«قۇشتارلىق قۇمارلىعى» ياكي قۇمالاق ساۋداسى
(قازىرگى اڭگىمە)
جەكسەن مەترونىڭ سوڭعى ايالداماسىنان تۇسە سالا، ءنوۆوسىبىردىڭ باتىس شەتىندەگى ۇلكەندەۋ بازارعا اسىعا ۇمتىلدى. ءبىر-ەكى قادام جۇرە بەرە ەتىگى شاڭعىداي تايعاناپ بارىپ قالىڭ قارعا كومىلە قۇلادى. كوز وتى جارق ەتىپ، قۇلاعى شىڭىلدادى. قار قۇم سەكىلدى سۋسىپ جايىلعاندا استىنداعى قۇپ-قۇرعاق اسفالتقا دەنەسىنىڭ تيگەنىن سەزدى.
ەكى جىلدان بەرى ءنوۆوسىبىردىڭ عىلىم اكادەمياسىنىڭ ادەبيەت اسپيرانتىن وقىعان بولىپ جۇرگەندە مۇنى نەعىپ اڭداماعان دەشى؟ كوشەدەگى سۋسىما قار ءوز اۋىلىنداعى ارالدىڭ قۇمىنان اۋمايدى ەكەن عوي. قىسقى دەمالىستان كەشە عانا كەلگەن ەدى، ەلدىڭ ساعىنىشى ءالى سۋىماعان ەكەن. مىناۋ قاردىڭ قۇمعا ۇقساستىعى سول ساتتە اۋىلىن ەسكە سالدى.
ىرگەسىن ۇيمە قۇم باسقان، ەڭ شەتتەگى الاسا تام ۇيىنە قاراي، كۇن قىزىل شاپاق جايعان كەزدە ەكى تۇيەسىن ايداپ، توبەشىكتەن ەسپە قۇمدى سۋسىلداتا سىرعاناي جۇگىرەتىن-ءدى. سوندا قۇمنان سۋ-سۋ ەتكەن ءبىر عاجاپ دىبىس شىعاتىن. مىنە، مىنا قاردان دا ءدال سوعان ۇقساس ءۇن ەستىلەدى. ءبىر ۋىس قاردى الاقانىنا سالىپ كوردى. ءا، گاپ قايدا! ءنوۆوسىبىردىڭ قارى ۇپ-ۇساق قۇم تۇيىرشىكتەرى سەكىلدى ەكەن. ءوزى قاتقىل ءارى سۇپ-سۋىق...
جەكسەن بازاردىڭ ءار ءتۇرلى زاتتار ساتاتىن بۇرىشىنا كەلدى. ەكزوتيكالىق گۇل ساتقان كەمپىرلەرمەن بىرگە ءىس ماشينە، ارا-بالتا، ساقال قىرعىش، ەسكى راديوقابىلداعىش تاعى سونداي ءۇي-ىشىلىك كور-جەردى الدارىنا قويىپ، تۇتىنگە ىستالعان ساۋساقتارىنا پاپيروس قىستىرعان شالدار... جابىرلاسىپ وتىر.
جەكسەن اناۋ كۇنگى سالاپان قاپشىقپەن كوڭ ساتىپ وتىرعان تۇستى ىزدەدى. انە، الگى جاس جىگىت سول ورنىندا ەكەن. اتى ەسىندە – ورقان. ۇلتى التايلىق، ءتۇرى قازاققا كەلەدى، ءتىلى دە ۇقساس. بۇل جىگىتپەن ەلگە كەتەر الدىندا اپاسىنا ەمدىك ماي ىزدەپ ءجۇرىپ تانىسقان-دى. جارتى كىلاداي مولشەردەگى قوڭىر قوشقىل ۇنتاق زاتتى ساۋدا ۇستەلىنە ءتىزىپ قويىپ ساتىپ تۇر. بارىپ قارادى. تاۋارناماسىندا «سۋپەر تىڭايتقىش» دەپ جازىلعان. «بۇ نە؟» قازاقشا سۇرادى. ول ءجاي تۇرعاننىڭ وزىندە جىميىپ تۇرعان كىسىدەي، جىميىڭقى كوزدەرىنە كۇلكى ءۇيىرىپ:
«قوشاعاشتانسىڭ با؟ ءوز قويلارىڭنىڭ قۇمالاعىن تانىماي تۇرسىڭ با؟» دەدى. جەكسەن بەتى اشىق قاپشىقتاعى قوپ-قوڭىر مايدا ۇنتاققا ساۋساعىن تيگىزىپ يىسكەدى. قوي قورانىڭ تاڭسىق ءيىسى مۇڭكىپ قويا بەردى. «ءوي، مىناۋىڭ كادىمگى كوڭ عوي، بۇ نەگە كەرەك؟» جىرتىق كوز جىگىت اڭقىلداق ەكەن:
«ەي، باۋىرىم، بۇل مىنا قالاداعى گۇل وسىرەتىندەرگە تابىلمايتىن زات. مەن وسىندا ستۋدەنتپىن، قوشاعاشتىقپىن. دەمالىستا اۋىلدان بىرنەشە موشەك اكەپ، جەكسەنبى كۇندەرى بازارعا شىعىپ، قاجەت اقشامدى تاۋىپ الامىن.» جەكسەن مىنا قىزىققا ءماز-ءمايرام بولدى. «ءبىر دورباڭ قانشا تۇرادى؟» «25 رۋبل» «ماسساعان، بىزشە بۇل ءبىر دوللار عوي». «ءبىز دەگەن قاي جەر؟» «قازاقستاندى ايتامىن» «ا، سەن قازاقستاننىڭ قازاعىسىڭ با؟» ول تاڭدانا قاراپ قالدى. «سويلەۋىڭ قوشاعاشتىق قازاقتاردان اۋمايدى عوي؟!» «ەندى شە، ءبىر قازاق قوي. مەن نوۆوسىبىردەگى اكادەمگورودكتا اسپيرانتپىن. ءۇشىنشى جىلدا ءجۇرمىن». ورقانمەن وسىلاي تانىسىپ تۇرعاندا جەكسەننىڭ باسىنا وي دا جوق ءبىر جاڭا يدەيا ساپ ەتە قالعان-دى.
مىنە، سونداعى توسىن يدەياسىن ىسكە اسىرۋعا كەلىپ تۇرعان بەتى. جەكسەن جيىرما كىلادان كەم تۇسپەيتىن جول قاپشىعىنان گرەك جاڭعاقتارىنداي قوڭىر-سارعىش جۇمىر سوپاقشا نارسەلەر سالىنعان ءموپ-ءمولدىر دورباشالارىن ساۋدا ۇستەلىنە شىعارىپ قاز-قاتار ءتىزىپ قويدى. ءمولدىر دورباشانىڭ بۇيىرىندەگى قارداي اپپاق تاۋارناماعا قان-قىزىل ارىپتەرمەن «تابيعي سۋپەر تىڭايتقىش» دەپ ورىسشا جازىلعان جازۋى كىلەنتتەردى وتقا ۇيمەلەگەن كوبەلەكتەي ءۇيىردى. جەكسەن ءدال وسىلاي بولادى دەپ ويلاماعان.
ءوتىپ بارا جاتقاندار بۇرىلىپ كەپ سۇرايدى: «نە نارسە؟» «ارال شولىندەگى تۇيەلەردىڭ قۇمالاعى» «نەگە كەرەك بۇل؟» «گۇلدەردىڭ تەڭدەسسىز تىڭايتقىشى. بىرەۋىنىڭ ءوزى ءبىر ءتۇپ گۇلگە ءبىر جىل بويى تاۋسىلمايتىن شىراي بەرەدى». جەكسەن ءوز تاۋارىن وسىلايشا پوەتيكالىق تىلمەن اسىرەلەگەنى كىلەنتتەردى ارباپ العانعا ۇقسادى. كەز-كەلگەنى ساۋدالاسا باستايدى. «بىرەۋى قانشا تۇرادى؟» «ءبىر قۇمالاق ءبىر دوللاردان» «نەگە دوللاردان؟..» «قازاقستاندا سولاي باعالانادى» «ال بىزشە 25 سوم عوي... تۇك تە ەمەس، كانە ماعان ەكەۋىن بەر!» ساتتە، ساۋدا ويلاماعان جەردەن وسىلاي باستالىپ، «كانە ماعان، ۇيىمدە ءتورت قۇمىرا گۇلىم بار، تورتەۋىن... بەسەۋىن... التاۋىن...» دەپ الۋشىلار جالعاسا بەردى.
