ەلىمىز سۋدىڭ 45 پايىزىن باسقا ەلدەردەن كەلەتىن وزەندەردەن الادى ەكەن. ونىڭ 19 پايىزى - قىتايدان، 17 پايىزى - قىرعىزستان، تاجىكستان مەن وزبەكستاننان جانە 7 پايىزى رەسەيدەن كەلەتىن كورىنەدى. اۋىل شارۋاشىلىعى مينيسترلىگى سۋ كوميتەتىنىڭ دەرەكتەرى وسىلاي سويلەيدى. باسقا ەلدەردى قايدام، ەلىمىزگە كەلەتىن تىرشىلىك كوزىنىڭ 19 پايىزىنا يەلىك ەتىپ وتىرعان اسپان استى ەلىنىڭ سوڭعى جىلدارداعى ارەكەتتەرى كوڭىلگە قورقىنىش ۇيالاتادى. سۋ سالاسىنىڭ مايىن ءىشىپ، جىلىگىن شاققان ماماندار «تەز ارادا مەملەكەتتىك دەڭگەيدە شەشىم قابىلدانباسا، ەرتىستەن ايىرىلىپ قالۋىمىز مۇمكىن» دەگەن پىكىر ايتادى. «ەرتىستەن عانا ەمەس، ەركە وزەننىڭ بويىن ەن جايلاعان ەلدەن دە بەرەكە كەتۋى بەك مۇمكىن» دەيدى ولار.

ەلىمىز سۋدىڭ 45 پايىزىن باسقا ەلدەردەن كەلەتىن وزەندەردەن الادى ەكەن. ونىڭ 19 پايىزى - قىتايدان، 17 پايىزى - قىرعىزستان، تاجىكستان مەن وزبەكستاننان جانە 7 پايىزى رەسەيدەن كەلەتىن كورىنەدى. اۋىل شارۋاشىلىعى مينيسترلىگى سۋ كوميتەتىنىڭ دەرەكتەرى وسىلاي سويلەيدى. باسقا ەلدەردى قايدام، ەلىمىزگە كەلەتىن تىرشىلىك كوزىنىڭ 19 پايىزىنا يەلىك ەتىپ وتىرعان اسپان استى ەلىنىڭ سوڭعى جىلدارداعى ارەكەتتەرى كوڭىلگە قورقىنىش ۇيالاتادى. سۋ سالاسىنىڭ مايىن ءىشىپ، جىلىگىن شاققان ماماندار «تەز ارادا مەملەكەتتىك دەڭگەيدە شەشىم قابىلدانباسا، ەرتىستەن ايىرىلىپ قالۋىمىز مۇمكىن» دەگەن پىكىر ايتادى. «ەرتىستەن عانا ەمەس، ەركە وزەننىڭ بويىن ەن جايلاعان ەلدەن دە بەرەكە كەتۋى بەك مۇمكىن» دەيدى ولار.

قارا ەرتىستەگى قۇرىلىستار

«ەرتىستىڭ باس جاعىنان بۇرىلعانىن بىرەۋ بىلسە، بىرەۋ بىلمەيدى. شىڭجاڭنىڭ مۇناي ءوندىرىستى قا­را­ماي وبلىسى سۋعا ءزارۋ اۋدانداردىڭ ءبىرى بوپ ەسەپ­تەلەدى. وسى ماسەلەنى شەشۋ ماقساتىندا قى­رۋار قارجى بولگەن قىتاي ۇكىمەتى التايدان باستاۋ الاتىن ەرتىس وزەنىن ادەيى قولدان بۇرىپ وتىر. ءازىر­گە ونىڭ پلوتيناسى مەن كانالدىق قۇرىلىسى ءبىت­كەنىمەن، سۋدى تولىق بۇرا قويعان جوق. ەرتەڭ بۇر­عان كۇنى نە بولاتىنىن كوز الدىڭىزعا ەلەس­تە­تى­ڭىز».

بۇل - قىتايعا ارنايى ساپارلاپ بارىپ، اناۋ-مى­ناۋ تەحنيكا بارا المايتىن 130 شاقىرىمداي جەر­دى موتوتسيكلمەن ارالاپ، ەرتىس پەن ىلەنىڭ جاع­دايىن كوزىمەن كورگەن مۇستافا ەردەنەۇلى ەسىم­دى ازاماتتىڭ ەلىمىزدىڭ باسىلىمدارىنا بەرگەن سۇحباتىنان ءۇزىندى.

