حاسەن قوجا احمەتتىڭ ەسىم-سويىن ەستىپ-بىلمەگەن قازاق جوق شىعار-اۋ. ول قازاقتىڭ ءنومىرى ءبىرىنشى پاتريوتى. ول قازاقتىڭ ازاتتىعى جولىندا كەڭەستىك جۇيە وزبىرلىعىنا قارسى اتقا قونىپ، اتويلاتقان ازامات. ول قازاق ديسسيدەنتتەرىنىڭ كوشباسشىسى. بۇكىل ورتا ازيا ەلدەرى ىشىندە ۇلت-ازاتتىعىنا شاقىرعانى ءۇشىن سوتتى بولعان العاشقى قازاق.

1970-1990 جىلدار ارالىعىندا ءۇش مارتە سوتتالعان. ول 1970-جىلدارى سوۆەت اسكەرiندەگi ۇلتتىق، ناسىلدىك كەمسiتۋشiلiككە قارسى شىعىپ، بۇل تۋرالى جوعارعى باسشىلىققا بايانداماق بولعانى ءۇشiن قاماۋعا الىنادى. ول كەزدە حاسەن قوجا احمەتتىڭ جاسى نەبارى 23-تە بولعان ەكەن. 1975-77 جىلدارى جەكە ءوزى وكىمەتكە قارسى ۇنپاراقتار شىعارۋمەن اينالىسقان. 1977 جىلى حاسەن قوجا احمەتتىڭ ەسىمى حەلسينسكىدەگى ساياسي تۇتقىندار تىزىمىنە ەنگەن.

1972 جىلدان باستاپ استىرتىن ۇگىت جۇمىستارىن جۇرگىزۋدى باستاپ، 1975 جىلدىڭ كۇزىنەن باستاپ سوۆەت ۇكىمەتىنە قارسى ماقالالار مەن ۇنپاراقتار شىعارىپ تاراتا باستايدى.  وسى كەزدە حاسەن قوجا احمەت ءوزىنىڭ «وداق پا، الدە وتار ما؟»، «حالىقتاردىڭ اسسيميلياتسيالانۋى جايىندا»، «ۇلتتاردىڭ اسسيميلياتسيالانۋى كىمدەرگە قاجەت؟» جانە «ۇلت ماسەلەسىنىڭ تاريحي شەشىمى» سەكىلدى ماقالالارىن جاريالايدى. ول جەردە كەڭەس وداعىنىڭ وتارشىلدىق ساياساتىن، وداقتاعى رەسپۋبليكالاردىڭ ۇلتتىق بايلىعىنا اپەرباقاندىق جاساپ جاتقانىن، ينتەرناتسيوناليزم دەگەن جەلەۋمەن ۇلتتاردى جانە ۇلتتىق شەكارالاردى اتىمەن جويۋدى ماقسات ەتىپ وتىرعانىن، ورىستان باسقا ۇلتتاردى، ونىڭ ىشىندە قازاقتاردى دا اسسيميلياتسيالاۋ، ورىستاندىرۋ ساياساتى جۇرگىزىپ جاتقانىن اشكەرەلەپ جازادى.

ول ساياسي قايراتكەر عانا ەمەس، جازۋشى، كومپوزيتور. «جاس قازاق»، «جەلتوقسان»، «ازات» ۇلتتىق قوعامدىق ۇيىمدارىنىڭ باسشىسى. حاسەن كارىپجانۇلى قوجاحمەتوۆ – قازاق ەلىنىڭ تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن كۇرەسكەن قايراتكەر تۇلعا. 1986 جىلعى جەلتوقسان كوتەرىلىسىنىڭ قاھارمانى.  9 تامىز كۇنى قازاقتىڭ ءبىرتۋار باتىر ۇلى، ساياسي قايراتكەر تۇلعاسى مەرەيلى 70 جاسقا تولادى.

"تاۋەكەلشىلدىك دەگەن قاسيەتتەردى حاسەننەن ۇيرەندىك"

دوس كوشىم، ساياساتكەر: 

