Qazaq әli kýnge deyin klassikalyq úghymdaghy últ bolyp qalyptasa qoyghan joq desek, búghan dau aitatyndardyng tabyla keteri dausyz. Alayda búl - mening óz pikirim. Dey túrghanmen, osynau ózimshe tújyrymdauyma aighaqtar men faktilerding tabyla ketetindigin qaytersin. Onyng birinshisi - bir nәrsege basy birikpey, jik-jikke bólinip, alakózdenip jýrgendigi. Mәselen, Qytaydan kóship kelgen qazaq «qytay» atalady, Mongholiyadan qonys audarghan «monghol» bolyp shyghady. Jaman atyn shygharmay-aq qoyalyq, bir oblysta «oybay, búl kelimsektermen bir ziratqa jatqyzbaymyz» dep mәiitti basqa jaqqa sýiregen súmdyq jaytty qayda qoyasyz. Búghan әli kýnge deyin aryla ala almay kele jatqan jershildik syrqatyn qosynyz. Ózgesin bylay qoyghanda ontýstik pen soltýstik bolyp bólinuden ada emespiz. Mәselen «njandar» degen týsinikting astaryna keybireulerding qanday jaghymsyz úghymdy qosarlandyratyndyghyn jasyryp qaytemiz. Teristiktegiler ekibastan «orystanyp» ketkenderding qataryna jatady. Qayta, ontýstikten kelse «óz bauyrymyz ghoy» dep qúshaghymyzgha alyp, әrtýrli obiektivti jaghdaylargha baylanysty orystanyp ketse, qazaqilyqqa búryp, bauyrgha tartudyng ornyna osylaysha bir-birimizge ýrke qarap jýrgenimiz. Al orystardy qansha jamandasaq ta, olardy múnday teris úghym joq. Osy Qostanayda Reseyding týkir-týkpirinen qaptap kelgender jeterlik. Olar ýshin Vasya, Kolya nemese Nikolay bolyp qala beredi. Mine, ýirenerlik jay osy. Al biz bolsaq..

Mәselen, әli kýnge deyin keybireuler kezdese qalsa «Qay rudan bolasyn?» dep shúqshiyp qalady. Aldymen aty-jónindi emes, ruyndy súraydy. Al endi ruyndy aittyng eken, onda eger alystau aimaqtaghy rudan bolyp shyqsan, birden jat júrttyq, yaghny sheteldikke ainalasyn. Áriyne, múnyng ózi ýlken ýrdiske ainalghan dýnie dep otyrghanym joq. Alayda «sybyrlaghandy qúday estimey me?» degendey, ara-kidik bolsa da múnday jaghday kezdesip qalady.

Mәsele, tipti múndaylardyng az-kóptiginde emes. Mәsele, ondaylardyng osynau kertartpalyq qúbylysty otbasynda da kóiitip otyrmasyna kim kepil? Keybireuler «ruymyzdy bilip, jeti atamyzdy aiyryp otyrghannyng esh aiyby joq qoy» degen uәj aitady. Dúrys ta shyghar. Alayda osy rushyldyqty ózining qara basynyng paydasyna ainaldyryp, bastyq bolsa janyna iskerlerdi emes, rulastaryn jinamasyna da eshkim kepildik bere almaydy. Múnyng ózi jinalyp alyp, úrlyq jasaugha da qolayly. Jemqorlyqqa da ynghayly. Qansha degenmen rulastar bastyqty ústap bere qomaydy ghoy. Álgindey basshysymaq ózining kelte úghymymen dәl osylay oilap, dәl osylay sheshedi.

