Redaksiyamyzdyng elektrondy poshtasyna belgili jurnalist Ermahan Shayhy myrzanyng «Asyl arna» telearnasynyng bas diyrektory Múhamedjan Tazabekten alghan súhbaty kelip týsti. Elishilik mәseleler men músylmandardyng qajylyq saparlary turaly aitylghan әngimeni oqyrman nazaryna úsyndyq. Oy jarystyryp, pikir talastyru sizding erkinizde, mәrtebeli oqyrman!

- Siz kýni keshe ghana qajylyqqa baryp keldiniz. Alla Taghala qajylyghynyzdy qabyl etsin!

- Áumiyn! Aytqanynyz kelsin!

- Siz jylda qajylyqqa barasyz. Oghan bireuler qyzyghyp qarasa, endi bireuleri qyzghana qaraydy. Endeshe, olargha osy qajylyq saparynyzdyng mәnisin týsindire ketseniz?

- Jyl sayyn qajylyqqa baratynymyz ras. Eki sebepten ol úly sapardan qalmaugha tyrysamyn. Birinshiden, búl sapargha baru mening júmysyma tikeley qatysty. Men odan syrt qala almaymyn. Ekinshiden, qandayda bir dәrejede qay qúrlyqta, qay elde sport jarystary ótse, ol jerge kez kelgen elding sport arnalary men sport jurnalisteri barady. Sol siyaqty, músylman balasy jylyna bir ret bas qosatyn búl sapargha, biz de diny arnany basqaryp otyrghandyqtan, arnayy issapargha baramyz әri qúlshylyq etip qaytamyz. Keyde Ýkimet organdary delegasiya qúramyna qosyp, shaqyryp jatady. Sonday-aq qajylyq sapardy úiymdastyratyn turistik firmalar ózderining júmysyn halyqqa nasihattau ýshin nemese qajylar men otandastar arasynda tikeley baylanys ornatu ýshin kәsiby mamandardy ózderine tartady. Mine, olardyng da osynday ótinishteri arqyly sapargha barugha mýmkindik alyp jatamyz. Bizding jylda qajylyq sapargha baryp jatuymyzdyng syry – osy.

- Osy jylghy qajylyqtyng ózge jyldargha qaraghanda qanday aiyrmashylyghy men ózgesheligi boldy?

- Biylghy qajylyqtyng ereksheligi – jazdyng tura ystyq kezine tura keldi. Ol óz kezeginde qajylardyng qúlshylyq etuine qolaysyzdyqtar tughyzdy. Biraq úiymdastushy tarap qajylardyng jýrip-túruyna meylinshe qolayly jaghday jasaghandyqtan, kóptegen auyrtpalyqtar bilinbey jatady. Osy orayda aita ketetin jayt, basqa memleketterge qaraghanda, qajylyqtyng standartyq paketi bizding elde qymbat. Onyng sebebi, bizding qajylardyng talap-tileginen tuyndaghan eken. Olar Qaghbagha jaqyn әri jayly qonaq ýide jatqysy keledi. Sonday-aq kýnine eki emes, ýsh mezgil tamaqtandyrsa degen talap qoyady. Sonyng esebinen bizding qajylyq saparymyz ózge elderge qaraghanda qymbatqa týsedi eken. Aldaghy uaqytta búl turistik paketterding baghasy arzandauy mýmkin. Osy maqsatta júmys istelip jatyr. Al endi biylghy qajylyqtyng negizgi ereksheligin aitsaq, biyl on kýn boyy nóser jauyn jaudy. Oghan әlemnen kelgen qajylardyng bәri quandy. Óitkeni janbyr Allanyng qalauymen bolady. Onyng әrbir tamshysyn perishteler alyp keledi. «Janbyr jaughan kezde dúgha qabyl bolady» degen qaghida bar. Sondyqtan ol qajylyq mausymy bolsa, adam ihram halinde bolsa, onyng ýstine qasiyetti mekende bolsa, dúgha-tilekterding qabyl bolatyndyghy aiqyn. Múny býkil qajylar jaqsylyqqa joramaldady. Biyl elimizden ýsh mynnan astam qajylar paryzyn ótep qaytty. Alla Taghala olardyng qajylyghyn qabyl etsin!

