(qazirgi әngime)

Jeksen metronyng songhy ayaldamasynan týse sala, Novosibirding batys shetindegi ýlkendeu bazargha asygha úmtyldy. Bir-eki qadam jýre bere etigi shanghyday tayghanap baryp qalyng qargha kómile qúlady. Kóz oty jarq etip, qúlaghy shynyldady. Qar qúm sekildi  susyp jayylghanda astyndaghy qúp-qúrghaq asfalitqa denesining tiygenin sezdi.

Eki jyldan beri Novosibirding Ghylym Akademiyasynyng әdebiyet aspirantyn oqyghan bolyp jýrgende múny neghyp andamaghan deshi? Kóshedegi susyma qar óz auylyndaghy Araldyng qúmynan aumaydy eken ghoy. Qysqy demalystan keshe ghana kelgen edi, elding saghynyshy әli suymaghan eken. Mynau qardyng qúmgha úqsastyghy sol sәtte auylyn eske saldy.

Irgesin ýime qúm basqan, eng shettegi alasa tam ýiine qaray, kýn qyzyl shapaq jayghan kezde eki týiesin aidap, tóbeshikten espe qúmdy susyldata syrghanay jýgiretin-di. Sonda qúmnan su-su etken bir ghajap dybys shyghatyn. Mine, myna qardan da dәl soghan úqsas ýn estiledi. Bir uys qardy alaqanyna salyp kórdi. Á, gәp qayda! Novosibirding qary úp-úsaq qúm týiirshikteri sekildi eken. Ózi qatqyl әri súp-suyq...

Jeksen bazardyng әr týrli zattar satatyn búryshyna keldi. Ekzotikalyq  gýl satqan kempirlermen birge is mәshiyne, ara-balta, saqal qyrghysh, eski radioqabyldaghysh taghy sonday ýi-ishilik kór-jerdi aldaryna qoyyp, týtinge ystalghan sausaqtaryna papiros qystyrghan shaldar... jabyrlasyp otyr.

Jeksen anau kýngi salapan qapshyqpen kóng satyp otyrghan tústy izdedi. Áne, әlgi jas jigit sol ornynda eken. Aty esinde – Orqan. Últy altaylyq, týri qazaqqa keledi, tili de úqsas. Búl jigitpen elge keter aldynda apasyna emdik may izdep jýrip tanysqan-dy. Jarty kilәday mólsherdegi qonyr qoshqyl úntaq zatty sauda ýsteline tizip qoyyp satyp túr. Baryp qarady. Tauarnamasynda «Super tynaytqysh» dep jazylghan. «Bú ne?» Qazaqsha súrady. Ol jәy túrghannyng ózinde jymiyp túrghan kisidey, jymiynqy kózderine kýlki ýiirip:

«Qoshaghashtansyng ba? Óz qoylarynnyng qúmalaghyn tanymay túrsyng ba?» dedi. Jeksen beti ashyq qapshyqtaghy qop-qonyr mayda úntaqqa sausaghyn tiygizip iyiskedi.  Qoy qoranyng tansyq iyisi mýnkip qoya berdi. «Ói, mynauyng kәdimgi kóng ghoy, bú nege kerek?» Jyrtyq kóz jigit anqyldaq eken:

«Ey, bauyrym, búl myna qaladaghy gýl ósiretinderge tabylmaytyn zat. Men osynda studentpin, qoshaghashtyqpyn. Demalysta auyldan birneshe móshek әkep, jeksenbi kýnderi bazargha shyghyp, qajet aqshamdy tauyp alamyn.» Jeksen myna qyzyqqa mәz-mәiram boldy. «Bir dorbang qansha túrady?» «25 rubli» «Mәssaghan, bizshe búl bir dollar ghoy». «Biz degen qay jer?» «Qazaqstandy aitamyn» «A, sen Qazaqstannyng qazaghysyng ba?» Ol tandana qarap qaldy. «Sóileuing qoshaghashtyq qazaqtardan aumaydy ghoy?!» «Endi she, bir qazaq qoy. Men Novosibirdegi akademgorodkta aspirantpyn. Ýshinshi jylda jýrmin». Orqanmen osylay tanysyp túrghanda Jeksenning basyna oy da joq bir jana iydeya sap ete qalghan-dy.

Mine, sondaghy tosyn iydeyasyn iske asyrugha kelip túrghan beti. Jeksen jiyrma kilәdan kem týspeytin jol qapshyghynan grek janghaqtarynday qonyr-sarghysh júmyr sopaqsha nәrseler  salynghan móp-móldir dorbashalaryn sauda ýsteline shygharyp qaz-qatar tizip qoydy. Móldir dorbashanyng býiirindegi qarday appaq tauarnamagha qan-qyzyl әriptermen «Tabighy super tynaytqysh» dep oryssha jazylghan jazuy kilentterdi otqa ýimelegen kóbelektey ýiirdi. Jeksen dәl osylay bolady dep oilamaghan.

Ótip bara jatqandar búrylyp kep súraydy: «Ne nәrse?» «Aral shólindegi týielerding qúmalaghy» «Nege kerek búl?» «Gýlderding tendessiz tynaytqyshy. Bireuining ózi bir týp gýlge bir jyl boyy tausylmaytyn shyray beredi». Jeksen óz tauaryn osylaysha poetikalyq tilmen әsirelegeni kilentterdi arbap alghangha úqsady. Kez-kelgeni saudalasa bastaydy. «Bireui qansha túrady?» «Bir qúmalaq bir dollardan» «Nege dollardan?..» «Qazaqstanda solay baghalanady» «Al bizshe 25 som ghoy... Týk te emes, kәne maghan ekeuin ber!» Sәtte, sauda oilamaghan jerden osylay bastalyp, «Kәne maghan, ýiimde tórt qúmyra gýlim bar, tórteuin... beseuin... altauyn...» dep alushylar jalghasa berdi.

