Elimiz sudyng 45 payyzyn basqa elderden keletin ózenderden alady eken. Onyng 19 payyzy - Qytaydan, 17 payyzy - Qyrghyzstan, Tәjikstan men Ózbekstannan jәne 7 payyzy Reseyden keletin kórinedi. Auyl sharuashylyghy ministrligi Su komiytetining derekteri osylay sóileydi. Basqa elderdi qaydam, elimizge keletin tirshilik kózining 19 payyzyna iyelik etip otyrghan aspan asty elining songhy jyldardaghy әreketteri kónilge qorqynysh úyalatady. Su salasynyng mayyn iship, jiligin shaqqan mamandar «tez arada memlekettik dengeyde sheshim qabyldanbasa, Ertisten aiyrylyp qaluymyz mýmkin» degen pikir aitady. «Ertisten ghana emes, erke ózenning boyyn en jaylaghan elden de bereke ketui bek mýmkin» deydi olar.

Elimiz sudyng 45 payyzyn basqa elderden keletin ózenderden alady eken. Onyng 19 payyzy - Qytaydan, 17 payyzy - Qyrghyzstan, Tәjikstan men Ózbekstannan jәne 7 payyzy Reseyden keletin kórinedi. Auyl sharuashylyghy ministrligi Su komiytetining derekteri osylay sóileydi. Basqa elderdi qaydam, elimizge keletin tirshilik kózining 19 payyzyna iyelik etip otyrghan aspan asty elining songhy jyldardaghy әreketteri kónilge qorqynysh úyalatady. Su salasynyng mayyn iship, jiligin shaqqan mamandar «tez arada memlekettik dengeyde sheshim qabyldanbasa, Ertisten aiyrylyp qaluymyz mýmkin» degen pikir aitady. «Ertisten ghana emes, erke ózenning boyyn en jaylaghan elden de bereke ketui bek mýmkin» deydi olar.

Qara Ertistegi qúrylystar

«Ertisting bas jaghynan búrylghanyn bireu bilse, bireu bilmeydi. Shynjannyng múnay óndiristi Qa­ra­may oblysy sugha zәru audandardyng biri bop esep­teledi. Osy mәseleni sheshu maqsatynda qy­ruar qarjy bólgen Qytay ýkimeti Altaydan bastau alatyn Ertis ózenin әdeyi qoldan búryp otyr. Ázir­ge onyng plotinasy men kanaldyq qúrylysy bit­kenimen, sudy tolyq búra qoyghan joq. Erteng búr­ghan kýni ne bolatynyn kóz aldynyzgha eles­te­ti­niz».

Búl - Qytaygha arnayy saparlap baryp, anau-my­nau tehnika bara almaytyn 130 shaqyrymday jer­di motosiklmen aralap, Ertis pen Ilening jagh­dayyn kózimen kórgen Mústafa Erdeneúly esim­di azamattyng elimizding basylymdaryna bergen súhbatynan ýzindi.

Álgi kisining sózin oqyp otyrsanyz, tóbe qúi­qa­nyz shymyrlaydy.

Qytay arqyly elimizge keletin Ile ózeni Qas, Te­kes, Kýnes dep atalatyn ýsh ózennen bastau ala­dy eken. Búlar Han tәniri taularynan shyghyp, Qy­tay jerimen 300 shaqyrymday jýrip, Ile ózenine ainalyp, Qazaqstan jerimen Balqashqa qúyady.

«Qas ózenining boyyna salynghan Jyryntoy GES-in óz kózimizben kórdik. Qúrylysy 2005 jyly ayaq­talghan bógetting úzyndyghy 30 shaqyrymnan asady. Bó­getting biyiktigi 2000 metrden asatyn eki tau­dyng or­tasynda salynghanyn eskerip, múnda qan­­sha miyl­liard tekshe metr su jinalatynyn esep­­tey beriniz. Endi osy sudy paydagha asyru maq­sa­­tynda qytaylar ta­rapynan basqa da әreketter qol­gha alynuda. Sonyng biri susyz audan bolyp esep­­teletin Jang au­dany ýshin basyn qar basqan Eren­­qabyrgha tauyn tesip, tonneli jasap jatyr. Bi­letinderding ai­tuyn­sha, tonneliding qúrylysy 2011 jyly ayaqtalyp, pay­dalanugha berilui ke­rek.

