Shet eldegi is-sapardan úzaqtau úshyp kelgendikten, týnde әleumettik jelige kirsem, myna habardy jiberip janashyr azamattar sýiinshi súrap, mýmkin taghy bir әreket etip kórersizder degen pikir bildiripti.

Biz, latyn grafikasyna kóshuding "BaiLatyn" júmys tobynyng mýsheleri negizi búl mәselege qatysty eger osy akuttyq núsqa qabyldansa, dәl osynday tyghyryqqa tirelip, bastapqy nýktege qayta oralatyndyghymyzdy aitarlyqtay aityp, shamamyz kelgen jerge deyin dabyl qaqqanbmyz.

Biraq, búl mәselege jauapty adamdardyng salghyrttyghyn, enjarlyghyn, nemkettiligin kórip, onyng ber jaghynda atqarushylyq mandat tapsyrylghan túlghalardyng budjetten bólinetin qarjygha qyzyl kórgen qúzghynday ýimelep, búl mәselege tek «osvoenie budjeta» degen rakursta qaraytyndyghyna kóz jetkizip, qoldy bir siltep ketkenbiz. Jay ketpey, sәuegeylikpen emes, osy mәselemen «shkurnyy interes» ýshin emes, alitruizmmen ainalysqan sau aqylmen úzamay búlardyng mimyrt tirligining tyghyryqqa tireletinin dәp basyp aityp, jazyp ketkenbiz. Solay boldy da!

Bizding búlay ashyna, qatty aituymyzgha – mine osy poster týrtki bolyp otyr. «Arqa tynysh bolsa eger, arqar auyp nesi bar?» - demekshi, eger qabyldanghan latyn grafikasy dúrys bolatyn bolsa, Preziydent Q.Toqaev nege búl mәseleni syngha alyp otyr?

Osy mәselemen ainalysugha budjetten qyruar qarjy bólinip, eki jylday búryn arnayy qúrylghan «Til qazyna» últtyq ghylymiy-praktikalyq ortalyghy osy uaqyt ishinde qanday ong nәtiyjeli is atqardy?

Birden qaytalap aitayyn, songhy qabyldanghan qisyq latyndy týzetu jolyndaghy әreketter jasaldy degen varianttar qabyldanbaydy. Irgetasy dúrys qalanbaghan ýige qanday evroremont jasasang da qirap qalatyny siyaqty, mynau latyndy da jamap-jasqap jetildiremiz degen de dalbasa tirlik.

Eger, jana Preziydentting jana komandasy rasynda búl mәselege qatysty rasynda ong nәtiyjege qol jetkizgisi kelse, bәrin janadan bastau kerek. Jәne búl mәselede jana konsepsiya, janashyl prinsipter basshylyqqa alynyp, búl mәseleni «osvoenie budjeta» kóretin, eki jylda esh nәtiyje shyghara almaghandar men ótken etikalyq ómiri qarjy jymqyru faktisimen bylghanghandar, latyn grafikasyn tútynatyn aldynghy qatarly batys tilderining birin qaqpaytyn shal-shauqandar emes, janasha oilaytyn, qazaq tilining zandylyqtaryn ghana emes, latyn grafikasyn sәtti tútynghan elderding tilin mengergen jastargha beru kerek. Sebebi, biz – atalghan mәselening nauqas tústaryn dәp basyp aityp, diagnozyn qoya alamyz. Tómende, osy akutty әlipbiyden keletin problemalardyng bir bóligin ghana keltireyik. Múny osy әlipby qabyldanghan kýni-aq (eki jyl búryn) jazghanbyz. Ózektiligin joghaltpady:

1) Baghdarlamalau tilindegi problemalar. Apostrofty – akutqa auystyru búl eshqanday da kreativtilik emes, amalsyzdyqtan jýzege asqan shara. Sebebi, búl «kreativti» jobany úsynushy «Últtyq aqparattyq tehnologiyalar» AQ ókilderi Aqparat jәne kommunikasiyalar ministrligi ótkizgen júmys tobynyng jiynynda akuttyng (ekuiyt) Unicode kodtau jýiesindegi naqty orny turaly anyqtap týsindirip bere almady.