جەكسەن ءبىر اي بويى بازارعا اپتاسىنا ەكى-ءۇش رەتتەن شىعىپ، ەلدەن ءۇش ۇلكەن الادورباعا سالىپ اكەلگەن قۇمالاعىن تۇگەل ساتىپ ۇلگەردى. كەلگەن كەزدەگى تىقىر-تىقىر ەتكەن قۇر ءاميانى ەندى رەسەيلىك كوكالا سومدارمەن تولدى. جەكسەن ءبارىن ساناپ قۋانارىن دا، تاڭدانارىن دا بىلمەدى. 250 مىڭ رۋبل! ياعني، 10 مىڭ دوللار دەگەن ءسوز. سوندا جەكسەن 10 مىڭداي قۇمالاقتى بازارعا ءار شىققاندا جۇزدەن استام كىلەنتكە ساتىپ وتىرعان بولىپ شىعادى. ساۋدانىڭ قاربالاسى مەن قىزىعى تەڭ ءتۇستى. ەلگە قۇمالاق اكەلۋ ءۇشىن الدەنەشە بارىپ قايتتى. كەشتە مۇرشاسىز ساۋدادان ۇرىنىپ شارشاسا دا، تاڭ اتا بازارعا دەگەن قۇلشىنىستان جۇلقىنا ۇمتىلادى. جەكسەن ءوزىن ءوزى تانىماي دا قالدى.
«قۇمالاق ساۋداسى» دەگەن بيزنەستى بۇرىن-سوڭدى ەشكىم جاساماپتى. قاي نارسەنىڭ دە العاشقىسى تاڭسىق قوي. جەكسەنگە ەندى ساناۋلى قۇمالاق ساتىپ الاتىن جەكە كىلەنتتەر ەمەس، توننالاپ سۇرايتىن ءنوۆوسىبىردىڭ گۇل وسىرەتىن پارنيكتەرىنىڭ يەلەرى كەلە باستادى. سونىمەن جەكسەن بىرەر ايدا ۇساق ساتۋشىدان ۇلكەن بيزنەسمەنگە اينالىپ شىعا كەلدى. قاتتاپ سالعان دوللارى بار سوڭكەمەن قىزىلورداعا تارتتى. باياعىداي پويىزبەن ەمەس، ۇشاقپەن. بۇرىن التى كۇندە ازار جەتەتىن اۋىلىنا كۇنبە-كۇن تابان تىرەدى.
ەرتەڭىندە اۋىل ىشىندە «كەدەي كەمپىر» دەگەن لاقاپ اتپەن اتالاتىن جەكسەننىڭ تۋعان ءۇيىنىڭ شاعىن اۋلاسىنا كاپ-قاپ تۇيەنىڭ قۇمالاعى ۇيلە باستادى. العاشىندا ەل سەنبەدى. «كەدەي كەمپىردىڭ نوۆوسىبىردەگى وقيتىن ۇلى كەلىپ، ءبىر موشەك تۇيەنىڭ قۇمالاعىن 200 تەڭگەدەن ساتىپ الىپ جاتىر» دەگەن حابار جەلدەن دە تەز جەدەل تاراپ كەتكەن. بىرەۋلەر شىن-وتىرىگىن ءبىلۋ ءۇشىن ماڭايدا تەككە شاشىلىپ جاتقان تۇيەنىڭ قۇمالاعىنان بىرەر موشەك اپارىپ ەدى، راس-ەي، قولما-قول اقشاسىن جەكسەننەن ساناپ الدى. سول، سول-اق ەكەن كەدەي كەمپىردىڭ ۇيىنە قاراي قول اربا، ەسەك اربا، ات اربا، تىراكتىر، ماشينەگە تيەلگەن تۇيەنىڭ قاپ-قاپ قۇمالاعى ال، اعىلسىن.
جۇرت تۇككە تۇرمايتىن تۇيەنىڭ قۇمالاعىنىڭ اياق استىنان قىپ-قىزىل اقشاعا اينالعانىن سان-ساقاعا جۇگىرىتىپ جاتتى. سونىڭ ءوزى تەگىن جارناما بولدى. ايتسە دە ونىڭ گۇلگە قاجەت ەكەنىن ەشكىم تاپ باسا الماعان. قۇمالاق كورشى اۋىلدان دا كەلە باستادى. ءسويتىپ جەكسەن اينالاسى ءبىر اپتادا ەكى «كاماز» كۇمالاقتى ستانساعا جەتكىزىپ، كونتەينەر تولى تاۋاردى نوۆوسىبىرگە قاراي جونەلتتى...
سودان كەيىن دە ەكى جىل سايگۇلىكتەي زۋلاپ ءوتىپ كەتىپتى. قۇمالاق ساۋداسىنا كىرگەننەن كەيىن جەكسەنگە كۇندەر مينۇتتەي، ايلار ساعاتتاي، جىلدار ايداي عانا بولىپ قالعان. ەكى جىلداي اپاسىنا حابارلاسۋعا دا قولى تيمەي كەتتى. جەكسەن قۇمالاق ساۋداسىنىڭ ماگناتىنا اينالدى. قازاقستانداعى تۇيە وسىرەتىن جەردىڭ ءبارىن دە جەكسەننىڭ رەسمي وكىلدەرى جۇمىس ىستەپ جاتتى. ۇزىن قۇلاققا قاراعاندا جۇرت ەندى ءار تۇيەنىڭ ارتىن اڭدىپ ءجۇرىپ قۇمالاق جيىپ الاتىن بولعان. ويتكەنى، ءنوۆوسىبىر ماڭىنداعى بازاردا قىزىلقۇم تۇيەسىنىڭ قۇمالاعىنا دەگەن سۇرانىس ءتىپتى اسقىنعان. گۇل ساتۋشىلاردىڭ اۋزىنان: «قىزىلقۇم تۇيەسىنىڭ قۇمالاعىنا وسىرىلگەن» دەگەن جارناما ەستىلسە، ول گۇل ءبىر ساتتە ءوتىپ كەتەتىن. قازاقستاننان جەتەتىن كونتەينەر-كونتەينەر قۇمالاقتاردىڭ الدى قازىر ءتۋۇ شىعىستاعى ۇركىت قالاسىنا دا جەتىپ قويدى، دەگەن ءسوز بار. وسىلايشا، «دجەكسەن-كۋمالاك» فيرماسىنىڭ تابيعي تاۋارى رەسەيدى شارلاپ كەتتى.
قازىر باس دەرەكتىر جەكسەندە ەسەپ شوتتارىن عانا باقىلايتىن جۇمىس قالعان. تاسىعان وزەننىڭ كوبىگىندەي كوپىرگەن كوپ اقشا، وزىنەن ءوزى كوبەيەتىن فيرمانىڭ اتقارۋشى دەرەكتىرلەرىنىڭ ءتول قىزمەتىنە اينالان. سولارعا اۋىزشا ءجون سىلتەۋدىڭ ءوزى باستان اساتىن بەينەت جۇمىس. شىرىلداعان تەلەفون، شيىرشىقتالىپ شىعىپ جاتقان فاكستەر ءبىر تولاستامايدى...
سونداي قاربالاس كۇندەردىڭ بىرىندە جەكسەنگە تەلەگرامما كەلىپ ءتۇستى: «اپاڭىز ەمحانادا حال ۇستىندە. تەز كەلىپ جەتىڭىز. باس دارگەر ۇركەرباەۆ». جەكسەن تۇسىنەن ويانعانداي سەلك ەتتى. اناسىنىڭ قارتايعانى، جالعىز ىلىك ەكەنى، ءبىر كۇن بولماسا دا ءبىر كۇنى اجالدىڭ دا جەتۋى كادىك ەكەنى ەسىنە نەعىپ كەلمەگەن!؟
ەسكىرگەن جىلدار جالت ەتىپ ەلەستەگەندە كوزىنەن جاس پارلادى. جاس تامشىلارىمەن ىلەسە جوعالعان ۋاقىتتار قايتا كەلگەندەي. ءۇش جاسىندا قاراقالپاقستاننان اپاسىنىڭ ارقاسىنا ءمىنىپ، قازىرگى اۋىلىنا جەتىپ ەدى-اۋ! شەتتەگى شاعىن جۇپىنى ۇيدە ەنەسى جەلكەسىنەن تىستەگەن كۇشىكتەي عىپ، جان اناسى تىربانىپ ءوزىن ءوسىرىپ ەر جەتكىزدى. ىزدەپ كەلگەن تۋىستارى بۇل جاقتان تابىلماپتى. اشتىق جىلدارى اۋىپ بارعان اتاسىنىڭ دا، وقىستان قازا بولعان اكەسىنىڭ دە بەيتى سول جاقتا قالعان...
جەكسەندە بۇل دۇنيەدە شەشەسىنەن باسقا كىمى بار؟! كوكىرەگىنىڭ تەرەڭىنەن شىققان بالا شاعىنىڭ ءبىر ساعىنىش ءۇنى شىرقىراپ كەتكەندەي، اپاسىن كورۋگە جانۇشىرا اسىقتى. ۇشاقتان ۇشاققا وتىرىپ، اۋداننىڭ ەمحاناسىنا جەتكەنى سول ەدى.