Jeksen bir ay boyy bazargha aptasyna eki-ýsh retten shyghyp, elden ýsh ýlken aladorbagha salyp әkelgen qúmalaghyn týgel satyp ýlgerdi. Kelgen kezdegi tyqyr-tyqyr etken qúr әmiyany endi reseylik kókala somdarmen toldy. Jeksen bәrin sanap quanaryn da, tandanaryn da bilmedi. 250 myng rubli! Yaghni, 10 myng dollar degen sóz. Sonda Jeksen 10 mynday qúmalaqty bazargha әr shyqqanda jýzden astam kilentke satyp otyrghan bolyp shyghady. Saudanyng qarbalasy men qyzyghy teng týsti. Elge qúmalaq әkelu ýshin әldeneshe baryp qaytty. Keshte múrshasyz saudadan úrynyp sharshasa da, tang ata bazargha degen qúlshynystan júlqyna úmtylady. Jeksen ózin ózi tanymay da qaldy.

«Qúmalaq saudasy» degen biznesti búryn-sondy eshkim jasamapty. Qay nәrsening de alghashqysy tansyq qoy. Jeksenge endi sanauly qúmalaq satyp alatyn jeke kilentter emes, tonnalap súraytyn Novosibirding gýl ósiretin parnikterining iyeleri kele bastady. Sonymen Jeksen birer aida úsaq satushydan ýlken biznesmenge ainalyp shygha keldi. Qattap salghan dollary bar sónkemen Qyzylordagha tartty. Bayaghyday poyyzben emes, úshaqpen. Búryn alty kýnde azar jetetin auylyna kýnbe-kýn taban tiredi.

Erteninde auyl ishinde «kedey kempir» degen laqap atpen atalatyn Jeksenning tughan ýiining shaghyn aulasyna kap-qap týiening qúmalaghy ýile bastady. Alghashynda el senbedi. «Kedey kempirding Novosibirdegi oqityn úly kelip, bir móshek týiening qúmalaghyn 200 tengeden satyp alyp jatyr» degen habar jelden de tez jedel tarap ketken. Bireuler shyn-ótirigin bilu ýshin manayda tekke shashylyp jatqan týiening qúmalaghynan birer móshek aparyp edi, ras-ey, qolma-qol aqshasyn Jeksennen sanap aldy. Sol, sol-aq eken kedey kempirding ýiine qaray qol arba, esek arba, at arba, tirәktir, mәshiynege tiyelgen týiening qap-qap qúmalaghy  al, aghylsyn.

Júrt týkke túrmaytyn týiening qúmalaghynyng ayaq astynan qyp-qyzyl aqshagha ainalghanyn san-saqagha jýgiritip jatty. Sonyng ózi tegin jarnama boldy. Áytse de onyng gýlge qajet ekenin eshkim tap basa almaghan. Qúmalaq kórshi auyldan da kele bastady. Sóitip Jeksen ainalasy bir aptada eki «KamAz»  kúmalaqty stansagha jetkizip, konteyner toly tauardy Novosibirge qaray jóneltti...

Sodan keyin de eki jyl sәigýliktey zulap ótip ketipti. Qúmalaq saudasyna kirgennen keyin Jeksenge kýnder minýttey, ailar saghattay, jyldar aiday ghana bolyp qalghan. Eki jylday apasyna habarlasugha da qoly tiymey ketti. Jeksen qúmalaq saudasynyng magnatyna ainaldy. Qazaqstandaghy týie ósiretin jerding bәrin de Jeksenning resmy ókilderi júmys istep jatty. Úzyn qúlaqqa qaraghanda júrt endi әr týiening artyn andyp jýrip qúmalaq jiyp alatyn bolghan. Óitkeni, Novosibir manyndaghy bazarda Qyzylqúm týiesining qúmalaghyna degen súranys tipti asqynghan. Gýl satushylardyng auzynan: «Qyzylqúm týiesining qúmalaghyna ósirilgen» degen jarnama estilse, ol gýl bir sәtte ótip ketetin. Qazaqstannan jetetin konteyner-konteyner qúmalaqtardyng aldy qazir tuý shyghystaghy Ýrkit qalasyna da jetip qoydy, degen sóz bar. Osylaysha, «Djeksen-kumalak» firmasynyng tabighy tauary Reseydi sharlap ketti.

Qazir bas derektir Jeksende esep shottaryn ghana baqylaytyn júmys qalghan. Tasyghan ózenning kóbigindey kópirgen kóp aqsha, ózinen ózi kóbeyetin firmanyng atqarushy derektirlerining tól qyzmetine ainalan. Solargha auyzsha jón silteuding ózi bastan asatyn beynet júmys. Shyryldaghan telefon, shiyrshyqtalyp shyghyp jatqan fakster bir tolastamaydy...

Sonday qarbalas kýnderding birinde Jeksenge telegramma kelip týsti: «Apanyz emhanada hal ýstinde. Tez kelip jetiniz. Bas dәrger Ýrkerbaev». Jeksen týsinen oyanghanday selk etti. Anasynyng qartayghany, jalghyz ilik ekeni, bir kýn bolmasa da bir kýni ajaldyng da jetui kәdik ekeni  esine neghyp kelmegen!?

Eskirgen jyldar jalt etip elestegende kózinen jas parlady. Jas tamshylarymen ilese joghalghan uaqyttar qayta kelgendey. Ýsh jasynda Qaraqalpaqstannan apasynyng arqasyna minip, qazirgi auylyna jetip edi-au! Shettegi shaghyn júpyny ýide enesi jelkesinen tistegen kýshiktey ghyp, jan anasy tyrbanyp ózin ósirip er jetkizdi. Izdep kelgen tuystary búl jaqtan tabylmapty. Ashtyq jyldary auyp barghan atasynyng da, oqystan qaza bolghan әkesining de beyti sol jaqta qalghan...

Jeksende búl dýniyede sheshesinen basqa kimi bar?! Kókiregining tereninen shyqqan bala shaghynyng bir saghynysh ýni shyrqyrap ketkendey, apasyn kóruge janúshyra asyqty. Úshaqtan úshaqqa otyryp, audannyng emhanasyna jetkeni sol edi.

