شەت ەلدەگى ءىس-ساپاردان ۇزاقتاۋ ۇشىپ كەلگەندىكتەن، تۇندە الەۋمەتتىك جەلىگە كىرسەم، مىنا حاباردى جىبەرىپ جاناشىر ازاماتتار ءسۇيىنشى سۇراپ، مۇمكىن تاعى ءبىر ارەكەت ەتىپ كورەرسىزدەر دەگەن پىكىر ءبىلدىرىپتى.

ءبىز، لاتىن گرافيكاسىنا كوشۋدىڭ "BaiLatyn" جۇمىس توبىنىڭ مۇشەلەرى نەگىزى بۇل ماسەلەگە قاتىستى ەگەر وسى اكۋتتىق نۇسقا قابىلدانسا، ءدال وسىنداي تىعىرىققا تىرەلىپ، باستاپقى نۇكتەگە قايتا ورالاتىندىعىمىزدى ايتارلىقتاي ايتىپ، شامامىز كەلگەن جەرگە دەيىن دابىل قاققانبمىز.

بىراق، بۇل ماسەلەگە جاۋاپتى ادامداردىڭ سالعىرتتىعىن، ەنجارلىعىن، نەمكەتتىلىگىن كورىپ، ونىڭ بەر جاعىندا اتقارۋشىلىق ماندات تاپسىرىلعان تۇلعالاردىڭ بيۋدجەتتەن بولىنەتىن قارجىعا قىزىل كورگەن قۇزعىنداي ۇيمەلەپ، بۇل ماسەلەگە تەك «وسۆوەنيە بيۋدجەتا» دەگەن راكۋرستا قارايتىندىعىنا كوز جەتكىزىپ، قولدى ءبىر سىلتەپ كەتكەنبىز. جاي كەتپەي، ساۋەگەيلىكپەن ەمەس، وسى ماسەلەمەن «شكۋرنىي ينتەرەس» ءۇشىن ەمەس، الترۋيزممەن اينالىسقان ساۋ اقىلمەن ۇزاماي بۇلاردىڭ ميمىرت تىرلىگىنىڭ تىعىرىققا تىرەلەتىنىن ءداپ باسىپ ايتىپ، جازىپ كەتكەنبىز. سولاي بولدى دا!

ءبىزدىڭ بۇلاي اشىنا، قاتتى ايتۋىمىزعا – مىنە وسى پوستەر تۇرتكى بولىپ وتىر. «ارقا تىنىش بولسا ەگەر، ارقار اۋىپ نەسى بار؟» - دەمەكشى، ەگەر قابىلدانعان لاتىن گرافيكاسى دۇرىس بولاتىن بولسا، پرەزيدەنت ق.توقاەۆ نەگە بۇل ماسەلەنى سىنعا الىپ وتىر؟

وسى ماسەلەمەن اينالىسۋعا بيۋدجەتتەن قىرۋار قارجى ءبولىنىپ، ەكى جىلداي بۇرىن ارنايى قۇرىلعان «ءتىل قازىنا» ۇلتتىق عىلىمي-پراكتيكالىق ورتالىعى وسى ۋاقىت ىشىندە قانداي وڭ ناتيجەلى ءىس اتقاردى؟

بىردەن قايتالاپ ايتايىن، سوڭعى قابىلدانعان قيسىق لاتىندى تۇزەتۋ جولىنداعى ارەكەتتەر جاسالدى دەگەن ۆاريانتتار قابىلدانبايدى. ىرگەتاسى دۇرىس قالانباعان ۇيگە قانداي ەۆرورەمونت جاساساڭ دا قيراپ قالاتىنى سياقتى، مىناۋ لاتىندى دا جاماپ-جاسقاپ جەتىلدىرەمىز دەگەن دە دالباسا تىرلىك.

