Tarihy atauy pereselenderding jeti shatyr әkelip qúruynan «Semipalatinsk», «Semey» atalyp ketken Jýsipbek Aymauytov jazatyn Jetishatyr qalasy ótken ghasyr basyndaghy qazaq últynyng janghyru, oyanu kezenin bastap bergen Alash ziyalylarynyng az kýn, az jyldar armandaryn ay asyrghan, qym-quyt qighash kýnderde bir mýddege toqaylastyrghan, pana bolghan qala. Qara Ertis alqymynan sýiip jatqan osy qalada Álimhandar (Ermekov) Leniyn, Stalinmen kelissózder jýrgizdi. Ámireler әn saldy. Shәkәrimder qazy boldy. IYә, Maghjannyng «Jýsip han» dastanyndaghyday sol kezendegi últtyng utopiyalyq úly múratyna kuә bolghan qala da «Alash» atalypty.

Olay bolsa, Alash qalasynda Alashtyng bir mýsini túrmauy túghyrly memlekettigimizge syn emes pe. Sondyqtan, Ýkimetting 2008 jyly qabyldaghan Alash orda qozghalysynyng 90 jyldyghyn atap ótu turaly qaulysynda Semey qalasynyng kórneki jerinen kórikti eskertkish túrghyzu turaly bastamasy bolghan.

Osy eskertkishting shymyldyghy biyl ashylmaq. Alayda, alghashqy syzba núsqasyn kórgende-aq kónilimiz su sepkendey basylyp qalghanyn jasyrmaymyz.

Tarihy atauy pereselenderding jeti shatyr әkelip qúruynan «Semipalatinsk», «Semey» atalyp ketken Jýsipbek Aymauytov jazatyn Jetishatyr qalasy ótken ghasyr basyndaghy qazaq últynyng janghyru, oyanu kezenin bastap bergen Alash ziyalylarynyng az kýn, az jyldar armandaryn ay asyrghan, qym-quyt qighash kýnderde bir mýddege toqaylastyrghan, pana bolghan qala. Qara Ertis alqymynan sýiip jatqan osy qalada Álimhandar (Ermekov) Leniyn, Stalinmen kelissózder jýrgizdi. Ámireler әn saldy. Shәkәrimder qazy boldy. IYә, Maghjannyng «Jýsip han» dastanyndaghyday sol kezendegi últtyng utopiyalyq úly múratyna kuә bolghan qala da «Alash» atalypty.

Olay bolsa, Alash qalasynda Alashtyng bir mýsini túrmauy túghyrly memlekettigimizge syn emes pe. Sondyqtan, Ýkimetting 2008 jyly qabyldaghan Alash orda qozghalysynyng 90 jyldyghyn atap ótu turaly qaulysynda Semey qalasynyng kórneki jerinen kórikti eskertkish túrghyzu turaly bastamasy bolghan.

Osy eskertkishting shymyldyghy biyl ashylmaq. Alayda, alghashqy syzba núsqasyn kórgende-aq kónilimiz su sepkendey basylyp qalghanyn jasyrmaymyz.

Eng aldymen, Alash degenimiz - ziyalylar. Últtyng oqyghandary. «Últty adastyratyny da, tura jolgha salatyny da - oqyghandary» deydi búl rette Jýsipbek Aymauytov. Olar qoldaryna nayza ústap jalanash keudesin oqqa tosqan joq. Bilimmen, parasatpen kýresti. IYdeologiyalyq qazyghyn qaqty. Alash iydeyasyn kýlli dalagha qarlyghashtyng qanatymen su sepkendey, sәulelendire shashty.

Órkeniyettin, aqyldyng kenimen últtyng úly múratyn sayasat sahnasyna shyghardy.

Mine, Semey qalasynda oryn teppek Alash ziyalylaryna arnalghan eskertkish osy taraptaghy ýdeden shygha ala ma? Biz osy saualdy tómendegi azamattargha qoyghandy jón kórdik.