Dәri iyisi kensirik jarghan keng dәlizden  atyn atap ta, pәmiylesin súrap ta anasyn izdep edi, eshkim bile qoymady. Sonson, «Saryqúm» auylyn ataghan kezde «Á, әlgi kedey kempir me?» dep bir qartang adam jón siltedi.

Jeksen osy sәtte, bir jyl búryn auyldaghylardyng qiyalyna da kirmeytin aqsha jiberse de, apasynyng әli kýnge sol bayaghyday «kedey kempir» atanatynyna tanyrqap qaldy.

Palatagha kirgende aq tósekting ortan belinde et pen terige ghana ilinip jatqanday әbden aryqtaghan anasyn, býtin boyynda jalghyz ghana ózgermegen janaryndaghy bayaghy etene úshqynnan әzer tanydy.

Anasynyng sóileuge әli qalmaghan eken. Kim biledi, búghan deyin ishtey myng qaytalap, aitsam degen songhy sózin, kómekeyinen jetken әlsiz ýnmen, iykemsizdene kepken erinderin bolymsyz qybyrlatyp  jatyp aitty da esten tandy. «Jeksenim, qarashyghym kelding be... Ákenning shanyraghyna bir kelin týsir...aynalayyn kelin...»

Sol kýni keshke anasy alystan aryp jetken balasynyng qolynan baqy dýniyege ozdy. Jeksen anasyn jerles dos jarandarymen birge, barlyq joralghylaryn jasap, audannyng janyndaghy qabirge aqtyq sapargha attandyrdy. Erteninde tughan auylyna jol tartty.

Sap-sary qúmnyng ishindegi saghymgha malynghan óz auylyna taban tiregen mezette kózimen enseli jana ýy izdestire bastady. Joq, sol búrynghy irgesin qúm kómgen, júpyny ýilerden ózge eshtene de bayqalmady.

Jeksen osydan jyl jarym búryn apasyna «mynau qarajatqa jaqsy bir ýy salghyzyp, kýtushi alyp túra ber, apa!» dep hat jazyp, jerles jigitten bir sónke qattalghan dollar jiberip edi ghoy. Enseli ýidi qoyyp ózining kishkene tamy da kózge shalyna qoymady. Jobalap barghan kezde kóshpeli qúmgha kómilip, múrjasy ghana qyltiyp qalghan, ýiining ornyn kórdi.

Sol jaghynan estilgen ayaq tyqyryna jalt búrylghanda, ózi es bilgende kórgen so qalpynan esh ózgermegen, tisi joq auyzynan tili jyltyndap sóileytin qyzyl iyek, qyltanaq joq qazanday jaltyr basynyng jarymyna balanyng bylghary kepkisin qondyrghan, kәri atanday arsa-arsa sýiekteri kózge ystyq kórshi Týmenbay shal kele jatyr eken.

Jeksenge qarap, ol bayaghy bala kezindey, kýnde kórip jýrgen kisi sekili barqyldaq zor dauysymen sóilep keledi: «Áy, Jeksen qayda qanghyryp kettin! Ýy bar, kýy bar deytin myy joq pa, sende? Shesheng eki ay boldy bәliniske týsken. Tamaq jýrmeytin dert-au, shamasy... әne, ýiin! Ýsh kýn búrynghy  qúmdy dauyldyng istep ketkeni... Mende shama joq, óz ýiimdi әreng arshyp aldym... Áyteu, eki týiene ie bolyp otyrmyn.»

Jeksen qausaghan qartpen tós  týiistirip amandasqan kezde, qariyanyn  ón-boyyna myna ótip jatqan uaqyttardyng týk әser etpegeni, zamannyng mýlde ózgergeni onyng sanasyna esh jetpegeni, aluan oqighalardyng qarttyng jandýniyesin tittey de ózgertpeytini tanqaldyrdy. Bes jasynan beri әbden ýiir bolghan sol meyirimdi qonyr kózden qariyanyng jap-jaryq ishi kórinip túrghanday edi, apasy da osynday syrtynan ishi kórinetin ashyq edi-au!..

Kóz demekshi, qariyanyng kózi jarqyrap túrghanymen eshtene kórmeytin sekildi kókjiyekke baghyttalyp qimylsyz qatyp qalghanyn bayqady. Sonda ghana, qariyanyng qolynan ústap, atasynyng artyna qalqalanyp túrghan aq júmyrtqaday býldirshin qyzgha nazary týsti. Kýn kýidirgen qúmdy jerde de osynday appaq qyz bolady eken au!?

Qyzdyng súlu kýreng janarlary saghynyshqa saghynysh qosqanday telmirip ózine qarap túr... Sóitse, jasyryn túrghan atasynyng ekinshi kózi osy әdemi bәikýnә kózder eken... Ol kórshi Jeksen aghasyn tanyp atasyna sybyrlap sóilep túrghanyna úyalghanday jymiya kýlgende marjan tisteri de quanyshyn qosa bildirgendey jarqyrady...

Jeksen ýiin qúmnan arshyp bolyp, esiginen kirgen kezde kóktemning qysqa adym, qyzyl kýni qúm tóbege qonyp, tamnyng tórt kóz shaghyn terezesinen týsken qyzghylt shúghyla úyaday bólmening ishin toltyrypty. Ýy ishindegi ózine es kirgen kezden beri kózi әbden ýiir bolghan búiymdar esh ózgermepti. Aynaday jyltyr basty ózining kók temir kereueti bayaghy ornynda. Túsyndaghy qabyrghada alty ailyq kezinde anasy men әkesining ortasynda týsken sýikimdi, eski suret. Kýreng boyauly kóne mebil tósekte qatalyp jinalghan kórpe-jastyqtar da keshe kórgenindey. Tereze túsyndaghy ózining sarghysh  pәner ýsteli de  on jyl boyy sabaqqa dayyndalghan kýnderin eshqayda jibermey saqtap qalghangha úqsaydy. Jeksenge bir sәt ótken jyldar týp-týgel oralyp kep, osy kenistikte ózin qarsy alyp túrghanday kýy keshti, kózinen aqqan jasy ap-ashy bop erinine  kelip tamdy.