- «Bankten alghan nesiyem bar. Sondyqtan qajylyqqa bara almay jýrmin» deytinder bar aramyzda. Búlardyng osy uәjine ne der ediniz?

- Jalpy, qajylyq sapargha qaryzynan qútylyp, renjitken adamdarynan keshirim súrap, tughan-tuystyng batasyn alyp barghan abzal. Eger qajylyqqa baratyn qarjysy qaryzyn jabatyn bolsa, onda qaryzynan qútylghany jón. Al Alla aldyndaghy paryz – tolyq mýmkindigi bar adamdargha ghana paryz. Dey túrsaq ta, key ghalymdarymyz: «Qajylyqqa baratyn adamnyng qaryzy óte kóp bop, ony kezen-kezenimen óteuge shamasy jetetin bolsa әri búl sapary oghan kedergi keltirmeytin bolsa, onda oghan qajylyq etuge rúqsat» deydi.

- Mәselen, onyng bankte nesiyesi bar. Ony ay sayyn tóleuge qabiletti. Biraq qajylyqqa barugha shamasy joq. Oghan bir bay-baghlan demeushilik jasap otyr. Ol osy jenildikti paydalana ala ma?

- Áriyne, paydalana alady. Tipti esh mýmkindigi joq kedey-kepshikterding de osynday Allanyng razylyghyn izdegen jomart adamdardyng jәrdemimen baryp keluine әbden bolady. Songhy kezderi múnday Atymtay jomarttardyng sany kóbeyip keledi. Soghan quanamyz. Olargha Alla razy bolsyn!

- Tayauda әleumettik jelilerding birinde belgili aitysker aqyn Balghynbek Imashevpen bolghan súhbat jariyalanypty. Sol súhbatta tilshi: «Múhamedjan Tazabekovting ashyq-shashyq jýretin qyzdar er adamdardy aurugha әkeledi, zorlyqqa jol beredi» dep qalyp edi. Osy oqighalar әiel adamgha baylanysty ma?» dep saual qoyypty. Ol saualdyng ózi sauatty emes. Soghan qaramastan, Siz búghan ne deysiz?

- IYә, әleumettik jelide jariyalanghan ol jazbam әielderge emes, erkekterge baghyttalghan edi. Búl – bir. Ekinshiden, әielder nege jalanashtanady? Olardyng jalanashtanu qajettigin kimder tughyzady? Er azamattar tughyzady. Eger erler sol әielderining jalanash jýruin qalap túrmasa, onday kýige týspes edi. Sosyn er azamattargha: «Kózderindi tyiyndar. Qazir qyz baldardyng jalanashtanuy, әielderding úyatty jerlerin kórsetip jýrui – sening fizologiyana da, psihologiyana da, erkektik qabiletine de keri әser etedi. Kóptegen aurulardy qozdyruy mýmkin» dep әrtýrli statistikadan mәlimetter keltirgen bolatynmyn. Statistika ózgerip túrady. Búl – zandylyq. Keyin key jurnalister búl statistikamen kelispeytinderin bildirdi. Men de olardy qúptay qoymaymyn. Óitkeni bir qúbylys turaly kóptegen statistikalyq mәlimetter boluy mýmkin. Olar basqasyn, al men tipti qarama-qayshy pikirdegi mәlimetterge sýienuim yqtimal. Qysqasy, әrkim óz keregin tabady. Sóite túryp: «maghan ghana baghyn, mening mәlimetime ilan» deuge bolmaydy ghoy. Pikir qayshylyghy bolghan, bola da beredi. Jalpy, men ol jazbada әlgi arsyz әreketting paydasynan góri, ziyany basym ekendigin bildirgim keldi. Ataqty Mayk Taysonnyn: «Kóshede jartylay jalanashtanyp, ózgelerdi qozdyryp ketip bara jatqan qyz kórsem, men onyng otbasynda qyzghanatyn erkekting joq ekenin birden týsinem» degen sózi bar. Búl jerde ol qyzdy kinәlap jatqan joq. Kerisinshe, salmaqty ony qyzghanugha hәm qorghaugha tiyisti bolghan, qoghamdaghy jýris-túrysyna jón silteytin er azamattargha salyp otyr. Ol da ómir kórgen azamat qoy. Sondyqtan da qazaq «Qyzgha qyryq ýiden tyiym» deydi. Osy sózding mәnin әli kýnge deyin dúrys týsine almay kelemiz. Tyiym desek, shorshyp týsemiz. Sol sóz bizding erkindigimizdi shektep jatqan sekildi. Joq. Tyiym degen sóz – erterekte qamqorlyq, qadaghalau, jauapkershilik degen sinonimdermen astasyp jatatyn. Demek, tyiym degen – bireuding qúqyghyn shekteu emes, qayta úshyrap qalugha mýmkin ziyandardyng aldyn alyp, jan-jaqtan qadaghalap, oghan qamqorlyq jasau. Mine, әlgi jazbada bizding qauymymyzda myndaghan jyldar búryn bolghan osy jauapkershilikting joghalyp bara jatqanyn tilge tiyek etken bolatynmyn.