الگى كىسىنىڭ ءسوزىن وقىپ وتىرساڭىز، توبە قۇي­قا­ڭىز شىمىرلايدى.

قىتاي ارقىلى ەلىمىزگە كەلەتىن ىلە وزەنى قاس، تە­كەس، كۇنەس دەپ اتالاتىن ءۇش وزەننەن باستاۋ الا­دى ەكەن. بۇلار حان ءتاڭىرى تاۋلارىنان شىعىپ، قى­تاي جەرىمەن 300 شاقىرىمداي ءجۇرىپ، ىلە وزەنىنە اينالىپ، قازاقستان جەرىمەن بالقاشقا قۇيادى.

«قاس وزەنىنىڭ بويىنا سالىنعان جىرىنتوي گەس-ءىن ءوز كوزىمىزبەن كوردىك. قۇرىلىسى 2005 جىلى اياق­تالعان بوگەتتىڭ ۇزىندىعى 30 شاقىرىمنان اسادى. ءبو­گەتتىڭ بيىكتىگى 2000 مەتردەن اساتىن ەكى تاۋ­دىڭ ور­تاسىندا سالىنعانىن ەسكەرىپ، مۇندا قان­­شا ميل­ليارد تەكشە مەتر سۋ جينالاتىنىن ەسەپ­­تەي بەرىڭىز. ەندى وسى سۋدى پايداعا اسىرۋ ماق­سا­­تىندا قىتايلار تا­راپىنان باسقا دا ارەكەتتەر قول­عا الىنۋدا. سونىڭ ءبىرى سۋسىز اۋدان بولىپ ەسەپ­­تەلەتىن جاڭ اۋ­دانى ءۇشىن باسىن قار باسقان ەرەن­­قابىرعا تاۋىن تەسىپ، توننەل جاساپ جاتىر. ءبى­لەتىندەردىڭ اي­تۋىن­شا، توننەلدىڭ قۇرىلىسى 2011 جىلى اياقتالىپ، پاي­دالانۋعا بەرىلۋى كە­رەك.

ءدال وسىنداي ءبىر ەمەس، ەكى گەس-ءتى تەكەس­تىڭ بويىنا قونجيتقان كورىنەدى. مىناداي تاۋ­دى تەسىپ جاتقان قىتايلار تەكەستىڭ سۋىن سورعىمەن سورىپ الۋى دا عاجاپ ەمەس. ال­ما­تىنىڭ تۇبىندەگى اۋىلداردا سۋ ماسەلەسىن شە­شە الماي وتىرعاندا ىلە تارتىلسا، ۇلار­داي شۋلاپ قالماس پا ەكەنبىز؟ بۇل گەس-تەر سالىنعان جەرلەر تەكتونيكالىق قىر­تى­س­تار­دان تۇراتىن سەيسميكالىق اۋداندار ەكە­نىن استە ەستەن شىعارماۋىمىز كەرەك. قۇ­­داي ساقتاسىن، ەرتەڭ 8 باللدىق جەر ءسىل­كى­نە قالسا، ءبارىمىزدى جيناپ اپارىپ بال­قاش­قا ءبىر-اق قۇيادى. وسى بوگەت سۋىنىڭ جۇزدەن ءبىر بولىگىن قۇرايتىن قىزىلاعاشتىڭ نە بولعانىن جاقسى بىلەمىز. ونداي اپات ورىن الىپ جاتسا، «مىناۋىڭا جاۋاپ بەر!» دەپ قىتايدىڭ جاعاسىنان الاتىن پارمەن بار ما بىزدە؟ سوندىقتان قاۋىپسىزدىك شا­را­لا­رىن جاساپ، ارقاشان ساق وتىرۋىمىز كە­رەك»، - دەيدى مۇستافا ەردەنەۇلى.

بۇل - جاعدايدى ءبىرشاما كوزىمەن كور­گەن ادامنىڭ پىكىرى. الايدا ءالى كورمەگەنىمىز، بىلمەيتىنىمىز قانشاما...