Tek, ýstel ýstinde jatqan jyp-jyltyr qara sónke ghana bolashaqtan jetken eleske úqsaydy. IYә, búl búrnaghy jyly ózining apasyna aqsha salyp jibergen sónkesi emes pe?!  Kóne dýniyelerding ortasyndaghy ózine tanys, jalghyz jana búiymgha qol sozghany sol edi, syrtan týiening bozdaghan zarly ýni qúlaqqa keldi. Jeksen kók ingenin jetelep apasy qayta jetip kelgendey quanyp, syrtqa atyp shyqty. Salmaqtylau qara sónke sol qolynda.

Ras, «bóó... bóó... boo...boo...» esikting tap kózine kiymelep kelgen, kók ingenning dәl ózi eken. Jeksen januardyng momaqan ýlken kózderinen eng әueli óz pishinin kórdi, týiening seltiygen eki qúlaghy men salbyranqy úzyn erinderi de ózine arnalghan saghynyshty bildirgendey. Kók ingen artynda qalyp jete almay, ainalsoqtap qalghan taylaghyna  moyynyn búrghan mezette qúm tóbening úshar basyna kýnning dóngelek qyzyl tәji kiyilip,  odan taralghan kýp-kýreng shúghyla perdeni jaryp, qan-qyzyl týie ýige qaray tayrandap jelip kele jatty.

Sonyng izin ala tip-tik qúm qúiyny da úrshyqtay zyryldap taylaqty ókshelep keledi. Jeksen qolyndaghy sómkesining auyzyn ashqany sol edi, qattalghan jasyl aqshalardy bir kórinbeytin siqyr qol kelip júla qashqanday, ekilengen qúmdy jelmen ilesip, kýzgi japyraqtay әuege qaray bytyrap, qalyqtap  úshyp bara jatty. Jeksen bos qalghan sónkeni anadaygha laqtyryp jiberip, qúmdy qúiynnan yghystap ýige panalaghan eki týiesining janyna yqtay qaldy. Oghan apasynan keyin bú dýniyede qalghan eng jaqyn jan iyesi osy eki januar ghana edi...

***     ***   ***

Odan beri de jyljyp aqqan dariyaday talay kýnder ótti... Saryqúm shólinde týkke túrmay shashylyp jatatyn týiening qúmalaghy qazir Euraziya qúrlyghynan asyp shyghysta Japon, shyghys ontýstikte Indoneziya, batystaghy europnyng kәri elderinen de asyp, alyp múhittyng arghy jaghyndaghy alpauyt Amerika, Ontýstik Amerika elderine deyin jetip qoyghan-dy.

Gәp qúmalaqtyng qúramynda eken, onday tynaytqyshty eng supertynaytqysh óndiretin laboratoriya da jasap shyghara almaydy. Al, «samopal» jasaudyng mәstiri qytaylar da jasay almaydy.

Óitkeni, qúmalaqty sepken gýlding ózi jasandylyqty әshkerelep qoyady. Sebep, Saryqúm týiesining qúmalaghyn sepken bólme gýlinen «mahabbat-qúshtarlyq» degen erekshe ghajap iyis shygharatyny dәleldenip qoyghan.

Qúmalaq sebilgen gýldi iyiskegen adamnyng jýregin ilezde sýiispenshilik kerineytini sonsha, jana ghana kerisip otyrghan qyrsyq jigit kelinshegin ayalay qúshyp, ayauly sózder auzynan erke samalday ekpindep ýileri mahabbat meyramyna, qúshtarlyq maydanyna ainalyp jýre beredi eken. Tipti, saryqaryn apalardyng ózi de shalyna bayaghydaghy enkildep túratyn meyirimi oyanyp, qabaghy týsip otyrghan qariyasyn ayalaghanda tandanystan shaly shalqasynan týsetinin novosibirlik  gýl satushy orys kempirler alghash janalyq qyp ashqanyn Jeksen keyin bildi.

Qúmalaghynyng qalaysha altynnan kem emes baghagha ótip dýnie jýzin sharlap ketkenin týsingen son, jetim jigit ataqty «Jeksen kumalak» firmasyn ýlkeytip korporasiyagha ainaldyryp, saudagha shygharatyn bir kiylәlyq qoraptyng syrtyna «QÚShTARLYQ QÚMALAGhY» degen ataudy ataqty on tilde jazyp, etiyketkasyna ózining jalghyz januar tuysy Kók ingen men botasynyng suretin salghan-dy.

Alayda, Jeksen Sarqúmnyng  aydalada shashylyp jatatyn qu qúmalaghyn adamdardyng aqshasyn ayamay satyp alatynday qúndy etken qúpiyany bile alghan joq. Ol apasynyng ómir boyy tilep, bәlkim auyryp jatqanda million qaytara aityp, aqyrghy deminde jalghyz úlyna sybyrlaghan әlsiz dauyspen jetkizip ýlgergen «Qúlynym, әkenning shanyraghyna bir kelin týsir! Aynalayyn kelinimdi!..» degen amanat sózinin, qazaqtyng «qara shanyraqty saqtau» deytin dәstýrining keremetke ainaluy edi.

Kýn kýidirgen qúmdy auylda tudy degenge adam senbestey appaq qyzdy, aty  da sonday Aqsúludy – Týmenbaydyng nemere qyzyn Jeksen әkesining shanyraghyna kelin qyp týsirgen-di.

Qazir Saryqúm auylynda tek bir oqigha ótken shaqtardy eske týsiredi. Týiening qúmalaghynan qyruar aqshagha ainalyp, sonynda jelge úshyp qúmgha qayta shashylyp ketken alghashqy dollardy mektep oqushylary qazir qoly qalt etip bosasa boldy izdep qúm kezip ketetin әdet tapqan... Óitetini, qúm astynan, sekseuil týbinen tauyp alghan әlgi dollargha qol tiyse boldy, ol úsaq kýl sekildi bugha ainalyp bir ghalamat ótkir iyisten bir sәtke adamnyng esi shyghyp, dýniyege toly qiyal qalasynyng ishine kirip ketkendey әserge bólenedi eken, degen súmdyq sóz el ishine tarap ketken-di. 2006-05-14.