Dәl osynday bir emes, eki GES-ti Tekes­ting boyyna qonjiytqan kórinedi. Mynaday tau­dy tesip jatqan qytaylar Tekesting suyn sorghymen soryp aluy da ghajap emes. Al­ma­tynyng týbindegi auyldarda su mәselesin she­she almay otyrghanda Ile tartylsa, úlar­day shulap qalmas pa ekenbiz? Búl GES-ter salynghan jerler tektonikalyq qyr­ty­s­tar­dan túratyn seysmikalyq audandar eke­nin әste esten shygharmauymyz kerek. Qú­­day saqtasyn, erteng 8 balldyq jer sil­ki­ne qalsa, bәrimizdi jinap aparyp Bal­qash­qa bir-aq qúyady. Osy bóget suynyng jýzden bir bóligin qúraytyn Qyzylaghashtyng ne bolghanyn jaqsy bilemiz. Onday apat oryn alyp jatsa, «mynauyna jauap ber!» dep Qytaydyng jaghasynan alatyn pәrmen bar ma bizde? Sondyqtan qauipsizdik sha­ra­la­ryn jasap, әrqashan saq otyruymyz ke­rek», - deydi Mústafa Erdeneúly.

Búl - jaghdaydy birshama kózimen kór­gen adamnyng pikiri. Alayda әli kórmegenimiz, bilmeytinimiz qanshama...

Álgi azamat shyghystaghy alyp kórshi­miz­ding keleshekte bir ghana Qas ózenining Ilege qo­sylatyn jerine deyin 17 jerden ken oryn­daryn ashpaq oiy bar ekenin de ai­tady.

Mamandar ne deydi?

Ertiste oryn alghan jaghdaygha, әsirese, su salasynyng jiligin shaghyp, mayyn ishken ma­mandar qatty alandauly. Ózimizding ghana emes, reseylik mamandar da keyingi kezderi jii dabyl qaghatyn boldy. Jaqynda qos el­ding bilikti ghalymdary Ertisting taghdyryna bay­lanysty alandaushylyqtaryn bil­dir­di.

«Eger osy qalpymen kete beretin bolsa, endi bir 15-20 jyldan keyin Ertis keme jý­ze almaytyn ózenge ainaluy mýmkin» deydi mamandar. Al taghy bir 20 jyldan keyin ózen suynyng qazirgimen salystyrghanda ýsh­ten biri azayady.

Ravili Vagapov, «Kazgiprovodhoz» ón­di­ristik kooperatiyvining bas injeneri:

- 1980 jyly Qytay óz qajeti ýshin eki tekshe shaqyrymday su alghan bo­la­tyn. Qazir onyng mólsheri birshama úl­ghay­ghan. Múnyng sebebi de joq emes. Eng әueli sany kýnnen-kýnge qarqyndap ósip jatqan milliardtan astam ha­lyq­tyng súranysyn eske alynyz. Sol qap­ta­ghan qalyng júrtty asyrau ýshin jyl sayyn jyrtylatyn jana jerler qan­sha­ma... Aqyr ayaghy Qaramay ken or­ny­nan múnay men gazdy belsenip túryp qazugha da su kerek. Gazdy soryp al­ghan­nan keyin bos qalatyn jerlerdi tol­ty­ru­gha da su qajet. Óz qajettilikteri ýshin Ertisten endi qanshalyqty mólsherde su aludy josparlap otyrghandaryn qy­tay­lyqtar aitqysy kelmeydi.

Áriyne, aitqysy kelmeydi. May­shel­pek­ten kimning aiyrylghysy kelsin? Shy­ghys­taghy kórshining Ertisti qalay iygerip jat­qa­ny­na kóz jetkizudi múrat tútqan bizding gha­lym­darymyz tynshylyq qyzmetti (әriyne, jaqsy maghynasynda) de qosa atqarghan se­kildi. Áueli sputnikten birneshe mәrte su­retke týsirgen. Sosyn qarapayym jo­lau­shy keypine enip, Qytaydaghy salynyp qoyyl­ghan hәm qoldanysqa әzir túrghan subúrghysh ar­­na­lardy da kәrtishkege tartqan kórinedi. So­dan barlyghyn tәptishtep otyryp esep­tep, taldaghan. Aqyr sonynda tóbe shashtary tik túrghan.

