Hasen Qoja Ahmetting esim-soyyn estip-bilmegen qazaq joq shyghar-au. Ol qazaqtyng nómiri birinshi patrioty. Ol qazaqtyng azattyghy jolynda kenestik jýie ozbyrlyghyna qarsy atqa qonyp, atoylatqan azamat. Ol qazaq dissiydentterining kóshbasshysy. Býkil Orta Aziya elderi ishinde últ-azattyghyna shaqyrghany ýshin sotty bolghan alghashqy qazaq.

1970-1990 jyldar aralyghynda ýsh mәrte sottalghan. Ol 1970-jyldary Sovet әskerindegi últtyq, nәsildik kemsitushilikke qarsy shyghyp, búl turaly jogharghy basshylyqqa bayandamaq bolghany ýshin qamaugha alynady. Ol kezde Hasen Qoja Ahmetting jasy nebәri 23-te bolghan eken. 1975-77 jyldary jeke ózi ókimetke qarsy ýnparaqtar shygharumen ainalysqan. 1977 jyly Hasen Qoja Ahmetting esimi Helsinskidegi sayasy tútqyndar tizimine engen.

1972 jyldan bastap astyrtyn ýgit júmystaryn jýrgizudi bastap, 1975 jyldyng kýzinen bastap Sovet ýkimetine qarsy maqalalar men ýnparaqtar shygharyp tarata bastaydy.  Osy kezde Hasen Qoja Ahmet ózining «Odaq pa, әlde otar ma?», «Halyqtardyng assimilyasiyalanuy jayynda», «Últtardyng assimilyasiyalanuy kimderge qajet?» jәne «Últ mәselesining tarihy sheshimi» sekildi maqalalaryn jariyalaydy. Ol jerde Kenes odaghynyng otarshyldyq sayasatyn, odaqtaghy respublikalardyng últtyq baylyghyna әperbaqandyq jasap jatqanyn, internasionalizm degen jeleumen últtardy jәne últtyq shekaralardy atymen joidy maqsat etip otyrghanyn, orystan basqa últtardy, onyng ishinde qazaqtardy da assimilyasiyalau, orystandyru sayasaty jýrgizip jatqanyn әshkerelep jazady.

Ol sayasy qayratker ghana emes, jazushy, kompozitor. «Jas qazaq», «Jeltoqsan», «Azat» últtyq qoghamdyq úiymdarynyng basshysy. Hasen Kәripjanúly Qojahmetov – qazaq elining tәuelsizdigi ýshin kýresken qayratker túlgha. 1986 jylghy Jeltoqsan kóterilisining qaharmany.  9 tamyz kýni qazaqtyng birtuar batyr úly, sayasy qayratker túlghasy mereyli 70 jasqa tolady.

"Tәuekelshildik degen qasiyetterdi Hasennen ýirendik"

Dos Kóshim, sayasatker: 

- Meninshe, Hasenning azamat retindegi túlghasy – әrbir qazaq ýlgi alghanday dep aitar edim. Eng bastysy - ol ózining azamattyq kózqarasyn túmshalanyp, dirildep, artyq sóz aitugha, jeke pikirin jetkizuge bolmaytyn zamanda aita bildi. Bizding qatarymyz da ózderin «batyrmyz» dep aitar, olardyng enbegin de tómendetkim kelmeydi, biraq bizder qoghamgha jylymyq kelip, totalitarlyq jýiening irgesi shayqalyp, sayasy ózgeristerding jaqyndap qalghany anyq bolghanda, 1988-1990 jyldary ghana qoghamdyq-sayasy ómirge aralastyq. Jәne bizder búl kezende toptasyp, bas qosyp qalghan bolatynbyz. Al Hasenning úran salyp shyqqan kezeni 70-jyldardyng ortasy, kommunistik iydeologiyagha qarsy bir sóz aitylmaq týgil, ymdaugha da bolmaytyn qapas zaman bolatyn jәne ol – jalghyz boldy... Azamattyqqa bagha bergende, sol kezenning sipatyn, jaghdayyn eskere bilu kerek.