«QÚShTARLYQ QÚMALAGhY»  yaki  Týiening qúmalaghy

(qazirgi әngime)

Jeksen metronyng songhy ayaldamasynan týse sala, Novosibirding batys shetindegi ýlkendeu bazargha asygha úmtyldy. Bir-eki qadam jýre bere etigi shanghyday tayghanap baryp qargha kómile qúlady. Kóz oty jarq etip, qúlaghy shynyldady. Qalyng qar qúm sekildi  susyp jayylghanda astyndaghy qúp-qúrghaq asfalitqa denesining tiygenin sezdi.

Eki jyldan beri Novosibirding Ghylym Akademiyasynyng әdebiyet aspirantyn oqyghan bolyp jýrgende múny neghyp andamaghan deshi? Kóshedegi susyma qar óz auylyndaghy Araldyng qúmynan aumaydy eken ghoy. Qysqy demalystan keshe ghana kelgen edi, elding saghynyshy әli suymaghan eken. Mynau qardyng qúmgha úqsastyghy sol sәtte auylyn eske saldy.  Irgesin ýime qúm basqan, eng shettegi alasa tam ýiine qaray, kýn qyzyl shapaq jayghan kezde eki týiesin aidap, tóbeshikten espe qúmdy susyldata syrghanay jýgiretin-di. Sonda qúmnan su-su etken bir ghajap dybys shyghatyn. Mine, myna qardan da dәl soghan úqsas ýn estiledi. Bir uys qardy alaqanyna salyp kórdi. Á, gәp qayda! Novosibirding qary úp-úsaq qúm týiirshikteri sekildi eken. Ózi qatqyl әri súp-suyq...

Jeksen bazardyng әr týrli zattar satatyn búryshyna keldi. Ekzotikalyq  gýl satqan kempirler, is mәshiyne, ara-balta, saqal qyrghysh, eski radioqabyldaghysh taghy sonday ýi-ishilik kór-jerdi aldaryna qoyyp, týtinge ystalghan sausaqtaryna papiros qystyrghan shaldar... jabyrlasyp otyr.

Jeksen anau kýngi salapan qapshyqpen kóng satyp otyrghan tústy izdedi. Áne, әlgi jas jigit sol ornynda eken. Aty esinde – Orqan. Últy altaylyq, týri qazaqqa keledi, tili de úqsas. Búl jigitpen elge keter aldynda apasyna emdik may izdep jýrip tanysqan-dy. Jarty kilәday mólsherdegi qonyr qoshqyl úntaq zatty sauda ýsteline tizip qoyyp satyp túr. Baryp qarady. Tauarnamasynda «Super tynaytqysh» dep jazylghan. «Bú ne?» Qazaqsha súrady. Ol jәy túrghannyng ózinde jymiyp túrghan kisidey, jymiynqy kózderine kýlki ýiirip:

«Qoshaghashtansyng ba? Óz qoylarynnyng qúmalaghyn tanymay túrsyng ba?» dedi. Jeksen beti ashyq qapshyqtaghy qop-qonyr mayda úntaqqa sausaghyn tiygizip iyiskedi.  Qoy qoranyng tansyq iyisi mýnkip qoya berdi. «Ói, mynauyng kәdimgi kóng ghoy, bú nege kerek?» Jyrtyq kóz jigit anqyldaq eken:

«Ey, bauyrym, búl myna qaladaghy gýl ósiretinderge tabylmaytyn zat. Men osynda studentpin, qoshaghashtyqpyn. Demalysta auyldan birneshe móshek әkep, jeksenbi kýnderi bazargha shyghyp, qajet aqshamdy tauyp alamyn.» Jeksen myna qyzyqqa mәz-mәiram boldy. «Bir dorbang qansha túrady?» «25 rubli» «Mәssaghan, bizshe búl bir dollar ghoy». «Biz degen qay jer?» «Qazaqstandy aitamyn» «A, sen qazaqstannyng qazaghysyng ba?» Ol tandana qarap qaldy. «Sóileuing qoshaghashtyq qazaqtardan aumaydy ghoy?!» «Endi she, bir qazaq qoy. Men Novosibirdegi akademgorodkta aspirantpyn. Ýshinshi jylda jýrmin». Orqanmen osylay tanysyp túrghanda Jekesenning basyna oy da joq bir jana iydeya da úya sap qoyghan edi.

Mine, sondaghy tosyn iydeyasyn iske asyrugha kelip túrghan beti. Jeksen jiyrma kilәdan kem týspeytin jol qapshyghynan grek janghaqtarynday qonyr-sarghysh júmyr sopaqsha nәrseler  salynghan móp-móldir dorbashalaryn sauda ýsteline shygharyp qaz-qatar tizip qoydy. Móldir dorbashanyng býiirindegi qarday appaq tauarnamagha qan-qyzyl әriptermen «Giypersuper tabighy tynaytqysh» dep jazylghan jazuy kilentterdi otqa ýimelegen kóbelektey ýiirdi. Jeksen dәl osylay bolady dep oilamaghan. Ótip bara jatqandar búrylyp kep súraydy: «Ne nәrse?» «Qyzylqúm shólindegi týielerding qúmalaghy» «Nege kerek búl?» «Gýlderding tendessiz tynaytqyshy. Bireuining ózi bir týp gýlge bir jyl boyy tausylmaytyn shyray beredi». Jeksen óz tauaryn osylaysha poetikalyq tilmen әsirelegeni kilentterdi arbap alghangha úqsady. Kez-kelgeni saudalasa bastaydy. «Bireui qansha túrady?» «Bir qúmalaq bir dollardan» «Nege dollardan?..» «Qazaqstanda solay baghalanady» «Al bizshe 25 som ghoy... Týk te emes, kәne maghan ekeuin ber!» Sәtte, sauda oilamaghan jerden osylay bastalyp, «Kәne maghan, ýiimde tórt qúmyra gýlim bar, tórteuin... beseuin... altauyn...» dep alushylar jalghasa berdi.