- مەنىڭشە، حاسەننىڭ ازامات رەتىندەگى تۇلعاسى – ءاربىر قازاق ۇلگى العانداي دەپ ايتار ەدىم. ەڭ باستىسى - ول ءوزىنىڭ ازاماتتىق كوزقاراسىن تۇمشالانىپ، دىرىلدەپ، ارتىق ءسوز ايتۋعا، جەكە پىكىرىن جەتكىزۋگە بولمايتىن زاماندا ايتا ءبىلدى. ءبىزدىڭ قاتارىمىز دا وزدەرىن «باتىرمىز» دەپ ايتار، ولاردىڭ ەڭبەگىن دە تومەندەتكىم كەلمەيدى، بىراق بىزدەر قوعامعا جىلىمىق كەلىپ، توتاليتارلىق جۇيەنىڭ ىرگەسى شايقالىپ، ساياسي وزگەرىستەردىڭ جاقىنداپ قالعانى انىق بولعاندا، 1988-1990 جىلدارى عانا قوعامدىق-ساياسي ومىرگە ارالاستىق. جانە بىزدەر بۇل كەزەڭدە توپتاسىپ، باس قوسىپ قالعان بولاتىنبىز. ال حاسەننىڭ ۇران سالىپ شىققان كەزەڭى 70-جىلداردىڭ ورتاسى، كوممۋنيستىك يدەولوگياعا قارسى ءبىر ءسوز ايتىلماق تۇگىل، ىمداۋعا دا بولمايتىن قاپاس زامان بولاتىن جانە ول – جالعىز بولدى... ازاماتتىققا باعا بەرگەندە، سول كەزەڭنىڭ سيپاتىن، جاعدايىن ەسكەرە ءبىلۋ كەرەك.

مەن حاسەنمەن 1989 جىلدارى تانىستىم، كەيىن بىرلەسە جۇمىس ىستەپ كەتتىك. سوندىقتان ءبىر جاعى ۇلتشىلدىق باعىتىما ۇستاز رەتىندە سىيلاسام، ەكىنشى جاعىنان «مايدانداس» جولداسىم ەسەبىندە دە جاقىن تارتامىن. 90-جىلداردىڭ باسىندا حاسەن اعامىز ساياساتكەر رەتىندە ەكى قوزعالىستىڭ باسى-قاسىندا ءجۇردى; ءبىرىنشىسى – «جەلتوقسان» قوزعالىسى بولسا، ەكىنشىسى – قازاقستاننىڭ ازماتتىق «ازات» قوزعالىسى. دەمەك، وسى ۇلتتىق باعىتتاعى ەكى قۇرىلىمنىڭ جەتىستىكتەرىندە حاسەكەڭنىڭ دە ۇلكەن ەڭبەگى بار. مويىنداۋىمىز كەرەك، ول ۋاقىتتا بىزدەرگە اقىل ايتىپ، ساياسي تاجىريبە بولىسەتىن ادامدار جوق بولاتىن، بىراق كۇرەسكەرلىك، قايسارلىق كەيدە تاۋەكەلشىلدىك دەگەن قاسيەتتەردى حاسەننەن ۇيرەندىك. ايتپاقشى، ساياسي كۇرەسكەرلىكپەن قاتار، حاسەننىڭ قىرىقتان استام اندەرى مەن ساياسي وتكىر مىسالدارىن (ساتيراسىن), تاريحي، تىلدىك باعىتتاعى زەرتتەۋلەرىن قايدا قوياسىڭ...

مەنىڭشە، قوعامعا، كەلەشەك ۇرپاققا ۇلگى بولارلىق تۇلعا كەرەك. ونىڭ ءومىر جولى، قازاق قوعامىن وگەرتۋ باعىتىنداعى ءىس-ارەكەتتەرى، شىن مانىسىندە، ۇلگى بولۋعا تۇرارلىق دەپ ويلايمىن. ەكىنشىدەن، وسىنداي جاندى – قازاق تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن العاش تۋ كوتەرگەن ازاماتتىڭ مەملەكەت تاراپىنان ەلەنبەۋى- بۇل دا قوعام ءۇشىن اششى ساباق. بۇل – باياعى حاسەن كۇرەسكەن توتاليتارلىق قوعامنىڭ شاپانى عانا وزگەرگەنىنىڭ، ال سول شاپاننىڭ ىشىندەگى ادامداردىڭ سول قالپىندا قالعانىن كورسەتەدى. قوعام ءۇشىن، قوعامداعى كوزى اشىق ازاماتتار ءۇشىن بۇل دا – ماڭىزدى!

