قازاق ءالى كۇنگە دەيىن كلاسسيكالىق ۇعىمداعى ۇلت بولىپ قالىپتاسا قويعان جوق دەسەك، بۇعان داۋ ايتاتىنداردىڭ تابىلا كەتەرى داۋسىز. الايدا بۇل - مەنىڭ ءوز پىكىرىم. دەي تۇرعانمەن، وسىناۋ وزىمشە تۇجىرىمداۋىما ايعاقتار مەن فاكتىلەردىڭ تابىلا كەتەتىندىگىن قايتەرسىڭ. ونىڭ ءبىرىنشىسى - ءبىر نارسەگە باسى بىرىكپەي، جىك-جىككە ءبولىنىپ، الاكوزدەنىپ جۇرگەندىگى. ماسەلەن، قىتايدان كوشىپ كەلگەن قازاق «قىتاي» اتالادى، مونعوليادان قونىس اۋدارعان «مونعول» بولىپ شىعادى. جامان اتىن شىعارماي-اق قويالىق، ءبىر وبلىستا «ويباي، بۇل كەلىمسەكتەرمەن ءبىر زيراتقا جاتقىزبايمىز» دەپ ءمايىتتى باسقا جاققا سۇيرەگەن سۇمدىق جايتتى قايدا قوياسىز. بۇعان ءالى كۇنگە دەيىن ارىلا الا الماي كەلە جاتقان جەرشىلدىك سىرقاتىن قوسىڭىز. وزگەسىن بىلاي قويعاندا وڭتۇستىك پەن سولتۇستىك بولىپ بولىنۋدەن ادا ەمەسپىز. ماسەلەن «يۋجاندار» دەگەن تۇسىنىكتىڭ استارىنا كەيبىرەۋلەردىڭ قانداي جاعىمسىز ۇعىمدى قوسارلاندىراتىندىعىن جاسىرىپ قايتەمىز. تەرىستىكتەگىلەر ەكىباستان «ورىستانىپ» كەتكەندەردىڭ قاتارىنا جاتادى. قايتا، وڭتۇستىكتەن كەلسە «ءوز باۋىرىمىز عوي» دەپ قۇشاعىمىزعا الىپ، ءارتۇرلى وبەكتيۆتى جاعدايلارعا بايلانىستى ورىستانىپ كەتسە، قازاقيلىققا بۇرىپ، باۋىرعا تارتۋدىڭ ورنىنا وسىلايشا ءبىر-بىرىمىزگە ۇركە قاراپ جۇرگەنىمىز. ال ورىستاردى قانشا جامانداساق تا، ولاردى مۇنداي تەرىس ۇعىم جوق. وسى قوستانايدا رەسەيدىڭ تۇكىر-تۇكپىرىنەن قاپتاپ كەلگەندەر جەتەرلىك. ولار ءۇشىن ۆاسيا، كوليا نەمەسە نيكولاي بولىپ قالا بەرەدى. مىنە، ۇيرەنەرلىك جاي وسى. ال ءبىز بولساق..

ماسەلەن، ءالى كۇنگە دەيىن كەيبىرەۋلەر كەزدەسە قالسا «قاي رۋدان بولاسىڭ؟» دەپ شۇقشيىپ قالادى. الدىمەن اتى-ءجونىڭدى ەمەس، رۋىڭدى سۇرايدى. ال ەندى رۋىڭدى ايتتىڭ ەكەن، وندا ەگەر الىستاۋ ايماقتاعى رۋدان بولىپ شىقساڭ، بىردەن جات جۇرتتىق، ياعني شەتەلدىككە اينالاسىڭ. ارينە، مۇنىڭ ءوزى ۇلكەن ۇردىسكە اينالعان دۇنيە دەپ وتىرعانىم جوق. الايدا «سىبىرلاعاندى قۇداي ەستىمەي مە؟» دەگەندەي، ارا-كىدىك بولسا دا مۇنداي جاعداي كەزدەسىپ قالادى.

ماسەلە، ءتىپتى مۇندايلاردىڭ از-كوپتىگىندە ەمەس. ماسەلە، وندايلاردىڭ وسىناۋ كەرتارتپالىق قۇبىلىستى وتباسىندا دا كويىتىپ وتىرماسىنا كىم كەپىل؟ كەيبىرەۋلەر «رۋىمىزدى ءبىلىپ، جەتى اتامىزدى ايىرىپ وتىرعاننىڭ ەش ايىبى جوق قوي» دەگەن ءۋاج ايتادى. دۇرىس تا شىعار. الايدا وسى رۋشىلدىقتى ءوزىنىڭ قارا باسىنىڭ پايداسىنا اينالدىرىپ، باستىق بولسا جانىنا ىسكەرلەردى ەمەس، رۋلاستارىن جيناماسىنا دا ەشكىم كەپىلدىك بەرە المايدى. مۇنىڭ ءوزى جينالىپ الىپ، ۇرلىق جاساۋعا دا قولايلى. جەمقورلىققا دا ىڭعايلى. قانشا دەگەنمەن رۋلاستار باستىقتى ۇستاپ بەرە قومايدى عوي. الگىندەي باسشىسىماق ءوزىنىڭ كەلتە ۇعىمىمەن ءدال وسىلاي ويلاپ، ءدال وسىلاي شەشەدى.