ءدارى ءيىسى كەڭسىرىك جارعان كەڭ دالىزدەن اتىن اتاپ تا، پاميلەسىن سۇراپ تا اناسىن ىزدەپ ەدى، ەشكىم بىلە قويمادى. سونسوڭ، «سارىقۇم» اۋىلىن اتاعان كەزدە «ءا، الگى كەدەي كەمپىر مە؟» دەپ ءبىر قارتاڭ ادام ءجون سىلتەدى.
جەكسەن وسى ساتتە، ءبىر جىل بۇرىن اۋىلداعىلاردىڭ قيالىنا دا كىرمەيتىن اقشا جىبەرسە دە، اپاسىنىڭ ءالى كۇنگە سول باياعىداي «كەدەي كەمپىر» اتاناتىنىنا تاڭىرقاپ قالدى.
پالاتاعا كىرگەندە اق توسەكتىڭ ورتان بەلىندە ەت پەن تەرىگە عانا ءىلىنىپ جاتقانداي ابدەن ارىقتاعان اناسىن، ءبۇتىن بويىندا جالعىز عانا وزگەرمەگەن جانارىنداعى باياعى ەتەنە ۇشقىننان ازەر تانىدى.
اناسىنىڭ سويلەۋگە ءالى قالماعان ەكەن. كىم بىلەدى، بۇعان دەيىن ىشتەي مىڭ قايتالاپ، ايتسام دەگەن سوڭعى ءسوزىن، كومەكەيىنەن جەتكەن ءالسىز ۇنمەن، يكەمسىزدەنە كەپكەن ەرىندەرىن بولىمسىز قىبىرلاتىپ جاتىپ ايتتى دا ەستەن تاندى. «جەكسەنىم، قاراشىعىم كەلدىڭ بە... اكەڭنىڭ شاڭىراعىنا ءبىر كەلىن ءتۇسىر...اينالايىن كەلىن...»
سول كۇنى كەشكە اناسى الىستان ارىپ جەتكەن بالاسىنىڭ قولىنان باقي دۇنيەگە وزدى. جەكسەن اناسىن جەرلەس دوس جاراندارىمەن بىرگە، بارلىق جورالعىلارىن جاساپ، اۋداننىڭ جانىنداعى قابىرگە اقتىق ساپارعا اتتاندىردى. ەرتەڭىندە تۋعان اۋىلىنا جول تارتتى.
ساپ-سارى قۇمنىڭ ىشىندەگى ساعىمعا مالىنعان ءوز اۋىلىنا تابان تىرەگەن مەزەتتە كوزىمەن ەڭسەلى جاڭا ءۇي ىزدەستىرە باستادى. جوق، سول بۇرىنعى ىرگەسىن قۇم كومگەن، جۇپىنى ۇيلەردەن وزگە ەشتەڭە دە بايقالمادى.
جەكسەن وسىدان جىل جارىم بۇرىن اپاسىنا «مىناۋ قاراجاتقا جاقسى ءبىر ءۇي سالعىزىپ، كۇتۋشى الىپ تۇرا بەر، اپا!» دەپ حات جازىپ، جەرلەس جىگىتتەن ءبىر سوڭكە قاتتالعان دوللار جىبەرىپ ەدى عوي. ەڭسەلى ءۇيدى قويىپ ءوزىنىڭ كىشكەنە تامى دا كوزگە شالىنا قويمادى. جوبالاپ بارعان كەزدە كوشپەلى قۇمعا كومىلىپ، مۇرجاسى عانا قىلتيىپ قالعان، ءۇيىنىڭ ورنىن كوردى.
سول جاعىنان ەستىلگەن اياق تىقىرىنا جالت بۇرىلعاندا، ءوزى ەس بىلگەندە كورگەن سو قالپىنان ەش وزگەرمەگەن، ءتىسى جوق اۋىزىنان ءتىلى جىلتىڭداپ سويلەيتىن قىزىل يەك، قىلتاناق جوق قازانداي جالتىر باسىنىڭ جارىمىنا بالانىڭ بىلعارى كەپكىسىن قوندىرعان، كارى اتانداي ارسا-ارسا سۇيەكتەرى كوزگە ىستىق كورشى تۇمەنباي شال كەلە جاتىر ەكەن.
جەكسەنگە قاراپ، ول باياعى بالا كەزىندەي، كۇندە كورىپ جۇرگەن كىسى سەكىلى بارقىلداق زور داۋىسىمەن سويلەپ كەلەدى: «ءاي، جەكسەن قايدا قاڭعىرىپ كەتتىڭ! ءۇي بار، كۇي بار دەيتىن مىي جوق پا، سەندە؟ شەشەڭ ەكى اي بولدى بالىنىسكە تۇسكەن. تاماق جۇرمەيتىن دەرت-اۋ، شاماسى... انە، ءۇيىڭ! ءۇش كۇن بۇرىنعى قۇمدى داۋىلدىڭ ىستەپ كەتكەنى... مەندە شاما جوق، ءوز ءۇيىمدى ارەڭ ارشىپ الدىم... ايتەۋ، ەكى تۇيەڭە يە بولىپ وتىرمىن.»
جەكسەن قاۋساعان قارتپەن ءتوس ءتۇيىستىرىپ امانداسقان كەزدە، قاريانىڭ ءون-بويىنا مىنا ءوتىپ جاتقان ۋاقىتتاردىڭ تۇك اسەر ەتپەگەنى، زاماننىڭ مۇلدە وزگەرگەنى ونىڭ ساناسىنا ەش جەتپەگەنى، الۋان وقيعالاردىڭ قارتتىڭ جاندۇنيەسىن تيتتەي دە وزگەرتپەيتىنى تاڭقالدىردى. بەس جاسىنان بەرى ابدەن ءۇيىر بولعان سول مەيىرىمدى قوڭىر كوزدەن قاريانىڭ جاپ-جارىق ءىشى كورىنىپ تۇرعانداي ەدى، اپاسى دا وسىنداي سىرتىنان ءىشى كورىنەتىن اشىق ەدى-اۋ!..
كوز دەمەكشى، قاريانىڭ كوزى جارقىراپ تۇرعانىمەن ەشتەڭە كورمەيتىن سەكىلدى كوكجيەككە باعىتتالىپ قيمىلسىز قاتىپ قالعانىن بايقادى. سوندا عانا، قاريانىڭ قولىنان ۇستاپ، اتاسىنىڭ ارتىنا قالقالانىپ تۇرعان اق جۇمىرتقاداي ءبۇلدىرشىن قىزعا نازارى ءتۇستى. كۇن كۇيدىرگەن قۇمدى جەردە دە وسىنداي اپپاق قىز بولادى ەكەن اۋ!؟
قىزدىڭ سۇلۋ كۇرەڭ جانارلارى ساعىنىشقا ساعىنىش قوسقانداي تەلمىرىپ وزىنە قاراپ تۇر... سويتسە، جاسىرىن تۇرعان اتاسىنىڭ ەكىنشى كوزى وسى ادەمى بايكۇنا كوزدەر ەكەن... ول كورشى جەكسەن اعاسىن تانىپ اتاسىنا سىبىرلاپ سويلەپ تۇرعانىنا ۇيالعانداي جىميا كۇلگەندە مارجان تىستەرى دە قۋانىشىن قوسا بىلدىرگەندەي جارقىرادى...
جەكسەن ءۇيىن قۇمنان ارشىپ بولىپ، ەسىگىنەن كىرگەن كەزدە كوكتەمنىڭ قىسقا ادىم، قىزىل كۇنى قۇم توبەگە قونىپ، تامنىڭ ءتورت كوز شاعىن تەرەزەسىنەن تۇسكەن قىزعىلت شۇعىلا ۇياداي بولمەنىڭ ءىشىن تولتىرىپتى. ءۇي ىشىندەگى وزىنە ەس كىرگەن كەزدەن بەرى كوزى ابدەن ءۇيىر بولعان بۇيىمدار ەش وزگەرمەپتى. ايناداي جىلتىر باستى ءوزىنىڭ كوك تەمىر كەرەۋەتى باياعى ورنىندا. تۇسىنداعى قابىرعادا التى ايلىق كەزىندە اناسى مەن اكەسىنىڭ ورتاسىندا تۇسكەن سۇيكىمدى، ەسكى سۋرەت. كۇرەڭ بوياۋلى كونە مەبىل توسەكتە قاتالىپ جينالعان كورپە-جاستىقتار دا كەشە كورگەنىندەي. تەرەزە تۇسىنداعى ءوزىنىڭ سارعىش پانەر ۇستەلى دە ون جىل بويى ساباققا دايىندالعان كۇندەرىن ەشقايدا جىبەرمەي ساقتاپ قالعانعا ۇقسايدى. جەكسەنگە ءبىر ءسات وتكەن جىلدار ءتۇپ-تۇگەل ورالىپ كەپ، وسى كەڭىستىكتە ءوزىن قارسى الىپ تۇرعانداي كۇي كەشتى، كوزىنەن اققان جاسى اپ-اششى بوپ ەرىنىنە كەلىپ تامدى.