Jeksen bir ay boyy bazargha aptasyna eki-ýsh retten shyghyp, elden әkelgen jiyrmaday kilә shamasyndaghy qúmalaghyn týgel satyp ýlgerdi. Kelgen kezdegi qúmalaq toly jol qapshyghy endi, reseylik kókala somdarmen toldy. Jeksen bәrin sanap quanaryn da, tandanaryn da bilmedi. 250 myng rubli! Yaghni, 10 myng dollar degen sóz. Sonda Jeksen 10 mynday qúmalaqty bazargha әr shyqqanda jýzden astam kilentke satyp otyrghan bolyp shyghady. Saudanyng qarbalasy men qyzyghy teng týsti. Elge qúmalaq әkelu ýshin әldeneshe baryp qaytty. Keshte múrshasyz saudadan úrynyp sharshasa da, tang ata bazargha degen qúlshynystan júlqyna úmtylady. Jeksen ózin ózi tanymay da qaldy.

«Qúmalaq saudasy» degen biznesti búryn-sondy eshkim jasamapty. Qay nәrsening de alghashqysy tansyq qoy. Jeksenge endi sanauly qúmalaq satyp alatyn jeke kilentter emes, tonnalap súraytyn Novosibirding gýl ósiretin parnikterining iyeleri kele bastady. Sonymen Jeksen birer aida úsaq satushydan ýlken saudagerge ainalyp shygha keldi. Qattap salghan dollary bar sónkemen Qyzylordagha tartty. Bayaghyday poyyzben emes, úshaqpen. Búryn alty kýnde azar jetetin auylyna kýnbe-kýn taban tiredi.

Erteninde auyl ishinde «kedey kempir» degen laqap atpen atalatyn Jeksenning tughan ýiining shaghyn aulasyna kap-qap týiening qúmalaghy ýile bastady. Alghashynda el senbedi. «Kedey kempirding Novosibirdegi oqityn úly kelip, bir móshek týiening qúmalaghyn 200 tengeden satyp alyp jatyr» degen habar jelden de tez jedel tarap ketken. Bireuler shyn-ótirigin bilu ýshin manayda tekke shashylyp jatqan týiening qúmalaghynan birer móshek aparyp edi, ras-ey, qolma-qol aqshasyn Jeksennen sanap aldy. Sol, sol-aq eken kedey kempirding ýiine qaray qol arba, esek arba, at arba, tirәktir, mәshiynege tiyelgen týiening qap-qap qúmalaghy  al, aghylsyn.

Júrt týkke túrmaytyn týiening qúmalaghynyng ayaq astynan qyp-qyzyl aqshagha ainalghanyn san-saqagha jýgiritip jatty. Sonyng ózi tegin jarnama boldy. Áytse de onyng gýlge qajet ekenin eshkim tap basa almaghan. Qúmalaq kórshi auyldan da kele bastady. Sóitip Jeksen ainalasy bir aptada eki «KamAz»  kúmalaqty stansagha jetkizip, konteyner toly tauardy Novosibirge qaray jóneltti...

Sodan keyin de eki jyl sәigýliktey zulap ótip ketipti. Qúmalaq saudasyna kirgennen keyin Jeksenge kýnder minýttey, ailar saghattay, jyldar aiday ghana bolyp qalghan. Eki jylday apasyna habarlasugha da qoly tiymey ketti. Jeksen qúmalaq saudasynyng magnatyna ainaldy. Qazaqstandaghy týie ósiretin jerding bәrin de Jeksenning resmy ókilderi júmys istep jatty. Úzyn qúlaqqa qaraghanda júrt endi әr týiening artyn andyp jýrip qúmalaq jiyp alatyn bolghan. Óitkeni, Novosibir manyndaghy bazarda Qyzylqúm týiesining qúmalaghyna degen súranys tipti asqynghan. Gýl satushylardyng auzynan: «Qyzylqúm týiesining qúmalaghyna ósirilgen» degen jarnama estilse, ol gýl bir sәtte ótip ketetin. Qazaqstannan jetetin kónteynir-kónteynir qúmalaqtardyng aldy qazir tuý shyghystaghy Ýrkit qalasyna da jetip qoydy, degen sóz bar. Osylaysha, «Djeksen-kumalak» firmasynyng tabighy tauary Reseydi sharlap ketti.

Qazir bas derektir Jeksende esep shottaryn ghana baqylaytyn júmys qalghan. Tasyghan ózenning kóbigindey kópirgen kóp aqsha, ózinen ózi kóbeyetin firmanyng atqarushy derektirlerining tól qyzmetine ainalan. Solargha auyzsha jón silteuding ózi bastan asatyn beynet júmys. Shyryldaghan telefon, shiyrshyqtalyp shyghyp jatqan fakster bir tolastamaydy...

Sonday qarbalas kýnderding birinde Jeksenge tilgirәm kelip týsti: «Apanyz emhanada hәl ýstinde. Tez kelip jetiniz. Bas dәrger Ýrkerbaev». Jeksen týsinen oyanghanday selk etti. Anasynyng qartayghany, jalghyz ilik ekeni, bir kýn bolmasa da bir kýni ajaldyng da jetui kәdik ekeni  esine neghyp kelmegen!?

Eskirgen jyldar jalt etip elestegende kózinen jas parlady. Jas tamshylarymen ilese joghalghan uaqyttar qayta kelgendey. Ýsh jasynda Qaraqalpaqstannan apasynyng arqasyna minip, qazirgi auylyna jetip edi-au! Shettegi shaghyn júpyny ýide enesi jelkesinen tistegen kýshiktey ghyp, jan anasy tyrbanyp ósirip er jetkizdi. Izdep kelgen tuystary búl jaqtan tabylmapty. Ashtyq jyldary auyp barghan atasynyng da, oqystan qaza bolghan әkesining de beyti sol jaqta qalghan...

Jeksende búl dýniyede sheshesinen basqa kimi bar?! Kókiregining tereninen shyqqan bala shaghynyng bir saghynysh ýni shyrqyrap ketkendey, apasyn kóruge janúshyra asyqty. Úshaqtan úshaqqa otyryp, audannyng emhanasyna jetkeni sol edi.