Taghy da Ravili Vagapovtyng sózine qúlaq tý­relik: «Ertis-Qaramay, Ertis-Ýrimji ar­na­lary tolyqqandy júmys istegen jagh­day­da sekundyna 120 tekshe metr su ótkize alady. Ýrimji audanynda aumaghy 2 miyl­lion gektar jer suarylugha dayyndalghan. Búl - qazirgi 67 myng gektardy qospaghandaghy jagh­day. Búl degeniniz - qytaylyqtar Qara Ertisti tolyqtay paydalanady degen sóz».

Áriyne, betin aulaq qylsyn. Ágәrәki, Ertis suy azayatyn bolsa, elimizding eko­lo­giya­syna ghana emes, ekonomikasyna da onay soqpaytyny anyq. Ravili Vagapovtyng ai­tuynsha, Ertis basseynindegi aghystyng aza­ngynan 2030 jylgha qaray elimizdegi elektr energiyasyn óndiru - 25 payyzgha, 2050 jyly 40 payyzgha tómendeydi. Ony ai­tasyz, ghalym tipti 2030 jyldan keyin eli­mizde keme jýzu toqtaydy degen qor­qynyshyn da jasyrmaydy.

Ondasyn Jiyenqúlov, QR Auyl sharua­shylyghy ministrligi Su resurstary komiy­teti tóraghasynyng oryn­ba­sa­ry:

- Ertis ózeni boyynsha qazir tiyisti jú­mystar jýrgizilip jatyr. 31 shildede Semey qalasynda ýsh elge ortaq suqoy­ma mәselesi jóninde Resey jәne Qy­tay tarabymen kezdesuler ótkiziledi. Kez­desu barysynda ózen suy jóninde bir-birimizge beriletin mәlimetter jayyn talqygha salamyz.

Áriyne, songhy kezderi Qytay tara­py­nan Ertis suyn paydalanu túrghysynda shekten shyqqan jaghdaylar jiyilep ba­rady degen pikirlerding aitylyp jýrgeni de ras. Alayda bizding elding aumaghyna kelip jatqan su kólemi búrynghy qal­pyn­da. Sonymen qatar biz qazir Qytay­dan keletin sulargha zertteu júmystaryn jýrgizip jatqan jayymyz bar.

Vladimir Ushakov, Shyghys Qazaqstan gidrometeorologiya or­talyghy gidrologiya bólimining menge­ru­shisi:

- Ortasha eseppen alghanda, Qytay Qara Ertis suynyng 25 payyzyn pay­da­la­nyp otyr. Ondaghy Shynjang ólkesining ekonomikasy kýnnen-kýnge qaryshtap da­myp keledi. Biluimizshe, Qytay hal­qy­nyng ýshten biri osy jaqta túrady. Yaghny Ertis suynyng kóp bóligi osy aimaq túrghyndarynyng qajettiligine júm­sa­lu­da. Búl bir qaraghanda qauipti kórin­be­ge­nimen, bizge sudy ýnemdep ústaugha tu­ra keledi.

90-jyldardyng ortasynda qy­tay­lyqtar Ertis suynyng 5 payyzyn ghana alatyn. Qazir kórsetkish 25 payyz dey­di. Múnyng ózi naqty kórsetkish emes. Óndiris damyp, halyq sany ósken sayyn sugha degen súranys ta artyp keledi. Qú­day saqtasyn dep aitayyq, eger qy­tay­lyqtar Ertis suynyng 40 payyzyna iyelik etetin bolsa, súmdyqtyng kókesi sonda bolady. Sondyqtan «temirdi qyzghan kez­de soghyp», jaghday ushyqpay túr­ghan­da memlekettik, memleketaralyq den­gey­d­e tiyisti sheshimder qabyldaghanymyz jón.