مەن بۇل اڭگىمە ءتىپتى باستاماس تا ەدىم، كەيىنگى كەزدەرى بۇل اۋرۋدىڭ تىم اسقىنىپ بارا جاتقاندىعىنىڭ كۋاسى بولماسام. ولاردىڭ العى شەبىندە ءبىزدىڭ اتاقتى انشىلەرىمىز بەن ارتىستەرىمىزدىڭ جۇرگەندىگى قاتتى قىنجىلتادى. بۇل پالەنى ءبىر كەزدە ءوزىمىز ەرەكشە سىيلاپ، ونەرىنە ءتانتى بولىپ جۇرگەن مايرا مۇحاممەدقىزى باستادى. ول ەۋروپا ەلىنە شىقپاس بۇرىن، ءوزىنىڭ «مۇحاممەد» دەگەن تەگىنىڭ كەسىرى تيەتىندىگىنە قاتتى قينالعان ءتارىزدى. ويتكەنى الگى ەۋروپادا مۇسىلماندارعا دەگەن كوزقراراستىڭ ناشارلىعىنان كونتسەرتتەرىنە ادام بارماي قويۋى ابدەن مۇمكىن دەپ كۇدىكتەنسە كەرەك. ءسويتىپ، جاڭاشا مايرا كەرەي اتانعان. ءبىزدىڭ تۇسىنبەيتىنىمىز، بۇل كىسىنىڭ نە سەبەپتى بىردەن رۋ اتىنا جارماسقاندىعى. جارايدى، مۇسىلماندىعىڭدى ءبىلىپ قالىپ، ول جولىڭا ءبىراز كەدەرگى بولار؟ وندا نەگە اتاسىنىڭ، بولماسا جولداسىنىڭ فاميلياسىن الماسقا؟ سوندا قالاي، باياعىدا دۇنيەدەن وتكەن بىرەۋدىڭ اتىنا اينالعان ەسىم، ءوز اكەڭنەن، نە اتاڭنان ارتىق بولعانى ما؟

ال ەندى مۇحاممەد دەگەن اتتان بۇكىل ەۋروپا مەن امەريكا قاتتى ۇركىپ، ءتۇن ۇيقىسى ءتورت بولىنەدى دەپ ويلاۋ دا مۇلدەم قاتە. جاقىندا انگليانىڭ استاناسى لوندون قالاسىندا وتكىزىلگەن زەرتتەۋدىڭ ناتيجەسى وسىندا دۇنيەگە كەلگەن ءسابيدىڭ ەكىنىڭ ءبىرىنىڭ اتى مۇحاممەد ەكەنى انىقتالدى. سوندا اعىلشىن بايعۇستاردىڭ جۇرەگى جارىلىپ كەتپەي، قالاي امان ءجۇر دەسەڭىزشى. مۇنى از دەسەڭىز، وسىدان ءبىراز ۋاقىت بۇرىن اتىنان ات ۇركەتىن، قانداي دا الىپ ەلدەردىڭ اتوم بومباسىن جاساماۋىن قاداعالاپ وتىراتىن دۇنيەجۇزىنە ءمالىم ماگاتە دەگەن ۇيىمدى قايداعى ءبىر مىرقىمباي ەمەس، مۇحاممەد ءال-فارادەي دەگەن مۇسىلمان عالىمى باسقارىپ وتىردى. ول كەزدە ءبىر ەلدىڭ ودان قورقىپ، ەلىنە كىرگىزبەي قويعاندىعىن ەستىگەن دە، كورگەن دە ەمەسپىن. دەمەك، ماسەلە كىم-كىمنىڭ دە اتىندا ەمەس بولعانى عوي. ءسىرا، كولەڭكەسىنەن قورقىپ، نە نارسەدەن دە ۇركىپ جۇرگەن جالعىز ءبىزدىڭ قازاق پا دەپ قالامىن.