Dәri iyisi kensirik jarghan keng dәlizden  atyn atap ta, pәmiylesin súrap ta anasyn izdep edi, eshkim bile qoymady. Sonson, «Saryqúm» auylyn ataghan kezde «Á, әlgi kedey kempir me?» dep bir qartang adam jón siltedi.

Jeksen osy sәtte, bir jyl búryn auyldaghylardyng qiyalyna da kirmeytin aqsha jiberse de, apasynyng әli kýnge sol bayaghyday «kedey kempir» atanatynyna tanyrqap qaldy. Palatagha kirgende aq tósekting ortan belinde et pen terige ghana ilinip jatqanday әbden aryqtaghan anasyn, býtin boyynda jalghyz ghana ózgermegen janaryndaghy bayaghy etene úshqynnan әzer tanydy.

Anasynyng sóileuge әli qalmaghan eken. Kim biledi, búghan deyin ishtey myng qaytalap, aitsam degen songhy sózin, kómekeyinen jetken әlsiz ýnmen, iykemsizdene kepken erinderin bolymsyz qybyrlatyp  jatyp aitty da esten tandy. «Jeksenim, qarashyghym kelding be... Ákenning shanyraghyna bir kelin týsir...aynalayyn kelin...»

Sol kýni keshke anasy alystan aryp jetken balasynyng qolynan baqy dýniyege ozdy. Jeksen anasyn jerles dos jarandarymen birge, barlyq joralghylaryn jasap, audannyng janyndaghy qabirge aqtyq sapargha attandyrdy. Erteninde tughan auylyna jol tartty.

Sap-sary qúmnyng ishindegi saghymgha malynghan óz auylyna taban tiregen mezette kózimen enseli jana ýy izdestire bastady. Joq, sol búrynghy irgesin qúm kómgen, júpyny ýilerden ózge eshtene de bayqalmady. Jeksen osydan jyl jarym búryn apasyna «mynau qarajatqa jaqsy bir ýy salghyzyp, kýtushi alyp túra ber, apa!» dep hat jazyp, jerles jigitten bir sónke qattalghan dollar jiberip edi ghoy. Enseli ýidi qoyyp ózining kishkene tamy da kózge shalyna qoymady. Jobalap barghan kezde kóshpeli qúmgha kómilip, múrjasy ghana qyltiyp qalghan, ýiining ornyn kórdi.

Sol jaghynan estilgen ayaq tyqyryna jalt búrylghanda, ózi es bilgende kórgen so qalpynan esh ózgermegen, tisi joq auyzynan tili jyltyndap sóileytin qyzyl iyek, qyltanaq joq qazanday jaltyr basynyng jarymyna balanyng bylghary kepkisin qondyrghan, kәri atanday arsa-arsa sýiekti kórshi Týmenbay shal kele jatyr eken.

Jeksenge qarap, ol bayaghy bala kezindey, kýnde kórip jýrgen kisi sekili barqyldaq zor dauysymen sóilep keledi: «Áy, Jeksen qayda qanghyryp kettin! Ýy bar, kýy bar deytin myy joq pa, sende? Shesheng eki ay boldy bәliniske týsken. Tamaq jýrmeytin dert-au, shamasy... әne, ýiin, ýsh kýn búrynghy  qúm dauyldyng istep ketkeni... Mende shama joq, óz ýiimdi әreng arshyp aldym... Áyteu, eki týiene ie bolyp otyrmyn.»

Jeksen qausaghan qartpen tós  týiistirip amandasqan kezde, qariyanyn  ón-boyyna myna ótip jatqan uaqyttardyng týk әser etpegeni, zamannyng mýlde ózgergeni onyng sanasyna esh jetpegeni, aluan oqighalardyng qarttyng jandýniyesin tittey de ózgertpeytini tanqaldyrdy. Bes jasynan beri әbden ýiir bolghan sol meyirimdi qonyr kózden qariyanyng jap-jaryq ishi kórinip túrghanday edi, apasy da osynday syrtynan ishi kórinetin әdemi edi-au!..

Kóz demekshi, qariyanyng kózi jarqyrap túrghanymen eshtene kórmeytin sekildi kókjiyekke baghyttalyp qimylsyz qatyp qalghanyn bayqady. Sonda ghana, qariyanyng qolynan ústap, atasynyng artyna qalqalanyp túrghan aq júmyrtqaday býldirshin qyzgha nazary týsti. Kýn kýidirgen qúmdy jerde de osynday appaq qyz bolady eken au!? Qyzdyng súlu kýreng janarlary saghynyshqa saghynysh qosqanday telmirip ózine qarap túr... Sóitse, jasyryn túrghan atasynyng ekinshi kózi osy әdemi bәikýnә kózder eken... Ol kórshi Jeksen aghasyn tanyp atasyna sybyrlap sóilep túrghanyna úyalghanday jymiya kýlgende marjan tisteri de quanyshyn qosa bildirgendey jarqyrady...

Jeksen ýiin qúmnan arshyp bolyp, esiginen kirgen kezde kóktemning qysqa adym, qyzyl kýni qúm tóbege qonyp, tamnyng tórt kóz shaghyn terezesinen týsken qyzghylt shúghyla úyaday bólmening ishin toltyrypty. Ýy ishindegi ózi es kirgen kezden beri kózi әbden ýiir bolghan búiymdar esh ózgermepti. Aynaday jyltyr basty ózining kók temir kereueti bayaghy ornynda. Túsyndaghy qabyrghada ózi alty ailyq kezinde anasy men әkesining ortasynda týsken sýikimdi, eski suret. Kýreng boyauly kóne mebil tósekte qatalyp jinalghan kórpe-jastyqtar da keshe kórgenindey. Tereze túsyndaghy ózining sarghysh  pәner ýsteli de  on jyl boyy sabaqqa dayyndalghan kýnderin eshqayda jibermey saqtap qalghangha úqsaydy. Jeksenge bir sәt ótken jyldar týp-týgel oralyp kep, osy kenistikte ózin qarsy alyp túrghanday kýy keshti, kózinen aqqan jas erinine  kelip tamdy.