- Balghynbek jogharyda aitqan súhbatynda «Qajylyqqa Elbasy zeketimen baryp keldim» depti. Búl zeket jyl sayyn bolyp túra ma? Jalpy, osy zeket turaly az-kem týsinik bere ketseniz?

- El men Elbasynyng nazarynda jýrgen azamattar Elbasynyng zeketi arqyly qajylyq sapargha baryp-kelip jatady. Men de – sonday sharapatqa ie bolghan adamdardyng birimin. Keybir aitysker aqyndardyng Elbasy zeketi arqyly umra qajylyqtaryn ótep keluine mening de sebepker bolghanym bar. Búl ýrdis jyl sayyn jýieli týrde bolyp túrmasa da, ara-túra Elbasynyng niyet etken adamgha osynday izgi sharapaty tiyip túrady. Múnday mýmkindikti bir kezderi ziyaly qauym ókilderi men sportshylar da paydalandy. Osy orayda Elbasyna Alla razy bolsyn aitamyz.

- Elde Preziydent te, Ýkimet te auysty. Osy auys-týiisterden ne kýtemiz? Bolashaqty qalay boljaugha bolady?

- Búdan jastau kezimde Ýkimette auys-týiister bop jatsa, sodan bir ýlken ózgerister kýtip, jarqyn janalyq bolatynday elendeytinmin. Bir danyshpannyn: «Aqylsyz kezimde elding ózgergenin qalaytyn edim. Aqylym pisken kezinde ózim ózgeruim kerek ekenin týsindim» degendey, qyryqtan asa kele mening myna mәselege kózim jetti. Búqara qauym men biylik býtin aghza eken. Yaghni, birimen-biri tyghyz baylanysty. Qazaq: «Balyq basynan shiriydi, biraq ony qúiryghynan bastap tazalaydy» deydi. Demek, biylikti týzeging kelse, týzeludi ózinnen, otbasynnan, tónireginnen basta. Qauymynnyng pighyly, sapasy ózgerip, úrpaghynnyng tәrbiyesi týzelse, parasatty adamdar da kóbeye týsedi. Biylikke de solar barady. Al endi osy ekeuin ekige bólip qaraytyn bolsaq, onda biz ózimizben júmys istemeymiz. Álgi kletkada túrghan maqúlyq sekildi bizdi bireu asyrap, bireu ózgertu kerek siyaqty oilaytyn bolamyz. Sondyqtan men tútastyqty qalaymyn. Áriyne, biylikten qandayda bir jaqsylyqtar men ózgeristerdi qalauymyz kerek. Biraq sol qúndylyqtardyng bastauy halyqta ekenin eshuaqytta esten shygharmauymyz kerek. Sol kezde bizdi syrttan dúshpan ala almaydy. Ishimizden satqyndar ydyrata almaydy. Sonda ghana tútas el bolamyz. «Birindi qazaq biring dos, Kórmeseng isting bәri bos» demep pe edi úly Abay?! Dәl qazir osy qaghidany temirqazyq etuimiz qajet. Qysqasy, Alla Taghala qauymgha qaraydy. Onyng pighyly men әreketi qanday bolsa, soghan oray onyng biyligin de ózgertip otyrady. Al qauym ózgergisi kelmese, onyng biyligin de ózgertpeydi. Kerisinshe, sol biylikting qolymen jazalauy mýmkin. Nemese sol biylikting qolymen jenildikter jasauy yqtimal. Sondyqtan da men «biylik ózgerse, bәri ózgeredi» degenge senbeymin.