ال سودان ەندى انشىلەر مەن ارتىستەردىڭ اراسىندا ءوز رۋلارىنىڭ اتىن اسپانداتۋ جولىنداعى اتتانىس باستالىپ كەتسىن. وعان اتاعى شىعا باستاعان سپورتشىلار دا قوسىلىپ، ەشبىر ەلدە جوق باستامالاردىڭ تيەگى اعىتىلدى. مۇمكىن، قازىر ەكىنىڭ ءبىرى بىلە بەرمەس سارا دەگەن وپەرا ءانشىسى اياق استىنان «نايمان» دەگەن لاقاپ اتقا يە بولعان سوڭ، اتاعى بەس قۇرىلىلىقكا تاراپ كەتىپتى-ءمىس. «مەن قازاقستان تاريحىن وقىپ وتىرىپ، نايمانداردىڭ باتىرلىعى مەن ەرلىگىنە شەكسىز تاڭ قالدىم. سوندىقتان وسى رۋدىڭ اتىمەن تانىلۋدى 18 جاسىمدا-اق شەشكەن بولاتىنمىن»، دەپتى.

كەزىندە «اسپانعا قارايمىن، جۇلدىزدى سانايمىن» دەپ اندەتىپ-اق جۇرتقا تانىمال بولعان اباي بەگەي دە جاي ادام بولماي شىقتى. ءبىر قىزىعى، تەگى نيازقۇلوۆ بولعانىمەن، ول ساحناعا بەگەي دەگەن رۋ اتىمەن شىعۋدى ءجون كورىپتى. نەسى بار، بۇرىن كوپ ادام بىلە بەرمەيتىن، ءوزى ايتقانداي، ادايدىڭ ىشىندەگى توبىش، توبىشتان بەگەي بولىپ تارايتىن رۋ وسىلايشا تاريحقا جازىلىپ قالسا كەرەك. ال فاميلياسى شە؟ اۋ، رۋى تۇرعاندا قايداعى ءبىر فاميليا دەگەندى ءسوز قىلۋدىڭ ءوزى ارتىق شىعار. ال ءوزىنىڭ ايتۋىنشا «رۋىنىڭ اتىنان شىعۋ مەنىڭ ءوز ابىرويىما، ەلىمنىڭ اتىنا ءسوز كەلتىرمەۋىمە كوپ سەپتىگىن تيگىزىپ جاتىر» دەگەن ۇيعارىمعا كەلىپتى.

اقىلبەك جەمەنەي دە ءوز اتا-تەگىنەن باس تارتقان انشىلەردىڭ ءبىرى. كەزىندە كوپتەگەن باسىلىمدار «اقىلبەك جەمەنەي رۋارالىق تويلاردىڭ سۇرانىسىن كوزدەپ وتىر» دەپ، جۇرتتى ءبىراز شۋلاتقاندىعى بار. اقىلبەك وعان پىسقىرىپ تا قاراعان جوق. مۇمكىن، قازىر بارلىعىن دا اقشا دەگەن قۇدىرەت شەشىپ تۇرعان زاماندا بۇعان دا تاڭ قالۋعا بولماس

ال وزگەسى-وزگە، اشا ماتاي دەگەن ءوزىن سەگىز قىرلى، ءبىر سىرلى سانايتىن ءارتىسىمىزدىڭ قىلىعى باسقالاردىڭ بارلىعىن دا شاڭ قاپتىرىپ كەتتى. ول «قۇلاساڭ، ناردان قۇلا» دەگەندەي اكەسىنىڭ اتى تۇگىلى، ءوزىنىڭ اتىن دا وزگەرتىپ جىبەرىپ، ايدى اسپانعا ءبىر-اق شىعارىپتى. ءوزىنىڭ ءاپ-ادەمى اقبوتا دەگەن ەسىمىن اشاعا اينالدىرىپ ء(بىزدىڭ ەستۋىمىزشە بۇل دا رۋدىڭ اتى دەسەدى), ءبىز جوعارىداعى اتاعان اپالارى مەن اعالارىنا ەلىكتەپ، فاميلياسىن ماتاي رۋىنا ايىرباستاپ، ءماز بولىپ جۇرگەن جايى بار.

ايتپاقشى، سپورتشىلارىمىز دا بۇل ۇردىستەن قۇر قالماعان. انا ءبىر قۋات دەگەن مىقتى بوكسشىمىز ەندى «نايمان» اتىمەن رينگە شىعىپ، رۋىن شەتەلگە كەڭىنەن جارنامالاۋعا بەل بۋعان سەكىلدى.