تەك، ۇستەل ۇستىندە جاتقان جىپ-جىلتىر قارا سوڭكە عانا بولاشاقتان جەتكەن ەلەسكە ۇقسايدى. ءيا، بۇل بۇرناعى جىلى ءوزىنىڭ اپاسىنا اقشا سالىپ جىبەرگەن سوڭكەسى ەمەس پە؟! كونە دۇنيەلەردىڭ ورتاسىنداعى وزىنە تانىس، جالعىز جاڭا بۇيىمعا قول سوزعانى سول ەدى، سىرتان تۇيەنىڭ بوزداعان زارلى ءۇنى قۇلاققا كەلدى. جەكسەن كوك ىنگەنىن جەتەلەپ اپاسى قايتا جەتىپ كەلگەندەي قۋانىپ، سىرتقا اتىپ شىقتى. سالماقتىلاۋ قارا سوڭكە سول قولىندا.
راس، «ءبوو... ءبوو... بوو...بوو...» ەسىكتىڭ تاپ كوزىنە كيمەلەپ كەلگەن، كوك ىنگەننىڭ ءدال ءوزى ەكەن. جەكسەن جانۋاردىڭ موماقان ۇلكەن كوزدەرىنەن ەڭ اۋەلى ءوز ءپىشىنىن كوردى، تۇيەنىڭ سەلتيگەن ەكى قۇلاعى مەن سالبىراڭقى ۇزىن ەرىندەرى دە وزىنە ارنالعان ساعىنىشتى بىلدىرگەندەي. كوك ىنگەن ارتىندا قالىپ جەتە الماي، اينالسوقتاپ قالعان تايلاعىنا مويىنىن بۇرعان مەزەتتە قۇم توبەنىڭ ۇشار باسىنا كۇننىڭ دوڭگەلەك قىزىل ءتاجى كيىلىپ، ودان تارالعان كۇپ-كۇرەڭ شۇعىلا پەردەنى جارىپ، قان-قىزىل تۇيە ۇيگە قاراي تايراڭداپ جەلىپ كەلە جاتتى.
سونىڭ ءىزىن الا ءتىپ-تىك قۇم قۇيىنى دا ۇرشىقتاي زىرىلداپ تايلاقتى وكشەلەپ كەلەدى. جەكسەن قولىنداعى سومكەسىنىڭ اۋىزىن اشقانى سول ەدى، قاتتالعان جاسىل اقشالاردى ءبىر كورىنبەيتىن سيقىر قول كەلىپ جۇلا قاشقانداي، ەكىلەنگەن قۇمدى جەلمەن ىلەسىپ، كۇزگى جاپىراقتاي اۋەگە قاراي بىتىراپ، قالىقتاپ ۇشىپ بارا جاتتى. جەكسەن بوس قالعان سوڭكەنى انادايعا لاقتىرىپ جىبەرىپ، قۇمدى قۇيىننان ىعىستاپ ۇيگە پانالاعان ەكى تۇيەسىنىڭ جانىنا ىقتاي قالدى. وعان اپاسىنان كەيىن بۇ دۇنيەدە قالعان ەڭ جاقىن جان يەسى وسى ەكى جانۋار عانا ەدى...
*** *** ***
ودان بەرى دە جىلجىپ اققان دارياداي تالاي كۇندەر ءوتتى... سارىقۇم شولىندە تۇككە تۇرماي شاشىلىپ جاتاتىن تۇيەنىڭ قۇمالاعى قازىر ەۋرازيا قۇرلىعىنان اسىپ شىعىستا جاپون، شىعىس وڭتۇستىكتە يندونەزيا، باتىستاعى ەۋروپنىڭ كارى ەلدەرىنەن دە اسىپ، الىپ مۇحيتتىڭ ارعى جاعىنداعى الپاۋىت امەريكا، وڭتۇستىك امەريكا ەلدەرىنە دەيىن جەتىپ قويعان-دى.
گاپ قۇمالاقتىڭ قۇرامىندا ەكەن، ونداي تىڭايتقىشتى ەڭ سۋپەرتىڭايتقىش وندىرەتىن لابوراتوريا دا جاساپ شىعارا المايدى. ال، «ساموپال» جاساۋدىڭ ءماستىرى قىتايلار دا جاساي المايدى.
ويتكەنى، قۇمالاقتى سەپكەن گۇلدىڭ ءوزى جاساندىلىقتى اشكەرەلەپ قويادى. سەبەپ، سارىقۇم تۇيەسىنىڭ قۇمالاعىن سەپكەن بولمە گۇلىنەن «ماحاببات-قۇشتارلىق» دەگەن ەرەكشە عاجاپ ءيىس شىعاراتىنى دالەلدەنىپ قويعان.
قۇمالاق سەبىلگەن گۇلدى يىسكەگەن ادامنىڭ جۇرەگىن ىلەزدە سۇيىسپەنشىلىك كەرىنەيتىنى سونشا، جاڭا عانا كەرىسىپ وتىرعان قىرسىق جىگىت كەلىنشەگىن ايالاي قۇشىپ، اياۋلى سوزدەر اۋزىنان ەركە سامالداي ەكپىندەپ ۇيلەرى ماحاببات مەيرامىنا، قۇشتارلىق مايدانىنا اينالىپ جۇرە بەرەدى ەكەن. ءتىپتى، سارىقارىن اپالاردىڭ ءوزى دە شالىنا باياعىداعى ەڭكىلدەپ تۇراتىن مەيىرىمى ويانىپ، قاباعى ءتۇسىپ وتىرعان قارياسىن ايالاعاندا تاڭدانىستان شالى شالقاسىنان تۇسەتىنىن نوۆوسىبىرلىك گۇل ساتۋشى ورىس كەمپىرلەر العاش جاڭالىق قىپ اشقانىن جەكسەن كەيىن ءبىلدى.
قۇمالاعىنىڭ قالايشا التىننان كەم ەمەس باعاعا ءوتىپ دۇنيە ءجۇزىن شارلاپ كەتكەنىن تۇسىنگەن سوڭ، جەتىم جىگىت اتاقتى «Jeksen kumalak» فيرماسىن ۇلكەيتىپ كورپوراتسياعا اينالدىرىپ، ساۋداعا شىعاراتىن ءبىر كيلالىق قوراپتىڭ سىرتىنا «قۇشتارلىق قۇمالاعى» دەگەن اتاۋدى اتاقتى ون تىلدە جازىپ، ەتيكەتكاسىنا ءوزىنىڭ جالعىز جانۋار تۋىسى كوك ىنگەن مەن بوتاسىنىڭ سۋرەتىن سالعان-دى.
الايدا، جەكسەن سارقۇمنىڭ ايدالادا شاشىلىپ جاتاتىن قۋ قۇمالاعىن ادامداردىڭ اقشاسىن اياماي ساتىپ الاتىنداي قۇندى ەتكەن قۇپيانى بىلە العان جوق. ول اپاسىنىڭ ءومىر بويى تىلەپ، بالكىم اۋىرىپ جاتقاندا ميلليون قايتارا ايتىپ، اقىرعى دەمىندە جالعىز ۇلىنا سىبىرلاعان ءالسىز داۋىسپەن جەتكىزىپ ۇلگەرگەن «قۇلىنىم، اكەڭنىڭ شاڭىراعىنا ءبىر كەلىن ءتۇسىر! اينالايىن كەلىنىمدى!..» دەگەن امانات ءسوزىنىڭ، قازاقتىڭ «قارا شاڭىراقتى ساقتاۋ» دەيتىن ءداستۇرىنىڭ كەرەمەتكە اينالۋى ەدى.
كۇن كۇيدىرگەن قۇمدى اۋىلدا تۋدى دەگەنگە ادام سەنبەستەي اپپاق قىزدى، اتى دا سونداي اقسۇلۋدى – تۇمەنبايدىڭ نەمەرە قىزىن جەكسەن اكەسىنىڭ شاڭىراعىنا كەلىن قىپ تۇسىرگەن-ءدى.
قازىر سارىقۇم اۋىلىندا تەك ءبىر وقيعا وتكەن شاقتاردى ەسكە تۇسىرەدى. تۇيەنىڭ قۇمالاعىنان قىرۋار اقشاعا اينالىپ، سوڭىندا جەلگە ۇشىپ قۇمعا قايتا شاشىلىپ كەتكەن العاشقى دوللاردى مەكتەپ وقۋشىلارى قازىر قولى قالت ەتىپ بوساسا بولدى ىزدەپ قۇم كەزىپ كەتەتىن ادەت تاپقان... ويتەتىنى، قۇم استىنان، سەكسەۋىل تۇبىنەن تاۋىپ العان الگى دوللارعا قول تيسە بولدى، ول ۇساق كۇل سەكىلدى بۋعا اينالىپ ءبىر عالامات وتكىر يىستەن ءبىر ساتكە ادامنىڭ ەسى شىعىپ، دۇنيەگە تولى قيال قالاسىنىڭ ىشىنە كىرىپ كەتكەندەي اسەرگە بولەنەدى ەكەن، دەگەن سۇمدىق ءسوز ەل ىشىنە تاراپ كەتكەن-ءدى. 2006-05-14.