الگى ازامات شىعىستاعى الىپ كورشى­مىز­دىڭ كەلەشەكتە ءبىر عانا قاس وزەنىنىڭ ىلەگە قو­سىلاتىن جەرىنە دەيىن 17 جەردەن كەن ورىن­دارىن اشپاق ويى بار ەكەنىن دە اي­تادى.

ماماندار نە دەيدى؟

ەرتىستە ورىن العان جاعدايعا، اسىرەسە، سۋ سالاسىنىڭ جىلىگىن شاعىپ، مايىن ىشكەن ما­ماندار قاتتى الاڭداۋلى. ءوزىمىزدىڭ عانا ەمەس، رەسەيلىك ماماندار دا كەيىنگى كەزدەرى ءجيى دابىل قاعاتىن بولدى. جاقىندا قوس ەل­دىڭ بىلىكتى عالىمدارى ەرتىستىڭ تاعدىرىنا باي­لانىستى الاڭداۋشىلىقتارىن ءبىل­دىر­دى.

«ەگەر وسى قالپىمەن كەتە بەرەتىن بولسا، ەندى ءبىر 15-20 جىلدان كەيىن ەرتىس كەمە ءجۇ­زە المايتىن وزەنگە اينالۋى مۇمكىن» دەيدى ماماندار. ال تاعى ءبىر 20 جىلدان كەيىن وزەن سۋىنىڭ قازىرگىمەن سالىستىرعاندا ءۇش­تەن ءبىرى ازايادى.

راۆيل ۆاگاپوۆ، «كازگيپروۆودحوز» ءون­دى­رىستىك كووپەراتيۆىنىڭ باس ينجەنەرى:

- 1980 جىلى قىتاي ءوز قاجەتى ءۇشىن ەكى تەكشە شاقىرىمداي سۋ العان بو­لا­تىن. قازىر ونىڭ مولشەرى ءبىرشاما ۇل­عاي­عان. مۇنىڭ سەبەبى دە جوق ەمەس. ەڭ اۋەلى سانى كۇننەن-كۇنگە قارقىنداپ ءوسىپ جاتقان ميللياردتان استام حا­لىق­تىڭ سۇرانىسىن ەسكە الىڭىز. سول قاپ­تا­عان قالىڭ جۇرتتى اسىراۋ ءۇشىن جىل سايىن جىرتىلاتىن جاڭا جەرلەر قان­شا­ما... اقىر اياعى قاراماي كەن ور­نى­نان مۇناي مەن گازدى بەلسەنىپ تۇرىپ قازۋعا دا سۋ كەرەك. گازدى سورىپ ال­عان­نان كەيىن بوس قالاتىن جەرلەردى تول­تى­رۋ­عا دا سۋ قاجەت. ءوز قاجەتتىلىكتەرى ءۇشىن ەرتىستەن ەندى قانشالىقتى مولشەردە سۋ الۋدى جوسپارلاپ وتىرعاندارىن قى­تاي­لىقتار ايتقىسى كەلمەيدى.

ارينە، ايتقىسى كەلمەيدى. ماي­شەل­پەك­تەن كىمنىڭ ايىرىلعىسى كەلسىن؟ شى­عىس­تاعى كورشىنىڭ ەرتىستى قالاي يگەرىپ جات­قا­نى­نا كوز جەتكىزۋدى مۇرات تۇتقان ءبىزدىڭ عا­لىم­دارىمىز تىڭشىلىق قىزمەتتى (ارينە، جاقسى ماعىناسىندا) دە قوسا اتقارعان سە­كىلدى. اۋەلى سپۋتنيكتەن بىرنەشە مارتە سۋ­رەتكە تۇسىرگەن. سوسىن قاراپايىم جو­لاۋ­شى كەيپىنە ەنىپ، قىتايداعى سالىنىپ قويىل­عان ءھام قولدانىسقا ءازىر تۇرعان سۋبۇرعىش ار­­نا­لاردى دا كارتىشكەگە تارتقان كورىنەدى. سو­دان بارلىعىن تاپتىشتەپ وتىرىپ ەسەپ­تەپ، تالداعان. اقىر سوڭىندا توبە شاشتارى تىك تۇرعان.