Qúsmiliya NÚRQASYMOV, Semey qalasy Mәdeniyet basqarmasynyng bastyghy:

Alashtyng kótergen jýgin, missiyasyn búl eskertkish aqtay alady

- Alash qozghalysynyng 90 jyldyghy 2007 jyly atalyp ótui kerek bolatyn. 1917 jyly 12-jeltoqsanda Alash Orda ókimeti jariyalanghan edi. Alayda, Alashtyng 90 jyldyghyn Ýkimetting qaulysymen 2008 jyly atap óttik. Ýkimetting osy qaulysynda Semey qalasynda Alash arystaryna arnalghan keshendi eskertkish boluy kerektigi aitylghan bolatyn. Osy qaulynyng negizinde Mәdeniyet ministrligi ýsh qaytara bayqau ótkizdi. Atalghan bayqaudyng erejesi Qazaqstangha aqparat qúraldary arqyly jetkizildi. Búl bayqaugha 32 júmys qatysty.

Syngha týsken júmystardyng ishinen mýsinshi Edige Rahmadiyevting enbegi joghary baghalandy. Mýsinning jobasy belgili bolghan son, ony ornatatyn jer kerek boldy. Sondyqtan, eskizde beynelengen eskertkishting avtory Semeyge keldi. Biz birneshe oryn kórsettik.

Osylaysha, eskertkish qoyylatyn oryn anyqtaldy. Olar da kelisti. Qala әkimdigi atalghan júmystardy jýrgizuge qajetti jer telimine qauly shygharyp berdi. Eskertkish Semey qalasyndaghy Qarjaubaev pen Gagarin kóshelerining qiylysqan túsyna qoyylatyn bolady.

Qazirgi uaqytta bólingen jer teliminde landshafttyq-sәulettik júmystar jýrgizilu ýstinde.

Al, eskertkishting eskizde kórsetilgen núsqasyn Mәdeniyet ministrligi janyndaghy memlekettik komissiya bekitip bergen.

Eskertkishting qoyylatyn uaqyty men kólemin naqty bilmeymin. Múnyng bәrin memlekettik komissiya sheshedi. Bizding mindetimiz - jer telimi mәselesin sheship beru. Al, eskertkishti qay qarajatqa, qanday mólsherde túrghyzu mәselesine aralasa almaymyz.

Eskertkishting jalpy sipatyna kóniliniz tola ma degen saualynyzgha aitarym, ony men siyaqty kishkene sheneunik «әne jeri bylay bolyp qaldy, myna jeri týgen bolyp qaldy» dey almaydy. Men - sheneunikpin. Mening mindetim - jer telimin bólip beru. Al, býgingi kýni búl mәsele sheshildi.

Eskertkishting bolmysyn taldau ýshin memlekettik qyzmet mamany emes, mýsinshi, kәsiby maman bolu kerek. Al, men kәsiby maman emespin, qarapayym sheneunikpin. Sondyqtan, oghan bagha bere almaymyn, oghan baghany respublikalyq memlekettik komissiya bergen.

Mening oiymsha, Alash arystaryna arnalghan eskertkishting bolatynynyng ózi keremet emes pe?!

Semey - 1917 jyldan 1927 jyldyng 8-qazan aiyna deyin Alash qalasy atalyp túrdy. 8-qazanda qalalyq atqaru komiytetining sheshimimen qala atauyn «Semeyge» auystyrdy. Yaghni, on jyl boyy Alash qalasy atalyp túrdy. Orynborda ótken Alash Ordanyng II qúryltayynda Alash orda ókimeti jariyalandy. Osy kezde onyng ortalyghy Semey qalasy bolsyn degen sheshim qabyldanghan edi. 1918 jyly 8-qantarda kelgen Alash orda ókimeti 7-mausymda Semeyde ókimet basyna keldi. Olar 1919 jyldyng 20-jeltoqsanyna deyin biylik qúrdy. Alash orda qúlaghannan keyin Kenes ókimeti ornap, alashordashylardyng «jaulyghymyz da, qastyghymyz da joq, halyqqa qyzmet etemiz» degen uәdesin alghannan keyin olargha reablitasiya jasady. Álihan Bókeyhanovtan basqasynyng barlyghy kenestik oryndarda qyzmet etti. Keyin kenestik sayasat basqasha óris alghany belgili...

Alashtyng kótergen jýgin, missiyasyn búl eskertkish aqtay alady. Aqtay almaydy degen basqalardyng pikiri bar. Bola bersin. Olar aitty eken dep, búlay bola qalmaydy ghoy. Onyng túghyrynyng ózi - 42 metr. Al, figura 8 metrge ten. Úzyndyghy - 40 metr. Onda, Alashtyng iydeyasy, attary jazyluy mýmkin. Áriyne, eskizde Súltanmahmúttyng sózi dúrys jazylmaghan. Ol jýre týzeledi.