Men Hasenmen 1989 jyldary tanystym, keyin birlese júmys istep kettik. Sondyqtan bir jaghy últshyldyq baghytyma ústaz retinde syilasam, ekinshi jaghynan «maydandas» joldasym esebinde de jaqyn tartamyn. 90-jyldardyng basynda Hasen aghamyz sayasatker retinde eki qozghalystyng basy-qasynda jýrdi; birinshisi – «Jeltoqsan» qozghalysy bolsa, ekinshisi – Qazaqstannyng Azmattyq «Azat» qozghalysy. Demek, osy últtyq baghyttaghy eki qúrylymnyng jetistikterinde Hasekenning de ýlken enbegi bar. Moyyndauymyz kerek, ol uaqytta bizderge aqyl aityp, sayasy tәjiriybe bólisetin adamdar joq bolatyn, biraq kýreskerlik, qaysarlyq keyde tәuekelshildik degen qasiyetterdi Hasennen ýirendik. Aytpaqshy, sayasy kýreskerlikpen qatar, Hasenning qyryqtan astam әnderi men sayasy ótkir mysaldaryn (satirasyn), tarihi, tildik baghyttaghy zertteulerin qayda qoyasyn...

Meninshe, qoghamgha, keleshek úrpaqqa ýlgi bolarlyq túlgha kerek. Onyng ómir joly, qazaq qoghamyn ógertu baghytyndaghy is-әreketteri, shyn mәnisinde, ýlgi bolugha túrarlyq dep oilaymyn. Ekinshiden, osynday jandy – qazaq tәuelsizdigi ýshin alghash tu kótergen azamattyng memleket tarapynan elenbeui- búl da qogham ýshin ashy sabaq. Búl – bayaghy Hasen kýresken totalitarlyq qoghamnyng shapany ghana ózgergeninin, al sol shapannyng ishindegi adamdardyng sol qalpynda qalghanyn kórsetedi. Qogham ýshin, qoghamdaghy kózi ashyq azamattar ýshin búl da – manyzdy!

"Hasekeng әdiletsizdikke shydamaytyn"

Qaldybay Ábenov, rejisser: 

- Hasekeng 70 jyldary jiyrmadan endi asqan bala bolsa da, sayasatqa tikeley aralasyp ketti. Onyng sebebi – ózining ósken, tәrbiyelengen ortasy dep oilaymyn. Hasenning әke-sheshesi óte bilimdi ortadan shyqqan kisiler bolghan. Al, anasy Varshavada tuyp ósken polyak qyzy bolatyn. 30 jyldary Gitlerding basqa últtardy  qudalaghan fashistik sayasatynyng salqyny Hasenning anasyna da әser etedi. Sóitip ol kisi Varshavadan Reseyge, odan Qazaqstangha jer audarylady. Men Hasekenning ózi turaly da, anasy turaly da kóp beynerolik týsirdim ghoy. Sonda bir riza bolatynym, Hasekenning anasy qazaq tilinde óte әdemi sóileytin.

Al, Hasen 70-jyldardaghy eng jas sayasatker, eng jas disiydent boldy. Ol qazaq tilining artta qalyp bara jatqanyna, qazaq últynyng óz jerinde kemsitushilik kórip otyrghanyna qarsy sol kezde-aq ashyq kýreske bardy. 1986 jylghy Jeltoqsan kóterilisi kezinde de atoylap alangha shyqty. Men “Allajar”  filimindegi siemkalardy Hasen otyrghan Janatas týrmesinde týsirdim.

Al ol kisimen alghash ret 1989 jyly tanystym. Sol jyldyng nauryz aiynda “Qazaqfilim” kinostudiyasyna Jeltoqsan kóterilisi turaly “Allajar” filimining bastalghanyn estip Hasen Qojahmetov, Amanjol Nәlibaev, Baqtybek Imanqojaev, Qúrbanbay Qalmúratov, Erlan Dekelbaev, Jarmúhambet Tilegenov, Qúttybek Aymahanov, Ótkirhan Mýlkibaev siyaqty jeltoqsandyqtar keldi. Men olargha “Allajar” filimining jobasyn, iydeyasyn aityp berdim. Ol kisilerge únady.