تاعى دا راۆيل ۆاگاپوۆتىڭ سوزىنە قۇلاق ءتۇ­رەلىك: «ەرتىس-قاراماي، ەرتىس-ءۇرىمجى ار­نا­لارى تولىققاندى جۇمىس ىستەگەن جاع­داي­دا سەكۋندىنا 120 تەكشە مەتر سۋ وتكىزە الادى. ءۇرىمجى اۋدانىندا اۋماعى 2 ميل­ليون گەكتار جەر سۋارىلۋعا دايىندالعان. بۇل - قازىرگى 67 مىڭ گەكتاردى قوسپاعانداعى جاع­داي. بۇل دەگەنىڭىز - قىتايلىقتار قارا ەرتىستى تولىقتاي پايدالانادى دەگەن ءسوز».

ارينە، بەتىن اۋلاق قىلسىن. اگاراكي، ەرتىس سۋى ازاياتىن بولسا، ەلىمىزدىڭ ەكو­لو­گيا­سىنا عانا ەمەس، ەكونوميكاسىنا دا وڭاي سوقپايتىنى انىق. راۆيل ۆاگاپوۆتىڭ اي­تۋىنشا، ەرتىس باسسەينىندەگى اعىستىڭ ازا­يۋىنان 2030 جىلعا قاراي ەلىمىزدەگى ەلەكتر ەنەرگياسىن ءوندىرۋ - 25 پايىزعا، 2050 جىلى 40 پايىزعا تومەندەيدى. ونى اي­تاسىز، عالىم ءتىپتى 2030 جىلدان كەيىن ەلى­مىزدە كەمە ءجۇزۋ توقتايدى دەگەن قور­قىنىشىن دا جاسىرمايدى.

وڭداسىن جيەنقۇلوۆ، قر اۋىل شارۋا­شىلىعى مينيسترلىگى سۋ رەسۋرستارى كومي­تەتى توراعاسىنىڭ ورىن­با­سا­رى:

- ەرتىس وزەنى بويىنشا قازىر ءتيىستى جۇ­مىستار جۇرگىزىلىپ جاتىر. 31 شىلدەدە سەمەي قالاسىندا ءۇش ەلگە ورتاق سۋقوي­ما ماسەلەسى جونىندە رەسەي جانە قى­تاي تارابىمەن كەزدەسۋلەر وتكىزىلەدى. كەز­دەسۋ بارىسىندا وزەن سۋى جونىندە ءبىر-بىرىمىزگە بەرىلەتىن مالىمەتتەر جايىن تالقىعا سالامىز.

ارينە، سوڭعى كەزدەرى قىتاي تارا­پى­نان ەرتىس سۋىن پايدالانۋ تۇرعىسىندا شەكتەن شىققان جاعدايلار جيىلەپ با­رادى دەگەن پىكىرلەردىڭ ايتىلىپ جۇرگەنى دە راس. الايدا ءبىزدىڭ ەلدىڭ اۋماعىنا كەلىپ جاتقان سۋ كولەمى بۇرىنعى قال­پىن­دا. سونىمەن قاتار ءبىز قازىر قىتاي­دان كەلەتىن سۋلارعا زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزىپ جاتقان جايىمىز بار.

ۆلاديمير ۋشاكوۆ، شىعىس قازاقستان گيدرومەتەورولوگيا ور­تالىعى گيدرولوگيا ءبولىمىنىڭ مەڭگە­رۋ­شىسى:

- ورتاشا ەسەپپەن العاندا، قىتاي قارا ەرتىس سۋىنىڭ 25 پايىزىن پاي­دا­لا­نىپ وتىر. ونداعى شىڭجاڭ ولكەسىنىڭ ەكونوميكاسى كۇننەن-كۇنگە قارىشتاپ دا­مىپ كەلەدى. بىلۋىمىزشە، قىتاي حال­قى­نىڭ ۇشتەن ءبىرى وسى جاقتا تۇرادى. ياعني ەرتىس سۋىنىڭ كوپ بولىگى وسى ايماق تۇرعىندارىنىڭ قاجەتتىلىگىنە جۇم­سا­لۋ­دا. بۇل ءبىر قاراعاندا قاۋىپتى كورىن­بە­گە­نىمەن، بىزگە سۋدى ۇنەمدەپ ۇستاۋعا تۋ­را كەلەدى.

