ ازاماتتىق بورىشى بولىپ تابىلادى دەپ ويلايمىز.
ەلىمىزدىڭ ەگەمەندىگى مەن تاۋەلسىزدىگى جولىندا جانپيدا بولعانداردىڭ ءورشىل رۋحى مەن اسقاق مۇراتتارى حالقىمىزدىڭ جۇرەگىندە ماڭگىلىك ورىن السىن.

مۇستافا ماتاەۆ،
قورقىت اتا اتىنداعى
قىزىلوردا مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى،
قىزىلوردا قالاسىنىڭ
قۇرمەتتى ازاماتى

ناۋرىزباي بايقاداموۆ،
قورقىت اتا اتىنداعى قىزىلوردا مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ تاربيە جونىندەگى پرورەكتورى، «مارتەبەلى قازاقستان» قوعامدىق قورىنىڭ پرەزيدەنتى

http://anatili.kz/?p=6883