- «Daudyng basy – Dayrabaydyng siyry» demekshi, songhy kezderi әleumettik jelilerde eki siyr turaly oryndy-orynsyz әngimeler kóbeyip ketti. Búghan Sizding ne alyp-qosarynyz bar?

- Elbasy búl jerde el ýshin óte qaterli әngime aitty dep oilamaymyn. Búl – bir. Ekinshiden, әriyne әrkim óz oiyn aitugha qúqyly. Biraq osy arada «Samauryndy su aldy degendi, Samarqandy su aldy dep kórsetetin adamdardyng kóp ekenine kózim jetti. Sebebi, men jeke adam retinde Elbasy mening arymdy taptaytynday sóz aitty dep eseptemeymin. Óitkeni býkil mәsele qolynda túrmaghan bir elding Elbasysy týgili, aspan men jerding biyligi qolynda túrghan Alla Taghalanyng Ózi bizge shybyn-shirkeydi mysal etuge úyalmaydy. «Shybyn-shirkeyge qaramaysyng ba, týiege qaramaysyng ba, aspangha qaramaysyng ba, jerge qaramaysyng ba, tanerteng jemsauy bos úshqan qús keshke qaray úyasyna toyyp keledi» dep Alla Taghala qúrt-qúmyrsqa, shybyn-shirkeyge deyin mysalgha keltirip otyr. Qanshama halyq ash jýrse de, býkil biylik qolynda túrghan Alla Taghala olardyng nesibesin «Mә saghan» dep berip otyrghan joq. «Árekettenbeysinder me, enbektenbeysinder me? Árkimning yryzdyghyn bólek jarattyq, әreketine – bereket» dep Alla Taghala bizge shybyn-shirkeylerdi mysal etip otyrsa, Elbasynyng eki siyr turaly aitqany – mening namysyma tiyip, ar-úyatymdy shektemeydi. Al endi sol aiyptap otyrghan adamdardyng ózi perishti emesi anyq. Eger onyng qolyna biylik bersen, týieni týgimen, dalany gýlimen joq qylyp jibereyin dep otyrghan adam. Elding yntymaghyna iritki salyp, qoghamdy búzatyndar – osylar. Meni osy mәsele mazalaydy. Sondyqtan eldi sabyrgha shaqyramyn. Sabyrgha shaqyru – elding aldyna arqan keru emes. Sabyr – joly bolghan baygha da, joly jabylghan jarlygha da kerek. Sabyr men shýkirding kerek emes jeri joq. Jaqynyng qaytys bolsa da, basqa tuysynnyng amandyghy ýshin shýkir etesin. Auyrtpalyqtyng artynan da qayyr kýtesin. Óitkeni ol – Alla Taghalanyng bizge bergen mәseleni retteytin tetikteri men jolymyzdy ashatyn qúraldary. Sondyqtan sabyr, shýkir degennen eshuaqytta bas tartugha bolmaydy. Al endi keybireuler: «Sender eldi sabyrgha shaqyra beresinder, biylikting kemshiligin aitpaysyndar» deydi. Eger «biylikting kemshiligin әleumettik jelide aitpay jatyrsyn» dese, kelisemin. Al endi «biylikting kemshiligin jalpy aitpaysyn» dese, oghan qosylmaymyn. Onyng joly – tek әleumettik jelide nemese aghayynnyng arasynda aryz aityp, qoghamdy qozdyru emes. Qolynnan kelse, partiya qúr. Resmy týrde oppozisiyalyq qogham qúr. Arnayy baghdarlama jasap, ony halyqqa úsyn. Tipti bolmasa, úsynys-pikirindi Preziydentke, Ýkimetke, deputattargha sózin ótkize alatyn yqpaldy túlghalargha ait. Olar altyn kópir bolady. Men ózimning halyqqa degen qam-qareketimdi osylay jetkizemin. Keyde úsynystarymdy qaghazgha týsirip, tiyisti oryndargha joldaymyn. Onyng jýzege asqandary da bar. Biraq men ony búqara qauymgha jar salyp aityp otyrghanym joq. Odan qala berse, úrpaqtaryng men jaqyndaryndy adal da isker azamat etip, el ýshin emirene qyzmet etetindey qylyp tәrbiyele. Men sol jolda qyzmet etip jýrmin. Tipti bolmasa, Alladan dúgha tilep súra. Men sony isteuden bir jalyqqan emespin. Sondyqtan adamdy әleumettik jelidegi belsendiligine qarap baghalaugha bolmaydy.