Men búl әngime tipti bastamas ta edim, keyingi kezderi búl aurudyng tym asqynyp bara jatqandyghynyng kuәsi bolmasam. Olardyng alghy shebinde bizding ataqty әnshilerimiz ben әrtisterimizding jýrgendigi qatty qynjyltady. Búl pәleni bir kezde ózimiz erekshe syilap, ónerine tәnti bolyp jýrgen Mayra Múhammedqyzy bastady. Ol Europa eline shyqpas búryn, ózining «Múhammed» degen tegining kesiri tiyetindigine qatty qinalghan tәrizdi. Óitkeni әlgi Europada músylmandargha degen kózqrarastyng nasharlyghynan konsertterine adam barmay qoyy әbden mýmkin dep kýdiktense kerek. Sóitip, janasha Mayra Kerey atanghan. Bizding týsinbeytinimiz, búl kisining ne sebepti birden ru atyna jarmasqandyghy. Jaraydy, músylmandyghyndy bilip qalyp, ol jolyna biraz kedergi bolar? Onda nege atasynyn, bolmasa joldasynyng familiyasyn almasqa? Sonda qalay, bayaghyda dýniyeden ótken bireuding atyna ainalghan esim, óz әkennen, ne atannan artyq bolghany ma?

Al endi Múhammed degen attan býkil Europa men Amerika qatty ýrkip, týn úiqysy tórt bólinedi dep oilau da mýldem qate. Jaqynda Angliyanyng astanasy London qalasynda ótkizilgen zertteuding nәtiyjesi osynda dýniyege kelgen sәbiyding ekining birining aty Múhammed ekeni anyqtaldy. Sonda aghylshyn bayghústardyng jýregi jarylyp ketpey, qalay aman jýr desenizshi. Múny az deseniz, osydan biraz uaqyt búryn atynan at ýrketin, qanday da alyp elderding atom bombasyn jasamauyn qadaghalap otyratyn dýniyejýzine mәlim MAGATE degen úiymdy qaydaghy bir myrqymbay emes, Múhammed Ál-Faradey degen músylman ghalymy basqaryp otyrdy. Ol kezde bir elding odan qorqyp, eline kirgizbey qoyghandyghyn estigen de, kórgen de emespin. Demek, mәsele kim-kimning de atynda emes bolghany ghoy. Sirә, kólenkesinen qorqyp, ne nәrseden de ýrkip jýrgen jalghyz bizding qazaq pa dep qalamyn.

Al sodan endi әnshiler men әrtisterding arasynda óz rularynyng atyn aspandatu jolyndaghy attanys bastalyp ketsin. Oghan ataghy shygha bastaghan sportshylar da qosylyp, eshbir elde joq bastamalardyng tiyegi aghytyldy. Mýmkin, qazir ekining biri bile bermes Sara degen opera әnshisi ayaq astynan «Nayman» degen laqap atqa ie bolghan son, ataghy bes qúrylylyqka tarap ketipti-mis. «Men Qazaqstan tarihyn oqyp otyryp, naymandardyng batyrlyghy men erligine sheksiz tang qaldym. Sondyqtan osy rudyng atymen tanyludy 18 jasymda-aq sheshken bolatynmyn», depti.

Kezinde «aspangha qaraymyn, júldyzdy sanaymyn» dep әndetip-aq júrtqa tanymal bolghan Abay Begey de jay adam bolmay shyqty. Bir qyzyghy, tegi Niyazqúlov bolghanymen, ol sahnagha Begey degen ru atymen shyghudy jón kóripti. Nesi bar, búryn kóp adam bile bermeytin, ózi aitqanday, Adaydyng ishindegi Tobysh, Tobyshtan Begey bolyp taraytyn ru osylaysha tariyhqa jazylyp qalsa kerek. Al familiyasy she? Au, ruy túrghanda qaydaghy bir familiya degendi sóz qyludyng ózi artyq shyghar. Al ózining aituynsha «ruynyng atynan shyghu mening óz abyroyyma, elimning atyna sóz keltirmeuime kóp septigin tiygizip jatyr» degen úigharymgha kelipti.

Aqylbek Jemeney de óz ata-teginen bas tartqan әnshilerding biri. Kezinde kóptegen basylymdar «Aqylbek Jemeney ruaralyq toylardyng súranysyn kózdep otyr» dep, júrtty biraz shulatqandyghy bar. Aqylbek oghan pysqyryp ta qaraghan joq. Mýmkin, qazir barlyghyn da aqsha degen qúdyret sheship túrghan zamanda búghan da tang qalugha bolmas

Al ózgesi-ózge, Asha Matay degen ózin segiz qyrly, bir syrly sanaytyn әrtisimizding qylyghy basqalardyng barlyghyn da shang qaptyryp ketti. Ol «Qúlasan, nardan qúla» degendey әkesining aty týgili, ózining atyn da ózgertip jiberip, aidy aspangha bir-aq shygharypty. Ózining әp-әdemi Aqbota degen esimin Ashagha ainaldyryp (bizding estuimizshe búl da rudyng aty desedi), biz jogharydaghy ataghan apalary men aghalaryna eliktep, familiyasyn Matay ruyna aiyrbastap, mәz bolyp jýrgen jayy bar.