Elena Kulikova, Qazaq balyq sha­rua­shy­lyghy ghylymiy-zert­teu institu­ty­nyng «Al­tay» filia­ly­nyng agha ghylymy qyz­­met­keri:

- Zaysanda balyq týrleri óte kóp. Qy­taydyng jyl ótken sayyn Ertis óze­ninen su alu mólsherining úlghangy jerding qúrghauyna, shabyndyqty aimaqtardyng azangyna әkelip soghuy mýmkin. Eger irgedegi kórshimiz sudy qazirgiden kóp alatyn bolsa, sudyng kólemi azayyp, jan-januarlargha qauip tónedi. Balyq óndirisi tómendeydi. Ókinishtisi sol - as­pa­nasty eli ýsh elge ortaq ózennen qan­sha kólemde su alyp jatqanyn ait­pay­dy. Júmghan auzyn ashpaydy. Konven­siyagha qol qoidan da ýzil­di-kesildi bas tartyp otyr. Ertisti ózderining ynghayyna qaray paydalanuda. Bizge belgilisi - ózen boyynda «Ertis-Qaramay» atty arna salynghan. Ózderi teh­nikalyq maqsatta degenimen, bizding bi­luimizshe, búl nysan suqoyma retinde auyl­sha­rua­shylyq maqsatynda júmys is­teude.

Ertisti qútqarudyng joly bar ma?

Sonda qaytpek kerek? «Qytaylar osyn­sha tekshe metr sudy búryp aldy, osynsha ar­nasyn saldy» dep qol qusyryp qarap oty­ra beruimiz kerek pe? Ertis basseyni ins­peksiyasy bastyghynyng orynbasary Miyr­jan Imanjanov mynaday úsynys ai­tady:

- Týptep kelgende, ózender tek Qy­tay­dan Qazaqstangha ghana emes, Qazaq­stan­nan Qytaygha qaray da aghady. Eger Ertis jaghdayy bizge tiyimsiz bolyp ózge­re­tin bolsa, bizding ýkimet te jauap re­tin­de qarsy qadam jasaydy. Búghan, әriy­ne, shyghystaghy kórshimiz quana qoy­mas.

«Keng bolsan, kem bolmaysyn» degen qazaq­tyng «qoya jesen, qoy qalady, tarta jesen, tay qalady» degen de tamasha sózi bar. Áriyne, dalada jatqan su joq. Ýnem­dep, retimen paydalanbasa, týpting týbinde kez kelgen dýniyening tausylary anyq. Ási­re­se tirshilik kózine kelgende saqtyq ta­nyt­pasa bolmaydy. «Búl rette qysyq kóz aghayyn­dardan ýirenerimiz kóp», - deydi M.Imanjanov.

«Qytayda bolghanymda bir nәrsege qay­ran qaldym. Qytaylyqtar sugha asa múqiyat eken. Kez kelgen transshekaralyq ózendi alyp qarasaq, Qytay jaghynda sudyng to­py­raqqa sinip ketuine jol bermeu ýshin jaghasy betonmen nemese taspen qaptalghan. Bizde jaghalaular  tabighy qalpynda, qa­lay bolsa solay túr. Su bulanghanymen qoy­may, jerge de sinedi. Kóktemde qar ery bastaghanda qytaylyqtar qar suyn jinap alady. Enisterge shaghyn bógetter jasap, sudy jinaydy, sosyn sorghymen qayta so­ryp, suqoymalargha qosady», - deydi M.Imanjanov.

Shynyn aitu kerek, bizde múnday sha­ra­lar­dyng biri de qolgha alynbaydy. Qar suyn qoyyp, jay sudyng ózine ie bola al­may otyr­ghanymyz jasyryn emes. Qan­sha sudyng jel­ge úshqany bir Allagha ghana ayan.

Sonymen, Ertisti qútqarudyng joldary qanday? «Kazgiprovodhoz» sudy qorghau jәne su sharuashylyghy institutynyng ja­sa­ghan esepteulerine sýiensek, Ertis ózenin saq­tau men qorghau sharalaryna 111,6 milliard tenge kóleminde qarjy qajet.