- Adamdardy qanday qasiyetine qarap baghalaysyz?

– Joqtan bar qyp jaratqan Qúdayyn tanyp, eng úly aqiqat bolghan Allanyng jaratu maqsattaryna oy jýgirtip, sol jolda aqylyn júmsaghan parasatyna qaraymyn. Búl – bir. Óitkeni ol – Abaydyn, Shәkәrimnin, Mәshhýr Jýsiptin, Qoja Ahmet Yasauiyding joly. Olar adamdardy birinshi kezekte imandylyghyna qarap baghalaghan edi. «Eng úly sóz – Qúdaydyng sózi» dedi. «Tolyq adam» dep músylmanshylyghy tolyq adamdy aitty danalar. Búdan basqa da adamy qasiyetter bar. Ol – amanatqa qiyanat jasamau. Biz qazir amanatqa qiyanat jasaytyn elge ainaldyq. Bireu bizge senip amanat dep syryn aitsa, dýniyesin tapsyrsa, qaryz berse, qysqasy qandayda bir amanat tapsyrsa, sonyng bәrine qoryqpay, qiyanat jasay beretin boldyq. Múhammed (s.gh.s.): « Aqyrzamannyng alapattary bastalghanda adamdar amanatqa qiyanat jasay bastaydy» dep aitqan. Myna jemqorlyqty amanatqa qiyanat jasau dep aitugha bolady. Alla Taghala qanday da bir adamgha aqyl, parasat, bedel-biylik berse, sony elding mýddesine júmsamasa, ol da – amanatqa qiyanat jasau. Sondyqtan bir jaqty biylikpen ghana alyspauymyz kerek. Ózimizding aqyl biyligimizben de, nәpsi biyligimen de alysuymyz qajet. Sol kezde ghana biz ynsapty el bolamyz. Qoryta aitqanda, men sózin jútpaytyn, uәdesine berik,  amanatqa adal adamdardy qatty qúrmetteymin.

- Amanatqa qiyanat jasau, uәdesinde túrmau – múnafyqtyng belgisi deydi sharighat. Osynyng arajigin ajyratyp berinizshi.

– Mәselen, bireu uәdesinde túra almay qalsa, onyng sebebine qarauymyz qajet. Eger onyng sebebi bizdi qanaghattandyratyn bolsa, onda ol uәdesinde túrmaghan nemese ótirikshi bop sanalmaydy. Qazir bolmashy nәrse ýshin bir-birin aldap, qorlap, qiyanat etip ketetin adamdar kóbeydi. Sondyqtan Múhammed (s.gh.s.) eki jýzdi adamnyng tórt sipatyn aitqan eken. Birinshiden, múnafyq adam sóilese, ótirik aitady. Ekinshiden, uәdesinde túrmaydy. Ýshinshiden, amanatqa qiyanat jasaydy. Tórtinshiden, daulassa, kórkem týrde daulaspaydy. Osy sipattardyng qaysysy boyymyzdan kórinse, biz әli múnafyq emespiz. Biraq tәube qylmasaq, odan әri kóbeyte bersek, shyn mәnindegi múnafyq bop ketuimiz әbden mýmkin.