Aytpaqshy, sportshylarymyz da búl ýrdisten qúr qalmaghan. Ana bir Quat degen myqty boksshymyz endi «Nayman» atymen ringe shyghyp, ruyn shetelge keninen jarnamalaugha bel bughan sekildi.

Bir qyzyghy, ózimiz sýisinip tyndaytyn Roza Álqoja qaryndasymyzgha da osy «syrqat» júqqan synayly. Bizding estuimizshe búl da familiya emes, qojalardyng bir aty kórinedi. Endi rushyldyqqa qojalyqty nasihattau bastalghan ba? Onyng inisi Ábdijapar da óz әksinening atyna bas tartyp, tanymal bolu ýshin qojalardyng qataryna ótkendigin bir basylymnan oqyghanymyz bar. Eger Roza sekildi anau-mynau emes jurnalist degen mamandyghy bar, kózi ashyq deytin, kónili oyau deytin әnshilerimiz osylay istep jatsa, ózgelerge ne joryq?

«Qayran, qazaq-ay» deysing osyndayda, ne bolsa soghan eliktep, ózining ata-tegin qaydaghy bir aty da, zaty da belgisiz bir adamnyng atyn alyp, attandap el-júrtqa kýlki bolyp jýrgendigi. Eger sheteldik bir adam «ne sebepti ruynyzdyng atyn alyp jýrsiz» dese, ne aitar eken? Sonda búlardyng ru-rugha bólingen elding eshqashan órkendemeytindigin, әr ru ózderin madaqtap, bir-birimen qyryqpyshaq bolyp ótetetindigin shynymen bilmey me eken? Ózgesin bylay qoyghanda ana Aughanstan degen elge kóz salsandarshy. Kýnde jyrylys, kýnde atys-shabys. Kastagha bólingen Ýndi eli de Qytaydyng shanyna da ilese almay, sorlap otyr.

Al biz bolsaq, ýnemi keyin tartamyz da jýremiz. Álde búl pәle bizding taghdyrymyzgha jazylyp qoyylghan ba eken?

Sonda deymiz-au, kezinde әlemde joq  siqyrly ýnimen, keng diapazondy dausymen býkil Fransiya elin auzyna qaratqan Ámire Qashaubaev atamyz kimnen kem edi? Bolmasa qazir qazaq estaradasynyng júldyzdary atanghan Qayrat Núrtas, Ernar Aydar men Tóreghaly Tórәli rularyn jarnamalamay-aq kópshilikting ystyq yqylasyna bólenip jýr emes pe?

Bir qyzyghy, ótken ghasyrlardaghy zaty qazaqqa aty tanymal Qúrmanghazy men Tәttimbet, Aqan seri men Birjan sal sekildi óner tarlandary attarynyng janyna rularyn nege qystyra salmaghan? Osylaysha ruynyng atyn shygharatyn sәtten qalay qapy qalghan? Olar sirә ózinen keyingi úrpaqtarynyng zaman ózgerse de «rushyldyq» degen syrqatqa qayta úrynaryn qaydan bilsin. Ataghyn erekshe ónerimen emes, tek ruynyng atymen shygharu sekildi qulyq olardyng óni týgili, týsine de kirip-shyqpaghan bolar.

Áriyne, qazirgi jastarymyzdyng bәri de osynday jaman әdetke juyq keledi degen oidan aulaqpyz. Alayda kýndiz-túni ózderin nasihattap teledidardan týspeytin «júldyzsymaqtardyn» múnday qylyqtaryn kórgende, eriksiz eliktep keteri taghy da sózsiz. Qazekem «synyqtan ózgesining bәri júghady» dep bekerden-beker eskertpegen bolar.

Jaybergen Bolatov

Abai.kz