Al, bilgileriniz kelse, aitayyq, búl akuttar Unicode kodtau jýiesinde 0-128 aralyghyndaghy negizgi tanbalar ornalasqan birinshi bólikte emes, qosymsha ekinshi sortty bólikte túr. Búl, IT salasynda aitarlyqtay problemalar tudyrady.

2) Birinshi problemagha ile-shala ekinshi mәselening basy qyltiyady. Google, Yandex sekildi izdeu jýielerin bir izge keltiru ýshin qyruar shyghyngha batamyz.

3) Banktik jýie. Búl ýlken problema. Sebebi, ÚB ózge banktermen jasalatyn operasiyalar kezinde Halyqaralyq standarttargha sәikes, klassikalyq 26 әripten túratyn latyn әlipbiyin basshylyqqa alady. Qalghan apostrofty, diakritikalyq, akuttik belgilerden túratyn subekt ataularyn qabyldamaydy. Sonymen qatar, Bekitilgen Halyqaralyq standarttargha sәikes, IBAN jýiesinde Qazaqstan KZ tanbasymen tanbalanyp ketken. Ony QZ-ke ózgertu mýmkin emes. Yaghni, qarapayym tilmen týsindiretin bolsaq, Kayman araldarynda nemese Qaraghandyda ashylghan esepshotynda qomaqty qarajaty bar Qazaqstan azamaty, eger, alda-jalda IBAN jýiesinde Qazaqstandyq shottar QZ bolyp tanbalanatyn bolyp ózgere qalsa, ol esepshotyn paydalana almay, basqa shot ashuyna tura keledi degen sóz.

Bizding jeke azamattardy aitpaghanda, Últtyq Qordyng qarjylary qayda saqtalatynyn eskersek, qauipting qanshalyqty dengeyde tereng ekenin baghamday beruge bolady.

4) Árip jetispeu nemese qoyyrtpaqtalu problemasy. Myna núsqada da dәl aldynghydaghyday, klassikalyq 26 әripten túratyn Ss, Hh, Ww әripteri әlipbiyde mýldem joq. Búlay bolghanda, Coca-Cola, Cadillac, Camry, Corolla sekildi sauda markalaryn qalay tanbalap, dybystaymyz?.. Oxford, Lexus sekildi brend ataulary men jalqy esimderdi jazyp, ataghanda, ohugen sekildi himiyalyq elementterding jartysynan kóbinde kezdesetin Hh әrpin qalay tanbalap, elektr quatynyng ólshemin bildiretin Watt (W) termiynin qalay belgileymiz?..

Sosyn kirilshe Ii men Iy әripterining jana núsqadaghy bas әripteri birdey I bolyp tanbalanady. Olay bolghanda, IYnelik-Inelik, Ilgish–Ilgish, IYne-Ine, IYt-It, Isker-Isker, Ilim-Ilim, Ishu-Ish'u, In-In, t.b sekildi sózder bas әrippen jazylatyn jaghdayda qalay oqylady?

Búl – balalarymyz túrmaq, eresekterding ózin shatastyrugha әkelmey me? Qanday zandylyqtargha negizdelip tanbalandy?

5) Terminologiya problemasy. Jogharyda biz sóz etken tórtinshi mәseleden, terminderding halyqaralyq standarttargha sәikes jazylmau problemasy tuyndaydy. Endi «Sifrlyq Qazaqstan» baghdarlamasyn jýzege asyru kezinde qoldanylatyn computer, calculator, cyber, classic, sentre, certificate, cell, call, case, cabinet dep keletin 5 mynnan asa terminder men web, web site, wash, Water Polo, What’s App degen sekildi halyqaralyq terminderdi úrpaghymyzgha qalay oqytamyz? Al, Herox, xerogram, sekildi terminder men ataulardy she? «Balam, bizding til de, olar da latynsha, biraq bizdiki basqasha, olardyki ózgeshe» dep aqtalamyz ba? Al, keybordtaghy búl 3 әripti ne isteymiz? «Baspaymyz!» dep nakleyka japsyryp qoyamyz ba? «Sifrovoy Kazahstan» dep shauyp jýrgende, onyng negizgi terminderin tanbalaytyn әripterding jana grafikada qoldanylmauy – nonsens!