- Ómirde neden qorqasyz?

– Erteng Qúdaydyng aldyna barghanda «Qúlym, saghan riza emespin» degen sózdi estip qaludan qorqamyn. Áriyne, aldyma úsa-úsaq maqsattar qoyamyn. «Myna sharuany bitirip tastasam, myna bir nәtiyjege myna uaqytta jetsem» degen. Biraq mening aldyma qoyghan úly maqsatym – Úly Rabbymyzdyng rizashylyghyn alu. Adam aldyna osynday úly maqsat qoysa, onda ol oryndalmay qalghan kishi maqsattar ýshin kýiip-pispeydi. Taghdyryn qor qylmaydy. Ómirin óksikpen ótkizbeydi.

- Qazaq eline ne tileysiz?

– Dәl qazir qazaq jauapty әri kýrdeli kezende ómir sýrip jatyr. Óitkeni bizding ýsh jýz jyldyq otarshyldyghymyz bar. Songhy kezdegi qúdaysyzdyq kezenimiz bar. Odan keyin qúdaysyz elding tabanynyng astyna týsip qalghan kýrdeli taghdyrymyz bar. Osynyng bәri bizdi ainytty. Sondyqtan Qazaq eline eng birinshi tileytinim – imandylyq. Ekinshi tileytinim – auyzbirshilik. Ýshinshi tileytinim – enbekqorlyq. Óitkeni biz imandy bolsaq, túghyrly bolamyz. Túghyry myqty túlgha ne nәrsege de tótep beredi. Aq pen qarany ajyratady. Qiyndyqqa sabyr bola alady. Barshylyqqa tasyp ketpeydi. Al imany joq adam – bay bolsa da, kedey bolsa da qauipti. Kedey bolsa, ómiri óksip jýrip qor bop ótedi. Baryna shýkirlik ete almaydy. Bay bolsa, tartynyp, eshkimge sharapaty tiymey, qu dýniyening qúly bop ol da ketedi. Sondyqtan da birinshi kezekke imandylyqty qoyyp otyrmyn. Ekinshi kezekte – auyzbirshilik. Nege? Qansha qiynshylyqtan ótsek te biz bәribir sorly halyq emespiz. Bekzat halyqpyz. Batyr halyqpyz. Sol qasiyetterimiz qaytadan oyanyp, bizge paydasyn tiygizu ýshin auyzbirshilik pen yntymaqqa múqtajbyz. Dýrbeleng bolghan jerde damu bolmaydy. Damudyng esigine endi enip jatqan kezde, bizge әli de bolsa yntymaq kerek. Qazaq «Elu jylda – el jana» deydi. Tәuelsizdik alghanymyzgha otyz jyl endi tolady. Alghashqy nәtiyjeler endi shygha bastady. Baldarymyz syrttan oqyp kelip jatyr. Búryn patshanyng balasynyng ghana qoly jetken bilimge, qazir qarapayym sharua balasynyng da qoly jetip jatyr. Osy nyghmetter әli talay jaqsylyqtargha jetkizedi. Auyzbirshilik bolsa, syrtqy dúshpangha da aibarlymyz, ishki satqyndyqtan da aman qalamyz. Ýshinshiden, enbekqorlyq. «Jatqangha jan juymaydy». «Jýrgenge jórgem ilinedi». Biz qansha imandy bolsaq ta, qansha jerden auyzbirshilikte bolsaq ta enbek etip, mamandyghymyzdyng maytalmany bolmasaq, onda kýnimiz qaran. «Tanghy nәsip – Tәnirden» degendey, erte túryp, kesh jatqan adamnyng ghana isinde bereke bolady. Al qalghan jaqsylyqtardyng bәri osy ýsheuinen bastau alady dep oilaymyn.

- Ángimenizge raqmet.

Súhbattasqan  Ermahan Shayhyúly

Abai.kz