«قۇشتارلىق قۇمالاعى» ياكي تۇيەنىڭ قۇمالاعى
(قازىرگى اڭگىمە)
جەكسەن مەترونىڭ سوڭعى ايالداماسىنان تۇسە سالا، ءنوۆوسىبىردىڭ باتىس شەتىندەگى ۇلكەندەۋ بازارعا اسىعا ۇمتىلدى. ءبىر-ەكى قادام جۇرە بەرە ەتىگى شاڭعىداي تايعاناپ بارىپ قارعا كومىلە قۇلادى. كوز وتى جارق ەتىپ، قۇلاعى شىڭىلدادى. قالىڭ قار قۇم سەكىلدى سۋسىپ جايىلعاندا استىنداعى قۇپ-قۇرعاق اسفالتقا دەنەسىنىڭ تيگەنىن سەزدى.
ەكى جىلدان بەرى ءنوۆوسىبىردىڭ عىلىم اكادەمياسىنىڭ ادەبيەت اسپيرانتىن وقىعان بولىپ جۇرگەندە مۇنى نەعىپ اڭداماعان دەشى؟ كوشەدەگى سۋسىما قار ءوز اۋىلىنداعى ارالدىڭ قۇمىنان اۋمايدى ەكەن عوي. قىسقى دەمالىستان كەشە عانا كەلگەن ەدى، ەلدىڭ ساعىنىشى ءالى سۋىماعان ەكەن. مىناۋ قاردىڭ قۇمعا ۇقساستىعى سول ساتتە اۋىلىن ەسكە سالدى. ىرگەسىن ۇيمە قۇم باسقان، ەڭ شەتتەگى الاسا تام ۇيىنە قاراي، كۇن قىزىل شاپاق جايعان كەزدە ەكى تۇيەسىن ايداپ، توبەشىكتەن ەسپە قۇمدى سۋسىلداتا سىرعاناي جۇگىرەتىن-ءدى. سوندا قۇمنان سۋ-سۋ ەتكەن ءبىر عاجاپ دىبىس شىعاتىن. مىنە، مىنا قاردان دا ءدال سوعان ۇقساس ءۇن ەستىلەدى. ءبىر ۋىس قاردى الاقانىنا سالىپ كوردى. ءا، گاپ قايدا! ءنوۆوسىبىردىڭ قارى ۇپ-ۇساق قۇم تۇيىرشىكتەرى سەكىلدى ەكەن. ءوزى قاتقىل ءارى سۇپ-سۋىق...
جەكسەن بازاردىڭ ءار ءتۇرلى زاتتار ساتاتىن بۇرىشىنا كەلدى. ەكزوتيكالىق گۇل ساتقان كەمپىرلەر، ءىس ماشينە، ارا-بالتا، ساقال قىرعىش، ەسكى راديوقابىلداعىش تاعى سونداي ءۇي-ىشىلىك كور-جەردى الدارىنا قويىپ، تۇتىنگە ىستالعان ساۋساقتارىنا پاپيروس قىستىرعان شالدار... جابىرلاسىپ وتىر.
جەكسەن اناۋ كۇنگى سالاپان قاپشىقپەن كوڭ ساتىپ وتىرعان تۇستى ىزدەدى. انە، الگى جاس جىگىت سول ورنىندا ەكەن. اتى ەسىندە – ورقان. ۇلتى التايلىق، ءتۇرى قازاققا كەلەدى، ءتىلى دە ۇقساس. بۇل جىگىتپەن ەلگە كەتەر الدىندا اپاسىنا ەمدىك ماي ىزدەپ ءجۇرىپ تانىسقان-دى. جارتى كىلاداي مولشەردەگى قوڭىر قوشقىل ۇنتاق زاتتى ساۋدا ۇستەلىنە ءتىزىپ قويىپ ساتىپ تۇر. بارىپ قارادى. تاۋارناماسىندا «سۋپەر تىڭايتقىش» دەپ جازىلعان. «بۇ نە؟» قازاقشا سۇرادى. ول ءجاي تۇرعاننىڭ وزىندە جىميىپ تۇرعان كىسىدەي، جىميىڭقى كوزدەرىنە كۇلكى ءۇيىرىپ:
«قوشاعاشتانسىڭ با؟ ءوز قويلارىڭنىڭ قۇمالاعىن تانىماي تۇرسىڭ با؟» دەدى. جەكسەن بەتى اشىق قاپشىقتاعى قوپ-قوڭىر مايدا ۇنتاققا ساۋساعىن تيگىزىپ يىسكەدى. قوي قورانىڭ تاڭسىق ءيىسى مۇڭكىپ قويا بەردى. «ءوي، مىناۋىڭ كادىمگى كوڭ عوي، بۇ نەگە كەرەك؟» جىرتىق كوز جىگىت اڭقىلداق ەكەن:
«ەي، باۋىرىم، بۇل مىنا قالاداعى گۇل وسىرەتىندەرگە تابىلمايتىن زات. مەن وسىندا ستۋدەنتپىن، قوشاعاشتىقپىن. دەمالىستا اۋىلدان بىرنەشە موشەك اكەپ، جەكسەنبى كۇندەرى بازارعا شىعىپ، قاجەت اقشامدى تاۋىپ الامىن.» جەكسەن مىنا قىزىققا ءماز-ءمايرام بولدى. «ءبىر دورباڭ قانشا تۇرادى؟» «25 رۋبل» «ماسساعان، بىزشە بۇل ءبىر دوللار عوي». «ءبىز دەگەن قاي جەر؟» «قازاقستاندى ايتامىن» «ا، سەن قازاقستاننىڭ قازاعىسىڭ با؟» ول تاڭدانا قاراپ قالدى. «سويلەۋىڭ قوشاعاشتىق قازاقتاردان اۋمايدى عوي؟!» «ەندى شە، ءبىر قازاق قوي. مەن نوۆوسىبىردەگى اكادەمگورودكتا اسپيرانتپىن. ءۇشىنشى جىلدا ءجۇرمىن». ورقانمەن وسىلاي تانىسىپ تۇرعاندا جەكەسەننىڭ باسىنا وي دا جوق ءبىر جاڭا يدەيا دا ۇيا ساپ قويعان ەدى.
مىنە، سونداعى توسىن يدەياسىن ىسكە اسىرۋعا كەلىپ تۇرعان بەتى. جەكسەن جيىرما كىلادان كەم تۇسپەيتىن جول قاپشىعىنان گرەك جاڭعاقتارىنداي قوڭىر-سارعىش جۇمىر سوپاقشا نارسەلەر سالىنعان ءموپ-ءمولدىر دورباشالارىن ساۋدا ۇستەلىنە شىعارىپ قاز-قاتار ءتىزىپ قويدى. ءمولدىر دورباشانىڭ بۇيىرىندەگى قارداي اپپاق تاۋارناماعا قان-قىزىل ارىپتەرمەن «گيپەرسۋپەر تابيعي تىڭايتقىش» دەپ جازىلعان جازۋى كىلەنتتەردى وتقا ۇيمەلەگەن كوبەلەكتەي ءۇيىردى. جەكسەن ءدال وسىلاي بولادى دەپ ويلاماعان. ءوتىپ بارا جاتقاندار بۇرىلىپ كەپ سۇرايدى: «نە نارسە؟» «قىزىلقۇم شولىندەگى تۇيەلەردىڭ قۇمالاعى» «نەگە كەرەك بۇل؟» «گۇلدەردىڭ تەڭدەسسىز تىڭايتقىشى. بىرەۋىنىڭ ءوزى ءبىر ءتۇپ گۇلگە ءبىر جىل بويى تاۋسىلمايتىن شىراي بەرەدى». جەكسەن ءوز تاۋارىن وسىلايشا پوەتيكالىق تىلمەن اسىرەلەگەنى كىلەنتتەردى ارباپ العانعا ۇقسادى. كەز-كەلگەنى ساۋدالاسا باستايدى. «بىرەۋى قانشا تۇرادى؟» «ءبىر قۇمالاق ءبىر دوللاردان» «نەگە دوللاردان؟..» «قازاقستاندا سولاي باعالانادى» «ال بىزشە 25 سوم عوي... تۇك تە ەمەس، كانە ماعان ەكەۋىن بەر!» ساتتە، ساۋدا ويلاماعان جەردەن وسىلاي باستالىپ، «كانە ماعان، ۇيىمدە ءتورت قۇمىرا گۇلىم بار، تورتەۋىن... بەسەۋىن... التاۋىن...» دەپ الۋشىلار جالعاسا بەردى.