Tek, ýstel ýstinde jatqan jyp-jyltyr qara sónke ghana bolashaqtan jetken eleske úqsaydy. IYә, búl búrnaghy jyly ózining apasyna aqsha salyp jibergen sónkesi emes pe?!  Kóne dýniyelerding ortasyndaghy ózine tanys, jalghyz jana búiymgha qol sozghany sol edi, syrtan týiening bozdaghan zarly ýni qúlaqqa keldi. Jeksen kók ingenin jetelep apasy qayta jetip kelgendey quanyp, syrtqa atyp shyqty. Salmaqtylau qara sónke sol qolynda.

Ras, «bóó... bóó... boo...boo...» esikting tap kózine kiymelep kelgen, kók ingenning dәl ózi eken. Jeksen januardyng momaqan ýlken kózderinen eng әueli óz pishinin kórdi, týiening seltiygen eki qúlaghy men salbyranqy úzyn erinderi de ózine arnalghan saghynyshty bildirgendey. Kók ingen artynda qalyp jete almay, ainalsoqtap qalghan taylaghyna  moyynynyn búrghan mezette qúm tóbening úshar basyna kýnning dóngelek qyzyl tәji kiyilip,  odan taralghan kýp-kýreng shúghyla perdeni jaryp, qan-qyzyl týie ýige qaray tayrandap jelip kele jatty.

Sonyng izin ala tip-tik qúm qúiyny da úrshyqtay zyryldap taylaqty ókshelep keledi. Jeksen qolyndaghy sómkesining auyzyn ashqany sol edi, qattalghan jasyl aqshalardy bir kórinbeytin siqyr qol kelip júla qashqanday, ekilengen qúmdy jelmen ilesip, kýzgi japyraqtay әuege qaray bytyrap, qalyqtap  úshyp bara jatty. Jeksen bos qalghan sónkeni anadaygha ylaqtyryp jiberip, qúmdy jelden yghystap ýige panalaghan eki týiesining janyna yqtay qaldy. Oghan apasynan keyin bú dýniyede qalghan eng jaqyn jan iyesi osy eki januar ghana edi...

***     ***   ***

Odan beri de jyljyp aqqan dariyaday talay kýnder ótti... Saryqúm shólinde týkke túrmay shashylyp jatatyn týiening qúmalaghy qazir Euraziya qúrlyghynan asyp shyghysta Japon, shyghys ontýstikte Indoneziya, batystaghy europnyng kәri elderinen de asyp, alyp múhittyng arghy jaghyndaghy alpauyt Amerika, Ontýstik Amerika elderine deyin jetip qoyghan-dy.

Gәp qúmalaqtyng qúramynda eken, onday tynaytqyshty eng supertynaytqysh óndiretin laboratoriya da jasap shyghara almaydy. Al, «samopal» jasaudyng mastri qytaylar da jasay almaydy.

Óitkeni, qúmalaqty sepken gýlding ózi jasandylyqty әshkerelep qoyady. Sebep, Saryqúm týiesining qúmalaghyn sepken bólme gýlinen «mahabbat-qúshtarlyq» degen erekshe ghajap iyis shygharatyny dәleldenip qoyghan.

Qúmalaq sebilgen gýldi iyiskegen adamnyng jýregin ilezde sýiispenshilik kerineytini sonsha, jana ghana kerisip otyrghan qyrsyq jigit kelinshegin ayalay qúshyp, ayauly sózder auzynan erke samalday ekpindep ýileri mahabbat meyramyna, qúshtarlyq maydanyna ainalyp jýre beredi eken. Tipti, saryqaryn apalardyng ózi shalyna bayaghydaghy enkildep túratyn meyirimi oyanyp, qabaghy týsip otyrghan shalyn ayalaghanda tandanystan shaly shalqasynan týsetinin novosibirlik gýl satushy orys kempirler alghash janalyq qyp ashqanyn Jeksen keyin bildi.

Qúmalaghynyng qalaysha altynnan kem emes baghagha ótip dýnie jýzin sharlap ketkenin týsingen son, jetim jigit ataqty «Jeksen kumalak» firmasyn ashyp, saudagha shygharatyn bir kiylәlyq qoraptyng syrtyna «Qúshtarlyq qúmalaghy» degen ataudy ataqty on tilde jazyp, etiyketkasyna ózining jalghyz januar tuysy Kók ingen men botasynyng suretin salghan-dy.

Alayda, Jeksen Sarqúmnyng aidalada shashylyp jatatyn qu qúmalaghyn adamdardyng aqshasyn ayamay alatynday qúndy etken qúpiyany bile alghan joq. Ol apasynyng ómir boyy tilep, bәlkim auyryp jatqanda million qaytara aityp, aqyrghy deminde jalghyz úlyna sybyrlaghan әlsiz dauyspen jetkizip ýlgergen «qúlynym, әkenning shanyraghyna bir kelin týsir!» degen amanat sózinin, qazaqtyng «qara shanyraqty saqtau» deytin dәstýrning keremetke ainaluy edi.

Kýn kýidirgen qúmdy auylda tudy degenge adam senbestey appaq qyzdy, aty  da sonday Aqsúludy – Týmenbaydyng nemere qyzyn Jeksen әkesining shanyraghyna kelin qyp týsirgen-di.

Qazir Saryqúm auylynda tek bir oqigha ótken shaqtardy eske týsiredi. Týiening qúmalaghynan qyruar aqshagha ainalyp, sonynda jelge úshyp qúmgha qayta shashylyp ketken alghashqy dollardy mektep oqushylary qazir qoly qalt etip bosasa boldy izdep qúm kezip ketetin әdet tapqan... Óitetini, qúm astynan, sekseuil týbinen tauyp alghan әlgi dollargha qol tiyse boldy, úsaq kýl sekildi bugha ainalyp bir ghalamat ótkir iyisten bir sәtke adamnyng esi shyghyp, dýniyege toly qiyal qalasynyng ishine kirip ketkendey әserge bólenedi eken, degen súmdyq sóz el ishine tarap ketken-di.

Abay Mauqaraúly 

Abai.kz