ءبىر قىزىعى، ءوزىمىز ءسۇيسىنىپ تىڭدايتىن روزا القوجا قارىنداسىمىزعا دا وسى «سىرقات» جۇققان سىڭايلى. ءبىزدىڭ ەستۋىمىزشە بۇل دا فاميليا ەمەس، قوجالاردىڭ ءبىر اتى كورىنەدى. ەندى رۋشىلدىققا قوجالىقتى ناسيحاتتاۋ باستالعان با؟ ونىڭ ءىنىسى ءابدىجاپار دا ءوز اكسىنەنىڭ اتىنا باس تارتىپ، تانىمال بولۋ ءۇشىن قوجالاردىڭ قاتارىنا وتكەندىگىن ءبىر باسىلىمنان وقىعانىمىز بار. ەگەر روزا سەكىلدى اناۋ-مىناۋ ەمەس جۋرناليست دەگەن ماماندىعى بار، كوزى اشىق دەيتىن، كوڭىلى وياۋ دەيتىن انشىلەرىمىز وسىلاي ىستەپ جاتسا، وزگەلەرگە نە جورىق؟

«قايران، قازاق-اي» دەيسىڭ وسىندايدا، نە بولسا سوعان ەلىكتەپ، ءوزىنىڭ اتا-تەگىن قايداعى ءبىر اتى دا، زاتى دا بەلگىسىز ءبىر ادامنىڭ اتىن الىپ، اتتانداپ ەل-جۇرتقا كۇلكى بولىپ جۇرگەندىگى. ەگەر شەتەلدىك ءبىر ادام «نە سەبەپتى رۋىڭىزدىڭ اتىن الىپ ءجۇرسىز» دەسە، نە ايتار ەكەن؟ سوندا بۇلاردىڭ رۋ-رۋعا بولىنگەن ەلدىڭ ەشقاشان وركەندەمەيتىندىگىن، ءار رۋ وزدەرىن ماداقتاپ، ءبىر-بىرىمەن قىرىقپىشاق بولىپ وتەتەتىندىگىن شىنىمەن بىلمەي مە ەكەن؟ وزگەسىن بىلاي قويعاندا انا اۋعانستان دەگەن ەلگە كوز سالساڭدارشى. كۇندە جىرىلىس، كۇندە اتىس-شابىس. كاستاعا بولىنگەن ءۇندى ەلى دە قىتايدىڭ شاڭىنا دا ىلەسە الماي، سورلاپ وتىر.

ال ءبىز بولساق، ۇنەمى كەيىن تارتامىز دا جۇرەمىز. الدە بۇل پالە ءبىزدىڭ تاعدىرىمىزعا جازىلىپ قويىلعان با ەكەن؟

سوندا دەيمىز-اۋ، كەزىندە الەمدە جوق  سيقىرلى ۇنىمەن، كەڭ دياپازوندى داۋسىمەن بۇكىل فرانتسيا ەلىن اۋزىنا قاراتقان امىرە قاشاۋباەۆ اتامىز كىمنەن كەم ەدى؟ بولماسا قازىر قازاق ەستاراداسىنىڭ جۇلدىزدارى اتانعان قايرات نۇرتاس، ەرنار ايدار مەن تورەعالي ءتورالى رۋلارىن جارنامالاماي-اق كوپشىلىكتىڭ ىستىق ىقىلاسىنا بولەنىپ ءجۇر ەمەس پە؟

ءبىر قىزىعى، وتكەن عاسىرلارداعى زاتى قازاققا اتى تانىمال قۇرمانعازى مەن تاتتىمبەت، اقان سەرى مەن ءبىرجان سال سەكىلدى ونەر تارلاندارى اتتارىنىڭ جانىنا رۋلارىن نەگە قىستىرا سالماعان؟ وسىلايشا رۋىنىڭ اتىن شىعاراتىن ساتتەن قالاي قاپى قالعان؟ ولار ءسىرا وزىنەن كەيىنگى ۇرپاقتارىنىڭ زامان وزگەرسە دە «رۋشىلدىق» دەگەن سىرقاتقا قايتا ۇرىنارىن قايدان ءبىلسىن. اتاعىن ەرەكشە ونەرىمەن ەمەس، تەك رۋىنىڭ اتىمەن شىعارۋ سەكىلدى قۋلىق ولاردىڭ ءوڭى تۇگىلى، تۇسىنە دە كىرىپ-شىقپاعان بولار.

ارينە، قازىرگى جاستارىمىزدىڭ ءبارى دە وسىنداي جامان ادەتكە جۋىق كەلەدى دەگەن ويدان اۋلاقپىز. الايدا كۇندىز-ءتۇنى وزدەرىن ناسيحاتتاپ تەلەديداردان تۇسپەيتىن «جۇلدىزسىماقتاردىڭ» مۇنداي قىلىقتارىن كورگەندە، ەرىكسىز ەلىكتەپ كەتەرى تاعى دا ءسوزسىز. قازەكەم «سىنىقتان وزگەسىنىڭ ءبارى جۇعادى» دەپ بەكەردەن-بەكەر ەسكەرتپەگەن بولار.

جايبەرگەن بولاتوۆ

Abai.kz