جەكسەن ءبىر اي بويى بازارعا اپتاسىنا ەكى-ءۇش رەتتەن شىعىپ، ەلدەن اكەلگەن جيىرماداي كىلا شاماسىنداعى قۇمالاعىن تۇگەل ساتىپ ۇلگەردى. كەلگەن كەزدەگى قۇمالاق تولى جول قاپشىعى ەندى، رەسەيلىك كوكالا سومدارمەن تولدى. جەكسەن ءبارىن ساناپ قۋانارىن دا، تاڭدانارىن دا بىلمەدى. 250 مىڭ رۋبل! ياعني، 10 مىڭ دوللار دەگەن ءسوز. سوندا جەكسەن 10 مىڭداي قۇمالاقتى بازارعا ءار شىققاندا جۇزدەن استام كىلەنتكە ساتىپ وتىرعان بولىپ شىعادى. ساۋدانىڭ قاربالاسى مەن قىزىعى تەڭ ءتۇستى. ەلگە قۇمالاق اكەلۋ ءۇشىن الدەنەشە بارىپ قايتتى. كەشتە مۇرشاسىز ساۋدادان ۇرىنىپ شارشاسا دا، تاڭ اتا بازارعا دەگەن قۇلشىنىستان جۇلقىنا ۇمتىلادى. جەكسەن ءوزىن ءوزى تانىماي دا قالدى.
«قۇمالاق ساۋداسى» دەگەن بيزنەستى بۇرىن-سوڭدى ەشكىم جاساماپتى. قاي نارسەنىڭ دە العاشقىسى تاڭسىق قوي. جەكسەنگە ەندى ساناۋلى قۇمالاق ساتىپ الاتىن جەكە كىلەنتتەر ەمەس، توننالاپ سۇرايتىن ءنوۆوسىبىردىڭ گۇل وسىرەتىن پارنيكتەرىنىڭ يەلەرى كەلە باستادى. سونىمەن جەكسەن بىرەر ايدا ۇساق ساتۋشىدان ۇلكەن ساۋداگەرگە اينالىپ شىعا كەلدى. قاتتاپ سالعان دوللارى بار سوڭكەمەن قىزىلورداعا تارتتى. باياعىداي پويىزبەن ەمەس، ۇشاقپەن. بۇرىن التى كۇندە ازار جەتەتىن اۋىلىنا كۇنبە-كۇن تابان تىرەدى.
ەرتەڭىندە اۋىل ىشىندە «كەدەي كەمپىر» دەگەن لاقاپ اتپەن اتالاتىن جەكسەننىڭ تۋعان ءۇيىنىڭ شاعىن اۋلاسىنا كاپ-قاپ تۇيەنىڭ قۇمالاعى ۇيلە باستادى. العاشىندا ەل سەنبەدى. «كەدەي كەمپىردىڭ نوۆوسىبىردەگى وقيتىن ۇلى كەلىپ، ءبىر موشەك تۇيەنىڭ قۇمالاعىن 200 تەڭگەدەن ساتىپ الىپ جاتىر» دەگەن حابار جەلدەن دە تەز جەدەل تاراپ كەتكەن. بىرەۋلەر شىن-وتىرىگىن ءبىلۋ ءۇشىن ماڭايدا تەككە شاشىلىپ جاتقان تۇيەنىڭ قۇمالاعىنان بىرەر موشەك اپارىپ ەدى، راس-ەي، قولما-قول اقشاسىن جەكسەننەن ساناپ الدى. سول، سول-اق ەكەن كەدەي كەمپىردىڭ ۇيىنە قاراي قول اربا، ەسەك اربا، ات اربا، تىراكتىر، ماشينەگە تيەلگەن تۇيەنىڭ قاپ-قاپ قۇمالاعى ال، اعىلسىن.
جۇرت تۇككە تۇرمايتىن تۇيەنىڭ قۇمالاعىنىڭ اياق استىنان قىپ-قىزىل اقشاعا اينالعانىن سان-ساقاعا جۇگىرىتىپ جاتتى. سونىڭ ءوزى تەگىن جارناما بولدى. ايتسە دە ونىڭ گۇلگە قاجەت ەكەنىن ەشكىم تاپ باسا الماعان. قۇمالاق كورشى اۋىلدان دا كەلە باستادى. ءسويتىپ جەكسەن اينالاسى ءبىر اپتادا ەكى «كاماز» كۇمالاقتى ستانساعا جەتكىزىپ، كونتەينەر تولى تاۋاردى نوۆوسىبىرگە قاراي جونەلتتى...
سودان كەيىن دە ەكى جىل سايگۇلىكتەي زۋلاپ ءوتىپ كەتىپتى. قۇمالاق ساۋداسىنا كىرگەننەن كەيىن جەكسەنگە كۇندەر مينۇتتەي، ايلار ساعاتتاي، جىلدار ايداي عانا بولىپ قالعان. ەكى جىلداي اپاسىنا حابارلاسۋعا دا قولى تيمەي كەتتى. جەكسەن قۇمالاق ساۋداسىنىڭ ماگناتىنا اينالدى. قازاقستانداعى تۇيە وسىرەتىن جەردىڭ ءبارىن دە جەكسەننىڭ رەسمي وكىلدەرى جۇمىس ىستەپ جاتتى. ۇزىن قۇلاققا قاراعاندا جۇرت ەندى ءار تۇيەنىڭ ارتىن اڭدىپ ءجۇرىپ قۇمالاق جيىپ الاتىن بولعان. ويتكەنى، ءنوۆوسىبىر ماڭىنداعى بازاردا قىزىلقۇم تۇيەسىنىڭ قۇمالاعىنا دەگەن سۇرانىس ءتىپتى اسقىنعان. گۇل ساتۋشىلاردىڭ اۋزىنان: «قىزىلقۇم تۇيەسىنىڭ قۇمالاعىنا وسىرىلگەن» دەگەن جارناما ەستىلسە، ول گۇل ءبىر ساتتە ءوتىپ كەتەتىن. قازاقستاننان جەتەتىن كونتەينىر-كونتەينىر قۇمالاقتاردىڭ الدى قازىر ءتۋۇ شىعىستاعى ۇركىت قالاسىنا دا جەتىپ قويدى، دەگەن ءسوز بار. وسىلايشا، «دجەكسەن-كۋمالاك» فيرماسىنىڭ تابيعي تاۋارى رەسەيدى شارلاپ كەتتى.
قازىر باس دەرەكتىر جەكسەندە ەسەپ شوتتارىن عانا باقىلايتىن جۇمىس قالعان. تاسىعان وزەننىڭ كوبىگىندەي كوپىرگەن كوپ اقشا، وزىنەن ءوزى كوبەيەتىن فيرمانىڭ اتقارۋشى دەرەكتىرلەرىنىڭ ءتول قىزمەتىنە اينالان. سولارعا اۋىزشا ءجون سىلتەۋدىڭ ءوزى باستان اساتىن بەينەت جۇمىس. شىرىلداعان تەلەفون، شيىرشىقتالىپ شىعىپ جاتقان فاكستەر ءبىر تولاستامايدى...
سونداي قاربالاس كۇندەردىڭ بىرىندە جەكسەنگە تىلگىرام كەلىپ ءتۇستى: «اپاڭىز ەمحانادا ءحال ۇستىندە. تەز كەلىپ جەتىڭىز. باس دارگەر ۇركەرباەۆ». جەكسەن تۇسىنەن ويانعانداي سەلك ەتتى. اناسىنىڭ قارتايعانى، جالعىز ىلىك ەكەنى، ءبىر كۇن بولماسا دا ءبىر كۇنى اجالدىڭ دا جەتۋى كادىك ەكەنى ەسىنە نەعىپ كەلمەگەن!؟
ەسكىرگەن جىلدار جالت ەتىپ ەلەستەگەندە كوزىنەن جاس پارلادى. جاس تامشىلارىمەن ىلەسە جوعالعان ۋاقىتتار قايتا كەلگەندەي. ءۇش جاسىندا قاراقالپاقستاننان اپاسىنىڭ ارقاسىنا ءمىنىپ، قازىرگى اۋىلىنا جەتىپ ەدى-اۋ! شەتتەگى شاعىن جۇپىنى ۇيدە ەنەسى جەلكەسىنەن تىستەگەن كۇشىكتەي عىپ، جان اناسى تىربانىپ ءوسىرىپ ەر جەتكىزدى. ىزدەپ كەلگەن تۋىستارى بۇل جاقتان تابىلماپتى. اشتىق جىلدارى اۋىپ بارعان اتاسىنىڭ دا، وقىستان قازا بولعان اكەسىنىڭ دە بەيتى سول جاقتا قالعان...
جەكسەندە بۇل دۇنيەدە شەشەسىنەن باسقا كىمى بار؟! كوكىرەگىنىڭ تەرەڭىنەن شىققان بالا شاعىنىڭ ءبىر ساعىنىش ءۇنى شىرقىراپ كەتكەندەي، اپاسىن كورۋگە جانۇشىرا اسىقتى. ۇشاقتان ۇشاققا وتىرىپ، اۋداننىڭ ەمحاناسىنا جەتكەنى سول ەدى.