90-جىلداردىڭ ورتاسىندا قى­تاي­لىقتار ەرتىس سۋىنىڭ 5 پايىزىن عانا الاتىن. قازىر كورسەتكىش 25 پايىز دەي­دى. مۇنىڭ ءوزى ناقتى كورسەتكىش ەمەس. ءوندىرىس دامىپ، حالىق سانى وسكەن سايىن سۋعا دەگەن سۇرانىس تا ارتىپ كەلەدى. قۇ­داي ساقتاسىن دەپ ايتايىق، ەگەر قى­تاي­لىقتار ەرتىس سۋىنىڭ 40 پايىزىنا يەلىك ەتەتىن بولسا، سۇمدىقتىڭ كوكەسى سوندا بولادى. سوندىقتان «تەمىردى قىزعان كەز­دە سوعىپ»، جاعداي ۋشىقپاي تۇر­عان­دا مەملەكەتتىك، مەملەكەتارالىق دەڭ­گەي­د­ە ءتيىستى شەشىمدەر قابىلداعانىمىز ءجون.

ەلەنا كۋليكوۆا، قازاق بالىق شا­رۋا­شى­لىعى عىلىمي-زەرت­تەۋ ينستيتۋ­تى­نىڭ «ال­تاي» فيليا­لى­نىڭ اعا عىلىمي قىز­­مەت­كەرى:

- زايساندا بالىق تۇرلەرى وتە كوپ. قى­تايدىڭ جىل وتكەن سايىن ەرتىس وزە­نىنەن سۋ الۋ مولشەرىنىڭ ۇلعايۋى جەردىڭ قۇرعاۋىنا، شابىندىقتى ايماقتاردىڭ ازايۋىنا اكەلىپ سوعۋى مۇمكىن. ەگەر ىرگەدەگى كورشىمىز سۋدى قازىرگىدەن كوپ الاتىن بولسا، سۋدىڭ كولەمى ازايىپ، جان-جانۋارلارعا قاۋىپ تونەدى. بالىق ءوندىرىسى تومەندەيدى. وكىنىشتىسى سول - اس­پا­ناستى ەلى ءۇش ەلگە ورتاق وزەننەن قان­شا كولەمدە سۋ الىپ جاتقانىن ايت­پاي­دى. جۇمعان اۋزىن اشپايدى. كونۆەن­تسياعا قول قويۋدان دا ءۇزىل­دى-كەسىلدى باس تارتىپ وتىر. ەرتىستى وزدەرىنىڭ ىڭعايىنا قاراي پايدالانۋدا. بىزگە بەلگىلىسى - وزەن بويىندا «ەرتىس-قاراماي» اتتى ارنا سالىنعان. وزدەرى تەح­نيكالىق ماقساتتا دەگەنىمەن، ءبىزدىڭ ءبى­لۋىمىزشە، بۇل نىسان سۋقويما رەتىندە اۋىل­شا­رۋا­شىلىق ماقساتىندا جۇمىس ءىس­تەۋدە.

ەرتىستى قۇتقارۋدىڭ جولى بار ما؟

سوندا قايتپەك كەرەك؟ «قىتايلار وسىن­شا تەكشە مەتر سۋدى بۇرىپ الدى، وسىنشا ار­ناسىن سالدى» دەپ قول قۋسىرىپ قاراپ وتى­را بەرۋىمىز كەرەك پە؟ ەرتىس باسسەينى ينس­پەكتسياسى باستىعىنىڭ ورىنباسارى مير­جان يمانجانوۆ مىناداي ۇسىنىس اي­تادى:

- تۇپتەپ كەلگەندە، وزەندەر تەك قى­تاي­دان قازاقستانعا عانا ەمەس، قازاق­ستان­نان قىتايعا قاراي دا اعادى. ەگەر ەرتىس جاعدايى بىزگە ءتيىمسىز بولىپ وزگە­رە­تىن بولسا، ءبىزدىڭ ۇكىمەت تە جاۋاپ رە­تىن­دە قارسى قادام جاسايدى. بۇعان، ءاري­نە، شىعىستاعى كورشىمىز قۋانا قوي­ماس.