"حاسەكەڭ ادىلەتسىزدىككە شىدامايتىن"

قالدىباي ابەنوۆ، رەجيسسەر: 

- حاسەكەڭ 70 جىلدارى جيىرمادان ەندى اسقان بالا بولسا دا، ساياساتقا تىكەلەي ارالاسىپ كەتتى. ونىڭ سەبەبى – ءوزىنىڭ وسكەن، تاربيەلەنگەن ورتاسى دەپ ويلايمىن. حاسەننىڭ اكە-شەشەسى وتە ءبىلىمدى ورتادان شىققان كىسىلەر بولعان. ال، اناسى ۆارشاۆادا تۋىپ وسكەن پولياك قىزى بولاتىن. 30 جىلدارى گيتلەردىڭ باسقا ۇلتتاردى  قۋدالاعان فاشيستىك ساياساتىنىڭ سالقىنى حاسەننىڭ اناسىنا دا اسەر ەتەدى. ءسويتىپ ول كىسى ۆارشاۆادان رەسەيگە، ودان قازاقستانعا جەر اۋدارىلادى. مەن حاسەكەڭنىڭ ءوزى تۋرالى دا، اناسى تۋرالى دا كوپ بەينەروليك ءتۇسىردىم عوي. سوندا ءبىر ريزا بولاتىنىم، حاسەكەڭنىڭ اناسى قازاق تىلىندە وتە ادەمى سويلەيتىن.

ال، حاسەن 70-جىلدارداعى ەڭ جاس ساياساتكەر، ەڭ جاس ديسيدەنت بولدى. ول قازاق ءتىلىنىڭ ارتتا قالىپ بارا جاتقانىنا، قازاق ۇلتىنىڭ ءوز جەرىندە كەمسىتۋشىلىك كورىپ وتىرعانىنا قارسى سول كەزدە-اق اشىق كۇرەسكە باردى. 1986 جىلعى جەلتوقسان كوتەرىلىسى كەزىندە دە اتويلاپ الاڭعا شىقتى. مەن “اللاجار”  فيلمىندەگى سەمكالاردى حاسەن وتىرعان جاڭاتاس تۇرمەسىندە ءتۇسىردىم.

ال ول كىسىمەن العاش رەت 1989 جىلى تانىستىم. سول جىلدىڭ ناۋرىز ايىندا “قازاقفيلم” كينوستۋدياسىنا جەلتوقسان كوتەرىلىسى تۋرالى “اللاجار” ءفيلمىنىڭ باستالعانىن ەستىپ حاسەن قوجاحمەتوۆ، امانجول نالىباەۆ، باقتىبەك يمانقوجاەۆ، قۇربانباي قالمۇراتوۆ، ەرلان دەكەلباەۆ، جارمۇحامبەت تىلەگەنوۆ، قۇتتىبەك ايماحانوۆ، وتكىرحان مۇلكىباەۆ سياقتى جەلتوقساندىقتار كەلدى. مەن ولارعا “اللاجار” ءفيلمىنىڭ جوباسىن، يدەياسىن ايتىپ بەردىم. ول كىسىلەرگە ۇنادى.

حاسەكەڭدەر مەنىڭ العاشقى جولىقتىرعان جەلتوقساندىقتارىم ەدى. سول كۇننەن باستاپ، ءبىز قانداي اشتىق اكتسيالارىن ۇيىمداستىرساق تا ءبىرىنشى حاسەكەڭ قولداپ جۇرەتىن. الماتىنىڭ جوولارىندا جەلتوقسان كوتەرىلىسى تۋرالى كەزدەسۋلەر وتكىزگەندە دە حاسەكەڭ ماعان كوپ قولعابىسىن تيگىزىپ، قاسىمدا ءجۇردى. ارينە، ءبىزدىڭ كوپتەگەن جوسپارلارىمىز ىسكە اسپاي قالدى. بىراق ول حاسكەڭنىڭ دە، مەنىڭ  دە قاتەلىكتەرىم ەمەس، سول كەزدەگى ساياساتتىڭ قاتەلىگى ەدى. وكىنىشكە قاراي، ءبىزدىڭ جەلتوقسان كوتەرىلىسىنە قاتىستى كوپ جوسپارلارىمىز ىسكە اسپاي قالدى. بىراق، ءبىز سول ىستەلىنبەي قالعان جۇمىستاردىڭ وزىندە دە ءبىرشاما جەڭىستەرگە جەتىپ وتىردىق.