ءدارى ءيىسى كەڭسىرىك جارعان كەڭ دالىزدەن اتىن اتاپ تا، پاميلەسىن سۇراپ تا اناسىن ىزدەپ ەدى، ەشكىم بىلە قويمادى. سونسوڭ، «سارىقۇم» اۋىلىن اتاعان كەزدە «ءا، الگى كەدەي كەمپىر مە؟» دەپ ءبىر قارتاڭ ادام ءجون سىلتەدى.
جەكسەن وسى ساتتە، ءبىر جىل بۇرىن اۋىلداعىلاردىڭ قيالىنا دا كىرمەيتىن اقشا جىبەرسە دە، اپاسىنىڭ ءالى كۇنگە سول باياعىداي «كەدەي كەمپىر» اتاناتىنىنا تاڭىرقاپ قالدى. پالاتاعا كىرگەندە اق توسەكتىڭ ورتان بەلىندە ەت پەن تەرىگە عانا ءىلىنىپ جاتقانداي ابدەن ارىقتاعان اناسىن، ءبۇتىن بويىندا جالعىز عانا وزگەرمەگەن جانارىنداعى باياعى ەتەنە ۇشقىننان ازەر تانىدى.
اناسىنىڭ سويلەۋگە ءالى قالماعان ەكەن. كىم بىلەدى، بۇعان دەيىن ىشتەي مىڭ قايتالاپ، ايتسام دەگەن سوڭعى ءسوزىن، كومەكەيىنەن جەتكەن ءالسىز ۇنمەن، يكەمسىزدەنە كەپكەن ەرىندەرىن بولىمسىز قىبىرلاتىپ جاتىپ ايتتى دا ەستەن تاندى. «جەكسەنىم، قاراشىعىم كەلدىڭ بە... اكەڭنىڭ شاڭىراعىنا ءبىر كەلىن ءتۇسىر...اينالايىن كەلىن...»
سول كۇنى كەشكە اناسى الىستان ارىپ جەتكەن بالاسىنىڭ قولىنان باقي دۇنيەگە وزدى. جەكسەن اناسىن جەرلەس دوس جاراندارىمەن بىرگە، بارلىق جورالعىلارىن جاساپ، اۋداننىڭ جانىنداعى قابىرگە اقتىق ساپارعا اتتاندىردى. ەرتەڭىندە تۋعان اۋىلىنا جول تارتتى.
ساپ-سارى قۇمنىڭ ىشىندەگى ساعىمعا مالىنعان ءوز اۋىلىنا تابان تىرەگەن مەزەتتە كوزىمەن ەڭسەلى جاڭا ءۇي ىزدەستىرە باستادى. جوق، سول بۇرىنعى ىرگەسىن قۇم كومگەن، جۇپىنى ۇيلەردەن وزگە ەشتەڭە دە بايقالمادى. جەكسەن وسىدان جىل جارىم بۇرىن اپاسىنا «مىناۋ قاراجاتقا جاقسى ءبىر ءۇي سالعىزىپ، كۇتۋشى الىپ تۇرا بەر، اپا!» دەپ حات جازىپ، جەرلەس جىگىتتەن ءبىر سوڭكە قاتتالعان دوللار جىبەرىپ ەدى عوي. ەڭسەلى ءۇيدى قويىپ ءوزىنىڭ كىشكەنە تامى دا كوزگە شالىنا قويمادى. جوبالاپ بارعان كەزدە كوشپەلى قۇمعا كومىلىپ، مۇرجاسى عانا قىلتيىپ قالعان، ءۇيىنىڭ ورنىن كوردى.
سول جاعىنان ەستىلگەن اياق تىقىرىنا جالت بۇرىلعاندا، ءوزى ەس بىلگەندە كورگەن سو قالپىنان ەش وزگەرمەگەن، ءتىسى جوق اۋىزىنان ءتىلى جىلتىڭداپ سويلەيتىن قىزىل يەك، قىلتاناق جوق قازانداي جالتىر باسىنىڭ جارىمىنا بالانىڭ بىلعارى كەپكىسىن قوندىرعان، كارى اتانداي ارسا-ارسا سۇيەكتى كورشى تۇمەنباي شال كەلە جاتىر ەكەن.
جەكسەنگە قاراپ، ول باياعى بالا كەزىندەي، كۇندە كورىپ جۇرگەن كىسى سەكىلى بارقىلداق زور داۋىسىمەن سويلەپ كەلەدى: «ءاي، جەكسەن قايدا قاڭعىرىپ كەتتىڭ! ءۇي بار، كۇي بار دەيتىن مىي جوق پا، سەندە؟ شەشەڭ ەكى اي بولدى بالىنىسكە تۇسكەن. تاماق جۇرمەيتىن دەرت-اۋ، شاماسى... انە، ءۇيىڭ، ءۇش كۇن بۇرىنعى قۇم داۋىلدىڭ ىستەپ كەتكەنى... مەندە شاما جوق، ءوز ءۇيىمدى ارەڭ ارشىپ الدىم... ايتەۋ، ەكى تۇيەڭە يە بولىپ وتىرمىن.»
جەكسەن قاۋساعان قارتپەن ءتوس ءتۇيىستىرىپ امانداسقان كەزدە، قاريانىڭ ءون-بويىنا مىنا ءوتىپ جاتقان ۋاقىتتاردىڭ تۇك اسەر ەتپەگەنى، زاماننىڭ مۇلدە وزگەرگەنى ونىڭ ساناسىنا ەش جەتپەگەنى، الۋان وقيعالاردىڭ قارتتىڭ جاندۇنيەسىن تيتتەي دە وزگەرتپەيتىنى تاڭقالدىردى. بەس جاسىنان بەرى ابدەن ءۇيىر بولعان سول مەيىرىمدى قوڭىر كوزدەن قاريانىڭ جاپ-جارىق ءىشى كورىنىپ تۇرعانداي ەدى، اپاسى دا وسىنداي سىرتىنان ءىشى كورىنەتىن ادەمى ەدى-اۋ!..
كوز دەمەكشى، قاريانىڭ كوزى جارقىراپ تۇرعانىمەن ەشتەڭە كورمەيتىن سەكىلدى كوكجيەككە باعىتتالىپ قيمىلسىز قاتىپ قالعانىن بايقادى. سوندا عانا، قاريانىڭ قولىنان ۇستاپ، اتاسىنىڭ ارتىنا قالقالانىپ تۇرعان اق جۇمىرتقاداي ءبۇلدىرشىن قىزعا نازارى ءتۇستى. كۇن كۇيدىرگەن قۇمدى جەردە دە وسىنداي اپپاق قىز بولادى ەكەن اۋ!؟ قىزدىڭ سۇلۋ كۇرەڭ جانارلارى ساعىنىشقا ساعىنىش قوسقانداي تەلمىرىپ وزىنە قاراپ تۇر... سويتسە، جاسىرىن تۇرعان اتاسىنىڭ ەكىنشى كوزى وسى ادەمى بايكۇنا كوزدەر ەكەن... ول كورشى جەكسەن اعاسىن تانىپ اتاسىنا سىبىرلاپ سويلەپ تۇرعانىنا ۇيالعانداي جىميا كۇلگەندە مارجان تىستەرى دە قۋانىشىن قوسا بىلدىرگەندەي جارقىرادى...
جەكسەن ءۇيىن قۇمنان ارشىپ بولىپ، ەسىگىنەن كىرگەن كەزدە كوكتەمنىڭ قىسقا ادىم، قىزىل كۇنى قۇم توبەگە قونىپ، تامنىڭ ءتورت كوز شاعىن تەرەزەسىنەن تۇسكەن قىزعىلت شۇعىلا ۇياداي بولمەنىڭ ءىشىن تولتىرىپتى. ءۇي ىشىندەگى ءوزى ەس كىرگەن كەزدەن بەرى كوزى ابدەن ءۇيىر بولعان بۇيىمدار ەش وزگەرمەپتى. ايناداي جىلتىر باستى ءوزىنىڭ كوك تەمىر كەرەۋەتى باياعى ورنىندا. تۇسىنداعى قابىرعادا ءوزى التى ايلىق كەزىندە اناسى مەن اكەسىنىڭ ورتاسىندا تۇسكەن سۇيكىمدى، ەسكى سۋرەت. كۇرەڭ بوياۋلى كونە مەبىل توسەكتە قاتالىپ جينالعان كورپە-جاستىقتار دا كەشە كورگەنىندەي. تەرەزە تۇسىنداعى ءوزىنىڭ سارعىش پانەر ۇستەلى دە ون جىل بويى ساباققا دايىندالعان كۇندەرىن ەشقايدا جىبەرمەي ساقتاپ قالعانعا ۇقسايدى. جەكسەنگە ءبىر ءسات وتكەن جىلدار ءتۇپ-تۇگەل ورالىپ كەپ، وسى كەڭىستىكتە ءوزىن قارسى الىپ تۇرعانداي كۇي كەشتى، كوزىنەن اققان جاس ەرىنىنە كەلىپ تامدى.