Hasekender mening alghashqy jolyqtyrghan jeltoqsandyqtarym edi. Sol kýnnen bastap, biz qanday ashtyq aksiyalaryn úiymdastyrsaq ta birinshi Hasekeng qoldap jýretin. Almatynyng JOOlarynda Jeltoqsan kóterilisi turaly kezdesuler ótkizgende de Hasekeng maghan kóp qolghabysyn tiygizip, qasymda jýrdi. Áriyne, bizding kóptegen josparlarymyz iske aspay qaldy. Biraq ol Haskenning de, menin  de qatelikterim emes, sol kezdegi sayasattyng qateligi edi. Ókinishke qaray, bizding Jeltoqsan kóterilisine qatysty kóp josparlarymyz iske aspay qaldy. Biraq, biz sol istelinbey qalghan júmystardyng ózinde de birshama jenisterge jetip otyrdyq.

Sol jyly “Jeltoqsan” qoghamdyq birlestigi de qúryldy. Ókinishke qaray, ol jerde auyzbirlikten góri, ózining yqpalyn jýrgizuge baqtalastyq bastalyp ketti. Biraq, Hasekeng ondaygha onsha aralaspaytyn. “Jigitter maghan kreslo keregi joq, maghan qazaghymyzdyn  ruhyn kóteretin is-әreketter jasaghanymyz kerek” deytin. Aytayyn degenim, biz sol kezde Hasekene tikeley senim artyp, baghalay bilgenimizde  búl kisi sol kezde-aq, kóp júmys ister edi. Biraq, biz naghyz sayasatkerding jolyn bógedik desek te bolady. Búl – bir-birin baghalap, kótere almaytyn qazaqtyng mentaliytetindegi taghy bir kereksiz qasiyet edi.

Taghy bir minezi - әdiletsizdik bolsa shydamay birden kóteriletin. Meninshe, onyng osy minezi keyin ózine kedergi jasady. Óitkeni ol qay ortada da ózining tik minezin kórsetip, shyn sózin aitatyn.  Al, sayasatkerler onyng búl minezin qabyldaghan joq, ókinishke  qaray.

Al, adamdyghy turaly aitar bolsaq, ol kisi 1986 jyldary qazaq televiydeniyesining muzykalyq redaksiyasyn basqarghan jyldary qazaqtyng jas kompozitorlaryn, aqyndaryn kóp qoldady. Olar turaly habarlar jasap, birtalay jastyng jolyn ashyp berdi...

Men Hasekene jazdyng aptabynday ystyq yqylasymmen aldaghy mereyli 70 jasyng qútty bolsyn deymin! Densaulyq, baylyq tileymin! Ár kez janúyasynda arman-tilegine jetip, ýbirli-shýbirli bola bersin!

"Tәuelsizdik jolyndaghy qajyrly kýresin bir sәtke de toqtatpay kele jatqan dissiydent"

Júmash Kenebay, publisist: 

-Aldymen Hasen Qoja-Ahmet dosymdy kele jatqan 70 jyldyq mereyli tughan kýnimen shyn kónilden  qúttyqtaugha rúqsat etinizder!

Qazaq tәuelsizdigi jolyndaghy qajyrly kýresin bir sәtke de toqtatpay kele jatqan әri qazaqtan shyqqan sanauly sayasy dissiydentterding biri әri biregeyi ekenin basa aitqym keledi.