سول جىلى “جەلتوقسان” قوعامدىق بىرلەستىگى دە قۇرىلدى. وكىنىشكە قاراي، ول جەردە اۋىزبىرلىكتەن گورى، ءوزىنىڭ ىقپالىن جۇرگىزۋگە باقتالاستىق باستالىپ كەتتى. بىراق، حاسەكەڭ وندايعا ونشا ارالاسپايتىن. “جىگىتتەر ماعان كرەسلو كەرەگى جوق، ماعان قازاعىمىزدىڭ  رۋحىن كوتەرەتىن ءىس-ارەكەتتەر جاساعانىمىز كەرەك” دەيتىن. ايتايىن دەگەنىم، ءبىز سول كەزدە حاسەكەڭە تىكەلەي سەنىم ارتىپ، باعالاي بىلگەنىمىزدە  بۇل كىسى سول كەزدە-اق، كوپ جۇمىس ىستەر ەدى. بىراق، ءبىز ناعىز ساياساتكەردىڭ جولىن بوگەدىك دەسەك تە بولادى. بۇل – ءبىر-ءبىرىن باعالاپ، كوتەرە المايتىن قازاقتىڭ مەنتاليتەتىندەگى تاعى ءبىر كەرەكسىز قاسيەت ەدى.

تاعى ءبىر مىنەزى - ادىلەتسىزدىك بولسا شىداماي بىردەن كوتەرىلەتىن. مەنىڭشە، ونىڭ وسى مىنەزى كەيىن وزىنە كەدەرگى جاسادى. ويتكەنى ول قاي ورتادا دا ءوزىنىڭ تىك مىنەزىن كورسەتىپ، شىن ءسوزىن ايتاتىن.  ال، ساياساتكەرلەر ونىڭ بۇل مىنەزىن قابىلداعان جوق، وكىنىشكە  قاراي.

ال، ادامدىعى تۋرالى ايتار بولساق، ول كىسى 1986 جىلدارى قازاق تەلەۆيدەنيەسىنىڭ مۋزىكالىق رەداكتسياسىن باسقارعان جىلدارى قازاقتىڭ جاس كومپوزيتورلارىن، اقىندارىن كوپ قولدادى. ولار تۋرالى حابارلار جاساپ، ءبىرتالاي جاستىڭ جولىن اشىپ بەردى...

مەن حاسەكەڭە جازدىڭ اپتابىنداي ىستىق ىقىلاسىممەن الداعى مەرەيلى 70 جاسىڭ قۇتتى بولسىن دەيمىن! دەنساۋلىق، بايلىق تىلەيمىن! ءار كەز جانۇياسىندا ارمان-تىلەگىنە جەتىپ، ءۇبىرلى-ءشۇبىرلى بولا بەرسىن!

"تاۋەلسىزدىك جولىنداعى قاجىرلى كۇرەسىن ءبىر ساتكە دە توقتاتپاي كەلە جاتقان ديسسيدەنت"

جۇماش كەنەباي، پۋبليتسيست: 

-الدىمەن حاسەن قوجا-احمەت دوسىمدى كەلە جاتقان 70 جىلدىق مەرەيلى تۋعان كۇنىمەن شىن كوڭىلدەن  قۇتتىقتاۋعا رۇقسات ەتىڭىزدەر!

قازاق تاۋەلسىزدىگى جولىنداعى قاجىرلى كۇرەسىن ءبىر ساتكە دە توقتاتپاي كەلە جاتقان ءارى قازاقتان شىققان ساناۋلى ساياسي ديسسيدەنتتەردىڭ ءبىرى ءارى بىرەگەيى ەكەنىن باسا ايتقىم كەلەدى.

حاسەنمەن جاقىن تانىستىعىم - سوناۋ 90-جىلداردىڭ باسىنان باستالعانىن، سول كەزدە ءوزىم باس رەداكتوردىڭ ورىنباسارى رەتىندە قازاقستانداعى تۇڭعىش ساياسي ءارى تاۋەلسىز ساياسي گازەت - «ازات» گازەتىن مارقۇم باتىرحان دارىمبەت ەكەۋمىز شىعارعانىمىز بەلگىلى. سونداي-اق، ءبىز ورگانى بولىپ سانالاتىن قازاقستاننىڭ ازاماتتىق «ازات» قوزعالىسى  الماتىداعى سول كەزدەگى ۇكىمەت ءۇيى الدىندا ءبىر توپ «ازاتتىقتار» جەلتوقسان قاحارماندارىن اباقتىدان بوساتۋ تۋرالى ساياسي تالاپ قويىپ، ايلار بويى سول جەردە اشتىق جاريالاپ جاتقانى دا بۇگىنگىدەي كوز الدىمدا...

ول كەزدە ناعىز دەموكراتيا ەدى عوي! ۇكىمەت ءۇيى الدىندا كۇندە ميتينگى، كۇندە جينالىس دەگەندەي، بىزدە دە ءبىر تىنىم بولمايتىن.