تەك، ۇستەل ۇستىندە جاتقان جىپ-جىلتىر قارا سوڭكە عانا بولاشاقتان جەتكەن ەلەسكە ۇقسايدى. ءيا، بۇل بۇرناعى جىلى ءوزىنىڭ اپاسىنا اقشا سالىپ جىبەرگەن سوڭكەسى ەمەس پە؟! كونە دۇنيەلەردىڭ ورتاسىنداعى وزىنە تانىس، جالعىز جاڭا بۇيىمعا قول سوزعانى سول ەدى، سىرتان تۇيەنىڭ بوزداعان زارلى ءۇنى قۇلاققا كەلدى. جەكسەن كوك ىنگەنىن جەتەلەپ اپاسى قايتا جەتىپ كەلگەندەي قۋانىپ، سىرتقا اتىپ شىقتى. سالماقتىلاۋ قارا سوڭكە سول قولىندا.
راس، «ءبوو... ءبوو... بوو...بوو...» ەسىكتىڭ تاپ كوزىنە كيمەلەپ كەلگەن، كوك ىنگەننىڭ ءدال ءوزى ەكەن. جەكسەن جانۋاردىڭ موماقان ۇلكەن كوزدەرىنەن ەڭ اۋەلى ءوز ءپىشىنىن كوردى، تۇيەنىڭ سەلتيگەن ەكى قۇلاعى مەن سالبىراڭقى ۇزىن ەرىندەرى دە وزىنە ارنالعان ساعىنىشتى بىلدىرگەندەي. كوك ىنگەن ارتىندا قالىپ جەتە الماي، اينالسوقتاپ قالعان تايلاعىنا مويىنىنىن بۇرعان مەزەتتە قۇم توبەنىڭ ۇشار باسىنا كۇننىڭ دوڭگەلەك قىزىل ءتاجى كيىلىپ، ودان تارالعان كۇپ-كۇرەڭ شۇعىلا پەردەنى جارىپ، قان-قىزىل تۇيە ۇيگە قاراي تايراڭداپ جەلىپ كەلە جاتتى.
سونىڭ ءىزىن الا ءتىپ-تىك قۇم قۇيىنى دا ۇرشىقتاي زىرىلداپ تايلاقتى وكشەلەپ كەلەدى. جەكسەن قولىنداعى سومكەسىنىڭ اۋىزىن اشقانى سول ەدى، قاتتالعان جاسىل اقشالاردى ءبىر كورىنبەيتىن سيقىر قول كەلىپ جۇلا قاشقانداي، ەكىلەنگەن قۇمدى جەلمەن ىلەسىپ، كۇزگى جاپىراقتاي اۋەگە قاراي بىتىراپ، قالىقتاپ ۇشىپ بارا جاتتى. جەكسەن بوس قالعان سوڭكەنى انادايعا ىلاقتىرىپ جىبەرىپ، قۇمدى جەلدەن ىعىستاپ ۇيگە پانالاعان ەكى تۇيەسىنىڭ جانىنا ىقتاي قالدى. وعان اپاسىنان كەيىن بۇ دۇنيەدە قالعان ەڭ جاقىن جان يەسى وسى ەكى جانۋار عانا ەدى...
*** *** ***
ودان بەرى دە جىلجىپ اققان دارياداي تالاي كۇندەر ءوتتى... سارىقۇم شولىندە تۇككە تۇرماي شاشىلىپ جاتاتىن تۇيەنىڭ قۇمالاعى قازىر ەۋرازيا قۇرلىعىنان اسىپ شىعىستا جاپون، شىعىس وڭتۇستىكتە يندونەزيا، باتىستاعى ەۋروپنىڭ كارى ەلدەرىنەن دە اسىپ، الىپ مۇحيتتىڭ ارعى جاعىنداعى الپاۋىت امەريكا، وڭتۇستىك امەريكا ەلدەرىنە دەيىن جەتىپ قويعان-دى.
گاپ قۇمالاقتىڭ قۇرامىندا ەكەن، ونداي تىڭايتقىشتى ەڭ سۋپەرتىڭايتقىش وندىرەتىن لابوراتوريا دا جاساپ شىعارا المايدى. ال، «ساموپال» جاساۋدىڭ ءماسترى قىتايلار دا جاساي المايدى.
ويتكەنى، قۇمالاقتى سەپكەن گۇلدىڭ ءوزى جاساندىلىقتى اشكەرەلەپ قويادى. سەبەپ، سارىقۇم تۇيەسىنىڭ قۇمالاعىن سەپكەن بولمە گۇلىنەن «ماحاببات-قۇشتارلىق» دەگەن ەرەكشە عاجاپ ءيىس شىعاراتىنى دالەلدەنىپ قويعان.
قۇمالاق سەبىلگەن گۇلدى يىسكەگەن ادامنىڭ جۇرەگىن ىلەزدە سۇيىسپەنشىلىك كەرىنەيتىنى سونشا، جاڭا عانا كەرىسىپ وتىرعان قىرسىق جىگىت كەلىنشەگىن ايالاي قۇشىپ، اياۋلى سوزدەر اۋزىنان ەركە سامالداي ەكپىندەپ ۇيلەرى ماحاببات مەيرامىنا، قۇشتارلىق مايدانىنا اينالىپ جۇرە بەرەدى ەكەن. ءتىپتى، سارىقارىن اپالاردىڭ ءوزى شالىنا باياعىداعى ەڭكىلدەپ تۇراتىن مەيىرىمى ويانىپ، قاباعى ءتۇسىپ وتىرعان شالىن ايالاعاندا تاڭدانىستان شالى شالقاسىنان تۇسەتىنىن نوۆوسىبىرلىك گۇل ساتۋشى ورىس كەمپىرلەر العاش جاڭالىق قىپ اشقانىن جەكسەن كەيىن ءبىلدى.
قۇمالاعىنىڭ قالايشا التىننان كەم ەمەس باعاعا ءوتىپ دۇنيە ءجۇزىن شارلاپ كەتكەنىن تۇسىنگەن سوڭ، جەتىم جىگىت اتاقتى «Jeksen kumalak» فيرماسىن اشىپ، ساۋداعا شىعاراتىن ءبىر كيلالىق قوراپتىڭ سىرتىنا «قۇشتارلىق قۇمالاعى» دەگەن اتاۋدى اتاقتى ون تىلدە جازىپ، ەتيكەتكاسىنا ءوزىنىڭ جالعىز جانۋار تۋىسى كوك ىنگەن مەن بوتاسىنىڭ سۋرەتىن سالعان-دى.
الايدا، جەكسەن سارقۇمنىڭ ايدالادا شاشىلىپ جاتاتىن قۋ قۇمالاعىن ادامداردىڭ اقشاسىن اياماي الاتىنداي قۇندى ەتكەن قۇپيانى بىلە العان جوق. ول اپاسىنىڭ ءومىر بويى تىلەپ، بالكىم اۋىرىپ جاتقاندا ميلليون قايتارا ايتىپ، اقىرعى دەمىندە جالعىز ۇلىنا سىبىرلاعان ءالسىز داۋىسپەن جەتكىزىپ ۇلگەرگەن «قۇلىنىم، اكەڭنىڭ شاڭىراعىنا ءبىر كەلىن ءتۇسىر!» دەگەن امانات ءسوزىنىڭ، قازاقتىڭ «قارا شاڭىراقتى ساقتاۋ» دەيتىن ءداستۇرنىڭ كەرەمەتكە اينالۋى ەدى.
كۇن كۇيدىرگەن قۇمدى اۋىلدا تۋدى دەگەنگە ادام سەنبەستەي اپپاق قىزدى، اتى دا سونداي اقسۇلۋدى – تۇمەنبايدىڭ نەمەرە قىزىن جەكسەن اكەسىنىڭ شاڭىراعىنا كەلىن قىپ تۇسىرگەن-ءدى.
قازىر سارىقۇم اۋىلىندا تەك ءبىر وقيعا وتكەن شاقتاردى ەسكە تۇسىرەدى. تۇيەنىڭ قۇمالاعىنان قىرۋار اقشاعا اينالىپ، سوڭىندا جەلگە ۇشىپ قۇمعا قايتا شاشىلىپ كەتكەن العاشقى دوللاردى مەكتەپ وقۋشىلارى قازىر قولى قالت ەتىپ بوساسا بولدى ىزدەپ قۇم كەزىپ كەتەتىن ادەت تاپقان... ويتەتىنى، قۇم استىنان، سەكسەۋىل تۇبىنەن تاۋىپ العان الگى دوللارعا قول تيسە بولدى، ۇساق كۇل سەكىلدى بۋعا اينالىپ ءبىر عالامات وتكىر يىستەن ءبىر ساتكە ادامنىڭ ەسى شىعىپ، دۇنيەگە تولى قيال قالاسىنىڭ ىشىنە كىرىپ كەتكەندەي اسەرگە بولەنەدى ەكەن، دەگەن سۇمدىق ءسوز ەل ىشىنە تاراپ كەتكەن-ءدى.
اباي ماۋقاراۇلى
Abai.kz