6) Latyngha kóshkendegi negizgi maqsattyng ayaqasty boluy. Biz o basta, latyn grafikasyna kóshkende, osy tarihy sheshimdi qabyldaghan Elbasy Núrsúltan Ábishúly Nazarbaev: «Dýniyening kez kelgen týkpirinen ainalymda bar klassikalyq 26 әripti qoldanyp jaza beretin, ghylymy tehnikalyq progresting barlyq talaptaryna say keletin, qarjylyq-aqparattyq mәselede eshqanday problem tudyrmaytyn, halyqaralyq terminderdi esh qiyndyqsyz oqyp týsine alatyn grafika jasalsyn!» dep naqty tapsyrma bergen bolatyn. Nәtiyjesi qalay boldy? Nәtiyjesi – 30 (!) әrip pen 2 digraftan túratyn qoyyrtpaq, shalajansar әlipbiyge kelip tireldi. Eger, býkil núsqalardy saralap, bәrin negizge alyp, tyghyryqtan shyghar jol tappaghan bolsa, maqúl deysing ghoy! Kórse de, kópe kórneu kórmegensip, estise de estimegensip tek meniki ghana bolsyn degen menmendikpen, osy jaghdaygha әkelip otyr.

7) «Dvoynoy standart». IYә, biz jogharyda kórsetken mәseleler osyghan alyp keledi. Yaghni, bizde bank, qarjy, IT, terminologiyagha arnalghan klassikalyq 26 әripke, orys tilining transliyterasiyalyq erejesine negizdelgen bir әlipbi, jәne jergilikti «aboriygen» halyqty odan әri sauatsyzdandyrugha, tughan tilinen bezdiruge arnalghan akutty nemese diakritikalyq belgilermen taghy bir әlipby bolady. Tek, búl kimge kerek?

Qúrmetti, Aqtoty Rayymqúlova hanym! Sizderdi әzirge kesh bolmay túrghanda, múnday sheshilmeytin problemalargha týgeldey batpay túrghanda, azdaghan uaqyt bólip, bizding Bailatyn tobynyng osy mәselelerdi esh qiyndyqsyz, shyghynsyz, Preziydent tapsyrmasyna say sheshuding naqty joldaryn úsynatyn prezentasiyalyq jobamyzdy ózderiniz (kómekshi nemese qolastynyzdaghy ókilderiniz emes) tyndap kórulerinizdi súraymyz. Óz jobamyz ayasynda kez-kelgen súraqtarynyzgha jauap beruge dayarmyz!

Esterinizge sala keteyik, keshe preziydent Qasym-Jomart Toqaev qazaq tilining jana grafikasy turaly olqylyqtardy týzeu mәselesin kóterip, mәdeniyet jәne sport ministri Aqtoty Rayymqúlovagha jana әlipbiydi jetildiruge qatysty tapsyrma bergen bolatyn.

Búl turaly Preziydent Twitter jelisindegi jeke paraqshasynda jazdy.

- Álipbiydi latyn qarpine kóshiru turaly tarihy sheshimning qabyldanghanyna eki jylgha juyqtady. Biraq qarpimizde әli de olqylyqtar bar. Til mamandary jana әlipbiydi jetildirui kerek. Mәdeniyet jәne sport ministri A.Rayymqúlovagha tiyisti tapsyrma berdim. Aldymyzda auqymdy júmys túr, - dep jazdy Toqaev.

Qasym-Jomart Toqaev erterekte, Senat tóraghasy qyzmetinde jýrgen kezinde de «latyn grafikasyna kóshu» turaly birneshe ret pikir bildirgen bolatyn.

Núraddin Sadyqov,

"BaiLatyn" júmys tobynyng mýshesi.

Abai.kz