Mamandar ýsh memleketke ortaq su ar­nasyn qútqarudyng taghy bir jolyn úsynyp otyr. Ol - ózen salasyna basqa ózenning ar­nasyn búru. Múnday úsynys Kenes ókimeti kezinde aitylghan kórinedi. Alayda aitylghan kýii qalghan. Ayaqastynan qúlaghan alyp imperiyamen birge әlgi iydeya da qúr­dym­gha ketken. Degenmen songhy kezderi gh­a­lymdar ómirshendigin joymaytyn mәseleni qay­ta kótere bastady.

yriy Vinokurov, Resey Ghylym aka­de­miyasy Sibir bólim­shesi­ning Su jәne ekologiya mәseleleri instiy­tu­ty­nyng diyrek­tory:

- Ertis ózenine Katuni ózenining bas­seynine jatatyn Tihiy ózenin, Aq Qaba men Qara Qaba búrylystaryn, Búq­tyr­ma ózenine Katuni ózenining suyn qosu kerek. Búdan bólek, Omsk audanyna su­qoyma salyp, ózen suynyng aghysyn bayau­latyp, su dengeyin kóteru ýshin su asty jasandy shonghaldaryn jasauymyz kerek.

Ghalymdar men mamandar baylamy  osynday. Olargha endi keregi - tek qoldau. Ýkimettik, memlekettik dengeyde ghana emes, halyqaralyq dengeyde. Halyqaralyq dengeyde dep bekerge aityp otyrghan joqpyz. Óitkeni Ertis mәselesining mem­le­ket­tik dengeyde sheshilmeytine talay mәrte kóz jetti. Endi Ertisti bir qútqarsa, halyq­ara­lyq Helisinky konvensiyasy qút­qa­rady. Atalghan qújatta әr memleket óz au­maghy arqyly ótetin ózennen ózine qajetti kólemde ylghal alugha qúqyly, biraq oghan ekologiyalyq ziyan keltirmeui, shekaranyng ar jaghyndaghy memleketke zardabyn tiygiz­beui tiyistigi taygha tanba basqanday kór­se­til­gen. Ókinishke qaray, qytaylar әzirge búl qú­jat­qa qol qoymay otyr. Olar ghana emes, tóskeyde maly, tósekte basy toghys­qan qúday qosqan kórshilerimiz Ózbekstan, Resey, Tәjikstan memleketteri de barmaq basugha kelgende qúlyqsyz. Eger Ertis mә­se­lesin retke keltiremiz desek, osy qújatqa qol qoyyluy kerek.

Helisinky konvensiyasy ghana emes, Er­tisting ensesin kóteretin birden-bir qújat - ózen boyyn jaylaghan ýsh memleketting óza­ra ortaq kelisimderi. Búl kelisim turaly búghan deyin talay mәrte aitylyp, talay mәrte sóz qozghalsa da, qysyq kóz aghayyn­nyng qozghalar týri kórinbeydi. Atal­ghan elmen búghan deyin arada әrtýrli salada týrli kelisimsharttargha qol qoyylsa da, Ertiske kelgende enjarlyq tanytyp otyr.

Derekter men dәiekter

• Mәskeuding búrynghy meri Yuriy Lujkovtyng aituynsha, tez arada jaghdaydy ózgertpese, Qazaqstan ghana emes, Reseyding de kóptegen aumaghy taqyrgha ainalady. Lujkov Qara Ertisten Qytaydyng jylyna 9 tekshe shaqyrym su alatynyn algha tartady. Al resmy qújattarda 6 tekshe shaqyrym dep kórsetilgen.

P.S.

Mәskeuden maza ketip, Astana alandauly bolsa da, Beyjing beyjay. Tym-tyrys. Týk bolmaghanday Ertis suyn en jaylap jatyr. Múnyng qashangha deyin sozylary bir Allagha ghana ayan. Jaqyn arada memlekettik hәm halyqaralyq dengeyde is-shara qolgha alynbasa, Ertispen qosh aitysuymyz әbden mýmkin.

Óskemen

"Alash ainasy" gazeti