III.

Abaydyng «Segizayaq» dep ataghany sekildi - bizding «yrghaq» dep  atap otyrghan búl atauymyzdy «ólenyrghaq» dep atasa da bolar ma eken?!. Óitkeni, Batys әdebiyetindegi qalyptasqan atau - yrghaqtan góri «ayaq alys, ayaq tebis, ayaq basys» degenderge kóbirek jaqyn keledi. Qazaqtyng auyzeki tilinde «yrghaq» - qos sóz bolyp ta, jeke atau bolyp ta qalyptasqan. Abay Batys әdebiyetinen alghan biliminen keyin, «Segizayaqty» synap kóru retinde, bolsa ólensózding osynday yrghaqty týrlerin qazaq әdebiyetine qalyptyrsa degen oimen jazuy da mýmkin (Mýmkin emes, tipten solay. Oghan Shәkәrimning ólenyrghaghy da dәlel bola alady. J.H).

III.

Abaydyng «Segizayaq» dep ataghany sekildi - bizding «yrghaq» dep  atap otyrghan búl atauymyzdy «ólenyrghaq» dep atasa da bolar ma eken?!. Óitkeni, Batys әdebiyetindegi qalyptasqan atau - yrghaqtan góri «ayaq alys, ayaq tebis, ayaq basys» degenderge kóbirek jaqyn keledi. Qazaqtyng auyzeki tilinde «yrghaq» - qos sóz bolyp ta, jeke atau bolyp ta qalyptasqan. Abay Batys әdebiyetinen alghan biliminen keyin, «Segizayaqty» synap kóru retinde, bolsa ólensózding osynday yrghaqty týrlerin qazaq әdebiyetine qalyptyrsa degen oimen jazuy da mýmkin (Mýmkin emes, tipten solay. Oghan Shәkәrimning ólenyrghaghy da dәlel bola alady. J.H).

Mysaly: Abaydyng «Segizayaq» ólenindegi «al-ys-tan» dep, ýsh sozylynqy «- - -» yrghaqtan qúralghan ýlgini oryssha «molos», aghylshyn, latynsha «molossus» dep ataydy. Múnyng syrtynda: ýsh qysqa «ﮮ-ﮮ-ﮮ» yrghaqtan qúralghandy әuelgi grekshe «tridrahica» degen atauynyng negizinde aghylshynsha «tridrash», oryssha «tribrahiy» dep, «brah»-«qysqa» degen maghynada atap, sozylynqy yrghaq pen qysqa yrghaqtyng qosyndysyn «krit»-«kriyt» dep әuelgi payda bolghan jeri - Kriyte aralynyng atymen atap jýr. Orystar múny «kretiyk» dep atauy - orys tilining mәdeniyeti men tarihynyng damuyna qatysty latynsha «ereticus» dep, aghylshynsha «eretic» dep ataudan qalyptasqan bolsa kerek[8]. Bir sozylynqy yrghaqpen bastalyp, eki qysqa yrghaqpen jalghasyp, sonynda bir sozylynqy yrghaqpen ayaqtalatyn «-ﮮﮮ -» ólendi orys tilinde «horiyamb», aghylshyn tilderinde «choriamdus» degen siyaqty týrli-týrli ataularmen atap, dәstýrlik әdebiyet pen janashyl әdebiyetting ýlgilerin zerttep jýr. Bizding qazaqtyng ólensózinde de osylardan kóp bolmasa, kem týspes talay bir ataular qalyptasqan bolar edi, Qazan tónkerisinen keyin (әsirese, Stalinning zobalanynan son)  bizding әdebiyetimiz orys әdebiyetining ýlgisimen birjaqty damydy da, batystan góri tarihy terenge boylaytyn shyghys әdebiyetining ýlgisinen qol ýzip qaldyq. Orysshagha audarylghan audarmalardan, zertteulerden oqyghan dýniyelerimiz azdyq etetini, kóp jaghdayda bizding shyghystyq ýlgige sәikespeytini de belgili. Ejelgi arab әdebiyeti týgili, Qazan tónkerisine deyingi jazylghan qazaq әdebiyeti, Qazan tónkerisinen keyingi tóte jәne latyn qaripinde jazylghan, qazirge deyin múraghattar men múrajaylarda jatqan asyl múralardy týp núsqasynan oqy alatyndarymyz da shamaly (búl - bólek taqyryptyng әngimesi, sóz orayy kelip qalghandyqtan, keyinnen jazylar dýniyemizding júrtyn belgilep otyrmyz! J.H.).

Endi jogharyda aitylghan mysalgha qazaqtyng kýy ónerindegi aluan týrli yrghaqty, sózsiz dybys pen ýnderdi qosynyz - qanshalyqty mol múra, mol qazyna bizding kókeyge qonugha dayyn túrghanyn andaugha bolady. Júmeken solardan qoly jetkenining barlyghyn oqyp, ýirengen, tanysqan, sol arqyly ózindik sony jolyn tapqan aqyn. Oqymay, sauatsyz aqyn bolu, oqyp sauatty aqyn boludyn  aiyrmasyn erte týsingen. Mol sauaty arqyly jalang elikteuden de erte qútylghan. Ólensózding ózindik - Júmekendik jana bir yrghaghyn qalyptastyrghan. Bir taqyrypta myndaghan óleng jazugha bolady. Bir yrghaqpen eki óleng jazylsa, ekinshisi olpiyp-solpiyp, artyq bolghandyghy kórinip-aq túrady. Kýy de - sol ispetti. Qúrmanghazynyng «Sarjaylauyn» eki qaytalay jazugha kelmeydi. Bәribir - «Sarjaylaudan» alynghany bilinip qalady. Bizding búl taraugha mysal etken Júmekenning «Topyraq» dep atalatyn tolghauy da - ishki yrghaghy shynyna jetken, qaytalanbas tuyndy. Al kәne, osy tolghaudyng songhy týiinin oqyp kóreyik.

«Búiyrmas» ta, «jazmysh» ta - kәri úghym,

Qalay ata - biribir ghoy bәribir.

Qay jerde adam, yrys taptyn, qút qúrap,

Qay jerde, adam, mandayyna bitti baq,

Qay jerding de óz taghdyry bar shyghar,

topyraghyna bitken taghdyr - myqtyraq.

Tauypty әkem bauyrynda bir ýrpektin,

Ákemning de tilegin qart tilepti bir tekti.

Ol tughanda kim bilgen:

Qay qabaqtyng topyraghy búrq etti?!

Bolmady, ras, qonys izdeu yqylas,

Óz kórinen qashpaghany da yp-yras

Qyzyl vagon - qyzyl, qyzyl ot - tizbek

Janyp ketti desedi ghoy týnderde

Shúbyra úshqan oq qúsap.

Týbi qaytyp oralar-au dep biz de,

Kýttik, kýttik - ótti, bitti qan maydan.

Kim biledi, maydan da emes,

Ákem sonau shalghaydan

Bir búrq etken topyraghyn ketti izdep?!».

(Jalghasy bar)

"Abay-aqparat"