اقىرى ءبىز تالابىمىزدى سول كەزدەگى جوعارعى سوۆەت دەپۋتاتتارىنا ورىنداتىپ، جەلتوقساندىقتاردى بوساتۋ جونىندە شەشىم قابىلداتىپ، ارادا كوپ وتپەي اباقتىلاردان شىعا باستاعان جەلتوقسان قاحارماندارى «ازات» قوزعالىسى قاتارىنان كورىنە باستاعان كەزىنىڭ ءوزى كەرەمەت شاق ەدى عوي...

ايتپاقشى، «ازاتتىقتار» سول كەزدەگى سوۆەت وداعىنىڭ «وداقتىق شارت» دەگەنىنە اشىق قارسىلىق رەتىندە كۇندە ميتينگى ءارى اشتىق جاريالايتىن ەدىك. 1991 جىلعى ايگىلى گكچپ-نىڭ قارساڭىندا بوريس ەلتسين قازاقستانعا كەلىپ، مەن، باتىرحان دارىمبەت، حاسەن قوجا-احمەت، سوۆەتقازى اقاتاي، مارات شورمانوۆ جانە تاعى باسقا  كۇرسكەرلەر قانشا كەدەرگىنى بۇزىپ ەلتسينگە جولىققانىمىز، ن.نازارباەۆتىڭ قارسىلىعىنا قاراماي ءوزىمىزدىڭ «وداقتىق شارت» دەگەنگە قارسى ەكەندىگىمىزدى اشىق بىلدىرگەنىمىز ۇزاق اڭگىمە...

اباقتىدان بوساعان حاسەن قوجاحمەت ءبىزدىڭ ساپىمىزعا كەلىپ قوسىلىپ، كوپ وتپەي «جەلتوقسان» قوعامدىق بىرلەستىگىن قۇرعانى، وعان ءوزىمنىڭ قاتىسقانىم، ارادا ءبىر جىل وتكەندە حاسەننىڭ  رەسپۋبليكا پرەزيدەنتتىگىنە كانديدات رەتىندە قاتىسپاق بولعانى، بيلىك تاراپىنان نەبىر قىسىمدار كورگەنى – بۇگىنگىدەي كوز الدىمدا. حاسەن قانشا قيىندىق كورسە دە قاجىعانىن، تالعانىن كورگەن ەمەسپىن. دوسىم حاسەن قوجا-احمەت شىن مانىندەگى ۇلت پاتريوتى ەدى، قازىر دە سولاي...

حاسەننىڭ ءبىر ەرەكشەلىگى – قانداي جاعدايدا دا شىرىلداعان شىندىقتى ايتاتىنى، قىسىمنىڭ قاندايىنان دا قورىقپايتىنى دەر ەدىم. ەڭ الدىمەن حاسەن تۋعان ۇلتى، قازاعىن جانىنداي ءسۇيدى جانە بۇكىل عۇمىرىن ۇلت ازاتتىق كۇرەسىنە ارناعان ازامات ەكەنىن اشىپ ايتۋىم كەرەك.

حاسەن تەك قانا ساياسي كۇرەسكەر ەمەس، جۋرناليست، جازۋشى ءارى سازگەر ەكەندىگىن دە ۇمىتپاعانىمىز ءجون. حاسەننىڭ بۇگىندە تاريحي عىلىمي، پۋبليتسيستيكالىق ەڭبەكتەرى جەكە كىتاپتار بولىپ جارىق كورىپ جاتسا، ول شىعارعان كوپتەگەن اندەرى، باسقا دا مۋزىكالىق شىعارمالارى قالىڭ جۇرتشىلىققا جاقسى تانىس ەكەندىگى دە اقيقات.

مەن مارقۇم زامانبەك نۇرقادىلوۆتىڭ تۇسىندا (1991-1995جج) الماتى قالالىق اكىمدىگىندە قىزمەتتە جۇرگەنىمدە حاسەن دوسىمنىڭ وتىنىشىمەن تالدىقورعان وبلىسىنىڭ اقسۋ اۋدانىنا بارىپ، سوندا «ازات» قوزعالىسىن قۇرعانىمىز، اۋداندىق «ازات» قوزعالىنىنىڭ توراعالىعىنا، قازاقتىڭ دارىندى اقىنى جاماۋ بۇقاربايدى سايلاعانىمىز، نەبىر تارتىستى جاعدايلار بولعاندىعىن جاماۋ مارقۇمنىڭ جۇمباق جاعدايدا قايتىس بولعانى، ت.ب. ساياسي ءارى شىعارماشىلىق ساپارلارىمىزدىڭ كوپ بولعانى تۋرالى دا الۋان ءتۇرلى ەستەلىكتەر جەتەرلىك.

نۇربيكە بەكسۇلتانقىزى

Abai.kz