«كەڭ بولساڭ، كەم بولمايسىڭ» دەگەن قازاق­تىڭ «قويا جەسەڭ، قوي قالادى، تارتا جەسەڭ، تاي قالادى» دەگەن دە تاماشا ءسوزى بار. ارينە، دالادا جاتقان سۋ جوق. ۇنەم­دەپ، رەتىمەن پايدالانباسا، ءتۇپتىڭ تۇبىندە كەز كەلگەن دۇنيەنىڭ تاۋسىلارى انىق. ءاسى­رە­سە تىرشىلىك كوزىنە كەلگەندە ساقتىق تا­نىت­پاسا بولمايدى. «بۇل رەتتە قىسىق كوز اعايىن­داردان ۇيرەنەرىمىز كوپ»، - دەيدى م.يمانجانوۆ.

«قىتايدا بولعانىمدا ءبىر نارسەگە قاي­ران قالدىم. قىتايلىقتار سۋعا اسا مۇقيات ەكەن. كەز كەلگەن ترانسشەكارالىق وزەندى الىپ قاراساق، قىتاي جاعىندا سۋدىڭ تو­پى­راققا ءسىڭىپ كەتۋىنە جول بەرمەۋ ءۇشىن جاعاسى بەتونمەن نەمەسە تاسپەن قاپتالعان. بىزدە جاعالاۋلار  تابيعي قالپىندا، قا­لاي بولسا سولاي تۇر. سۋ بۋلانعانىمەن قوي­ماي، جەرگە دە سىڭەدى. كوكتەمدە قار ەري باستاعاندا قىتايلىقتار قار سۋىن جيناپ الادى. ەڭىستەرگە شاعىن بوگەتتەر جاساپ، سۋدى جينايدى، سوسىن سورعىمەن قايتا سو­رىپ، سۋقويمالارعا قوسادى»، - دەيدى م.يمانجانوۆ.

شىنىن ايتۋ كەرەك، بىزدە مۇنداي شا­را­لار­دىڭ ءبىرى دە قولعا الىنبايدى. قار سۋىن قويىپ، جاي سۋدىڭ وزىنە يە بولا ال­ماي وتىر­عانىمىز جاسىرىن ەمەس. قان­شا سۋدىڭ جەل­گە ۇشقانى ءبىر اللاعا عانا ايان.

سونىمەن، ەرتىستى قۇتقارۋدىڭ جولدارى قانداي؟ «كازگيپروۆودحوز» سۋدى قورعاۋ جانە سۋ شارۋاشىلىعى ينستيتۋتىنىڭ جا­سا­عان ەسەپتەۋلەرىنە سۇيەنسەك، ەرتىس وزەنىن ساق­تاۋ مەن قورعاۋ شارالارىنا 111,6 ميلليارد تەڭگە كولەمىندە قارجى قاجەت.

ماماندار ءۇش مەملەكەتكە ورتاق سۋ ار­ناسىن قۇتقارۋدىڭ تاعى ءبىر جولىن ۇسىنىپ وتىر. ول - وزەن سالاسىنا باسقا وزەننىڭ ار­ناسىن بۇرۋ. مۇنداي ۇسىنىس كەڭەس وكىمەتى كەزىندە ايتىلعان كورىنەدى. الايدا ايتىلعان كۇيى قالعان. اياقاستىنان قۇلاعان الىپ يمپەريامەن بىرگە الگى يدەيا دا قۇر­دىم­عا كەتكەن. دەگەنمەن سوڭعى كەزدەرى ع­ا­لىمدار ومىرشەڭدىگىن جويمايتىن ماسەلەنى قاي­تا كوتەرە باستادى.

يۋري ۆينوكۋروۆ، رەسەي عىلىم اكا­دە­مياسى ءسىبىر ءبولىم­شەسى­نىڭ سۋ جانە ەكولوگيا ماسەلەلەرى ينستي­تۋ­تى­نىڭ ديرەك­تورى:

- ەرتىس وزەنىنە كاتۋن وزەنىنىڭ باس­سەينىنە جاتاتىن تيحي وزەنىن، اق قابا مەن قارا قابا بۇرىلىستارىن، بۇق­تىر­ما وزەنىنە كاتۋن وزەنىنىڭ سۋىن قوسۋ كەرەك. بۇدان بولەك، ومسك اۋدانىنا سۋ­قويما سالىپ، وزەن سۋىنىڭ اعىسىن باياۋ­لاتىپ، سۋ دەڭگەيىن كوتەرۋ ءۇشىن سۋ استى جاساندى شوڭعالدارىن جاساۋىمىز كەرەك.