Hasenmen jaqyn tanystyghym - sonau 90-jyldardyng basynan bastalghanyn, sol kezde ózim bas redaktordyng orynbasary retinde Qazaqstandaghy túnghysh sayasy әri tәuelsiz sayasy gazet - «Azat» gazetin marqúm Batyrhan Dәrimbet ekeumiz shygharghanymyz belgili. Sonday-aq, biz organy bolyp sanalatyn Qazaqstannyng azamattyq «Azat» qozghalysy  Almatydaghy sol kezdegi ýkimet ýii aldynda bir top «azattyqtar» Jeltoqsan qaharmandaryn abaqtydan bosatu turaly sayasy talap qoyyp, ailar boyy sol jerde ashtyq jariyalap jatqany da býgingidey kóz aldymda...

Ol kezde naghyz demokratiya edi ghoy! Ýkimet ýii aldynda kýnde mitingi, kýnde jinalys degendey, bizde de bir tynym bolmaytyn.

Aqyry biz talabymyzdy sol kezdegi jogharghy sovet deputattaryna oryndatyp, jeltoqsandyqtardy bosatu jóninde sheshim qabyldatyp, arada kóp ótpey abaqtylardan shygha bastaghan jeltoqsan qaharmandary «Azat» qozghalysy qatarynan kórine bastaghan kezining ózi keremet shaq edi ghoy...

Aytpaqshy, «azattyqtar» sol kezdegi Sovet odaghynyng «Odaqtyq shart» degenine ashyq qarsylyq retinde kýnde mitingi әri ashtyq jariyalaytyn edik. 1991 jylghy әigili GKChP-nyng qarsanynda Boris Elisin Qazaqstangha kelip, men, Batyrhan Dәrimbet, Hasen Qoja-Ahmet, Sovetqazy Aqatay, Marat Shormanov jәne taghy basqa  kýrskerler qansha kedergini búzyp Elisinge jolyqqanymyz, N.Nazarbaevtyng qarsylyghyna qaramay ózimizding «Odaqtyq shart» degenge qarsy ekendigimizdi ashyq bildirgenimiz úzaq әngime...

Abaqtydan bosaghan Hasen Qojahmet bizding sapymyzgha kelip qosylyp, kóp ótpey «Jeltoqsan» qoghamdyq birlestigin qúrghany, oghan ózimning qatysqanym, arada bir jyl ótkende Hasennin  respublika preziydenttigine kandidat retinde qatyspaq bolghany, biylik tarapynan nebir qysymdar kórgeni – býgingidey kóz aldymda. Hasen qansha qiyndyq kórse de qajyghanyn, talghanyn kórgen emespin. Dosym Hasen Qoja-Ahmet shyn mәnindegi últ patrioty edi, qazir de solay...

Hasenning bir ereksheligi – qanday jaghdayda da shyryldaghan shyndyqty aitatyny, qysymnyng qandayynan da qoryqpaytyny der edim. Eng aldymen Hasen tughan últy, qazaghyn janynday sýidi jәne býkil ghúmyryn últ azattyq kýresine arnaghan azamat ekenin ashyp aituym kerek.

Hasen tek qana sayasy kýresker emes, jurnalist, jazushy әri sazger ekendigin de úmytpaghanymyz jón. Hasenning býginde tarihy ghylymi, publisistikalyq enbekteri jeke kitaptar bolyp jaryq kórip jatsa, ol shygharghan kóptegen әnderi, basqa da muzykalyq shygharmalary qalyng júrtshylyqqa jaqsy tanys ekendigi de aqiqat.

Men marqúm Zamanbek Núrqadilovtyng túsynda (1991-1995jj) Almaty qalalyq әkimdiginde qyzmette jýrgenimde Hasen dosymnyng ótinishimen Taldyqorghan oblysynyng Aqsu audanyna baryp, sonda «Azat» qozghalysyn qúrghanymyz, audandyq «Azat» qozghalynynyng tóraghalyghyna, qazaqtyng daryndy aqyny Jamau Búqarbaydy saylaghanymyz, nebir tartysty jaghdaylar bolghandyghyn Jamau marqúmnyng júmbaq jaghdayda qaytys bolghany, t.b. sayasy әri shygharmashylyq saparlarymyzdyng kóp bolghany turaly da aluan týrli estelikter jeterlik.

Núrbiyke Beksúltanqyzy

Abai.kz