Qala әkimdigi úsynys bildirgende, denesining jalanash bolmauy, basynda últtyq bas kiyim boluyn eskeru kerektigi aitylghan. Denesining búlshyq etteri oinap túrsa da, kiyimmen әri alashtyq bet-beyne kórinis berui turasynda úsynys bolghan. Proletarlyq topastyq betinen esip túrmauy qadaghalansa degen oiymyz bolghan.

- Eskizde ókinishke oray, solay beynelengen ghoy... Apaytós, jalanash batyr túr emes pe?

- Endi... Sender skuliptura degenning ne ekenin bilmeysinder. Mýsin jasalyp bolghansha oghan jýzdegen ózgeris engiziledi.

- Alashtyqtar degenimiz ziyalylar ghoy?

- Mәselen, qolgha ústaghan tuyn alayyq. Búl jerde Alashtyng tuy emes, proletardyng tuy bolyp túr. Onyng basynda ýzgýrt boluy tiyis. Týrkilerding bayraghyndaghy kók bórining basy tuda beynelenui qajet. Osynyng bәri úsynylghan. Ol jasalyp bolghansha, jýz mәrte aitylady, jýz mәrte tolyqtyrylady. Sondyqtan, múnyng últtyq boyauy quatty bolady. Eskiz degenimiz basyndaghy joba ghana. Úzyn-sonar jobanyng negizgi iydeyasy dúrys. Býkil últtyng qasiretin sýirep kele jatqan Alashtyng beynesi bederlenedi.

- Sizge únady ghoy?

- IYdeya únaydy. Al, onyng mýsindik jaghyn oryndaushy, kәsiby mamandar aitsyn. Kenes kezinde «Lenindik monumentaldyq nasihat» degen bolatyn. Sondyqtan, keshegi kenestik iydeologiyadan ótken mýsinshilerdi bir-aq kýnde alashtyq jasaymyn dep oilamanyz. Búl osylay jasalady. Kóshe jýre týzeledi. Bizde Kenes odaghynan qalghan kespeltek, shombal dýniyeni bir kýnde kýresinge laqtyra almaysyz. Ol ýshin eki-ýsh úrpaq auysuy kerek.

-  Eki-ýsh úrpaq auysqansha osy shombal eskertkish túra bersin deysiz ghoy.

- Á, túra bersin!

Mәmbet QOYGELDI, Tarih ghylymdarynyng doktory, professor:

Erkindikke úmtylu iydeyasyn kórsete almasa, eskertkishting qajeti joq

- Men Alash ziyalylaryna eskertkish qoi turaly qúrylghan memlekettik komissiyanyng qúramynda bolghan edim. Biraq, Astanagha komissiyanyng otyrystaryna jii shaqyra bergen son, óz ótinishimmen onyng qúramynan shyqtym. Soghan deyin de Alash eskertkishine jariyalanghan bayqaugha kóptegen jobalar týsti. Biraq, olardyng arasynan búl eskizdi kórdim dep aita almaymyn. Bizge alghashqyda bir joba úsynghan. Onda alashordashylardyng aldynda Álihan Bókeyhanov bar, artynda birneshe adam bar, tang shapaghy atyp kele jatqanda jýrip kele jatqany bederlengen bolatyn. Ony jaratpay tastaghan edi. Shahterler siyaqty kórinedi degen bolatyn.

HH ghasyr basy qazaq últynyng janghyru kezeni ghoy. Men eskizdi kórgen joqpyn. Ózim keshe ghana Germaniyadan keldim. Eskertkishting qanshalyqty Alash iydeyasyn bere alghanyn bilmeymin. Alash iydeyasy degenimiz - últtyng azattyq, tendik, memlekettilik, damu iydeyasy. Osynyng súranysyna jauap bere ala ma, taqyrypty asha ala ma, mәsele osynda.

Eger óner tilimen asha almaytyn bolsa, qazaq últynyng janghyru, erkindikke úmtylu iydeyasyn kórsete almaytyn bolsa, onda búl eskertkishting qajeti joq.

P.S: Eki pikir. Ekiúday oi. Ózderiniz suretten kórip otyrghan shygharsyzdar. Shynymen búl eskertkish esimderin qúrmetpen eske alatyn Alash ziyalylaryna tәn be?! Álde, kenestik qara júmysshyny eske týsire me?

Bayyptap taghy bir qaranyzshy...

«Almaty Aqshamy», №87, 28-shilde, 2011 jyl