عالىمدار مەن ماماندار بايلامى  وسىنداي. ولارعا ەندى كەرەگى - تەك قولداۋ. ۇكىمەتتىك، مەملەكەتتىك دەڭگەيدە عانا ەمەس، حالىقارالىق دەڭگەيدە. حالىقارالىق دەڭگەيدە دەپ بەكەرگە ايتىپ وتىرعان جوقپىز. ويتكەنى ەرتىس ماسەلەسىنىڭ مەم­لە­كەت­تىك دەڭگەيدە شەشىلمەيتىنە تالاي مارتە كوز جەتتى. ەندى ەرتىستى ءبىر قۇتقارسا، حالىق­ارا­لىق حەلسينكي كونۆەنتسياسى قۇت­قا­رادى. اتالعان قۇجاتتا ءار مەملەكەت ءوز اۋ­ماعى ارقىلى وتەتىن وزەننەن وزىنە قاجەتتى كولەمدە ىلعال الۋعا قۇقىلى، بىراق وعان ەكولوگيالىق زيان كەلتىرمەۋى، شەكارانىڭ ار جاعىنداعى مەملەكەتكە زاردابىن تيگىز­بەۋى تيىستىگى تايعا تاڭبا باسقانداي كور­سە­تىل­گەن. وكىنىشكە قاراي، قىتايلار ازىرگە بۇل قۇ­جات­قا قول قويماي وتىر. ولار عانا ەمەس، توسكەيدە مالى، توسەكتە باسى توعىس­قان قۇداي قوسقان كورشىلەرىمىز وزبەكستان، رەسەي، تاجىكستان مەملەكەتتەرى دە بارماق باسۋعا كەلگەندە قۇلىقسىز. ەگەر ەرتىس ءما­سە­لەسىن رەتكە كەلتىرەمىز دەسەك، وسى قۇجاتقا قول قويىلۋى كەرەك.

حەلسينكي كونۆەنتسياسى عانا ەمەس، ەر­تىستىڭ ەڭسەسىن كوتەرەتىن بىردەن-ءبىر قۇجات - وزەن بويىن جايلاعان ءۇش مەملەكەتتىڭ ءوزا­را ورتاق كەلىسىمدەرى. بۇل كەلىسىم تۋرالى بۇعان دەيىن تالاي مارتە ايتىلىپ، تالاي مارتە ءسوز قوزعالسا دا، قىسىق كوز اعايىن­نىڭ قوزعالار ءتۇرى كورىنبەيدى. اتال­عان ەلمەن بۇعان دەيىن ارادا ءارتۇرلى سالادا ءتۇرلى كەلىسىمشارتتارعا قول قويىلسا دا، ەرتىسكە كەلگەندە ەنجارلىق تانىتىپ وتىر.

دەرەكتەر مەن دايەكتەر

• ماسكەۋدىڭ بۇرىنعى مەرى يۋري لۋجكوۆتىڭ ايتۋىنشا، تەز ارادا جاعدايدى وزگەرتپەسە، قازاقستان عانا ەمەس، رەسەيدىڭ دە كوپتەگەن اۋماعى تاقىرعا اينالادى. لۋجكوۆ قارا ەرتىستەن قىتايدىڭ جىلىنا 9 تەكشە شاقىرىم سۋ الاتىنىن العا تارتادى. ال رەسمي قۇجاتتاردا 6 تەكشە شاقىرىم دەپ كورسەتىلگەن.

P.S.

ماسكەۋدەن مازا كەتىپ، استانا الاڭداۋلى بولسا دا، بەيجىڭ بەيجاي. تىم-تىرىس. تۇك بولماعانداي ەرتىس سۋىن ەن جايلاپ جاتىر. مۇنىڭ قاشانعا دەيىن سوزىلارى ءبىر اللاعا عانا ايان. جاقىن ارادا مەملەكەتتىك ءھام حالىقارالىق دەڭگەيدە ءىس-شارا قولعا الىنباسا، ەرتىسپەن قوش ايتىسۋىمىز ابدەن مۇمكىن.

وسكەمەن

"الاش ايناسى" گازەتى