ەگەر، جاڭا پرەزيدەنتتىڭ جاڭا كومانداسى راسىندا بۇل ماسەلەگە قاتىستى راسىندا وڭ ناتيجەگە قول جەتكىزگىسى كەلسە، ءبارىن جاڭادان باستاۋ كەرەك. جانە بۇل ماسەلەدە جاڭا كونتسەپتسيا، جاڭاشىل پرينتسيپتەر باسشىلىققا الىنىپ، بۇل ماسەلەنى «وسۆوەنيە بيۋدجەتا» كورەتىن، ەكى جىلدا ەش ناتيجە شىعارا الماعاندار مەن وتكەن ەتيكالىق ءومىرى قارجى جىمقىرۋ فاكتىسىمەن بىلعانعاندار، لاتىن گرافيكاسىن تۇتىناتىن الدىڭعى قاتارلى باتىس تىلدەرىنىڭ ءبىرىن قاقپايتىن شال-شاۋقاندار ەمەس، جاڭاشا ويلايتىن، قازاق ءتىلىنىڭ زاڭدىلىقتارىن عانا ەمەس، لاتىن گرافيكاسىن ءساتتى تۇتىنعان ەلدەردىڭ ءتىلىن مەڭگەرگەن جاستارعا بەرۋ كەرەك. سەبەبى، ءبىز – اتالعان ماسەلەنىڭ ناۋقاس تۇستارىن ءداپ باسىپ ايتىپ، دياگنوزىن قويا الامىز. تومەندە، وسى اكۋتتى الىپبيدەن كەلەتىن پروبلەمالاردىڭ ءبىر بولىگىن عانا كەلتىرەيىك. مۇنى وسى ءالىپبي قابىلدانعان كۇنى-اق (ەكى جىل بۇرىن) جازعانبىز. وزەكتىلىگىن جوعالتپادى:

1) باعدارلامالاۋ تىلىندەگى پروبلەمالار. اپوستروفتى – اكۋتقا اۋىستىرۋ بۇل ەشقانداي دا كرەاتيۆتىلىك ەمەس، امالسىزدىقتان جۇزەگە اسقان شارا. سەبەبى، بۇل «كرەاتيۆتى» جوبانى ۇسىنۋشى «ۇلتتىق اقپاراتتىق تەحنولوگيالار» اق وكىلدەرى اقپارات جانە كوممۋنيكاتسيالار مينيسترلىگى وتكىزگەن جۇمىس توبىنىڭ جيىنىندا اكۋتتىڭ (ەكۋيت) Unicode كودتاۋ جۇيەسىندەگى ناقتى ورنى تۋرالى انىقتاپ ءتۇسىندىرىپ بەرە المادى.

ال، بىلگىلەرىڭىز كەلسە، ايتايىق، بۇل اكۋتتار Unicode كودتاۋ جۇيەسىندە 0-128 ارالىعىنداعى نەگىزگى تاڭبالار ورنالاسقان ءبىرىنشى بولىكتە ەمەس، قوسىمشا ەكىنشى سورتتى بولىكتە تۇر. بۇل، ءىت سالاسىندا ايتارلىقتاي پروبلەمالار تۋدىرادى.

2) ءبىرىنشى پروبلەماعا ىلە-شالا ەكىنشى ماسەلەنىڭ باسى قىلتيادى. Google, Yandex سەكىلدى ىزدەۋ جۇيەلەرىن ءبىر ىزگە كەلتىرۋ ءۇشىن قىرۋار شىعىنعا باتامىز.

3) بانكتىك جۇيە. بۇل ۇلكەن پروبلەما. سەبەبى، ۇب وزگە بانكتەرمەن جاسالاتىن وپەراتسيالار كەزىندە حالىقارالىق ستاندارتتارعا سايكەس، كلاسسيكالىق 26 ارىپتەن تۇراتىن لاتىن ءالىپبيىن باسشىلىققا الادى. قالعان اپوستروفتى، دياكريتيكالىق، اكۋتتىك بەلگىلەردەن تۇراتىن سۋبەكت اتاۋلارىن قابىلدامايدى. سونىمەن قاتار، بەكىتىلگەن حالىقارالىق ستاندارتتارعا سايكەس، IBAN جۇيەسىندە قازاقستان KZ تاڭباسىمەن تاڭبالانىپ كەتكەن. ونى QZ-كە وزگەرتۋ مۇمكىن ەمەس. ياعني، قاراپايىم تىلمەن تۇسىندىرەتىن بولساق، كايمان ارالدارىندا نەمەسە قاراعاندىدا اشىلعان ەسەپشوتىندا قوماقتى قاراجاتى بار قازاقستان ازاماتى، ەگەر، الدا-جالدا IBAN جۇيەسىندە قازاقستاندىق شوتتار QZ بولىپ تاڭبالاناتىن بولىپ وزگەرە قالسا، ول ەسەپشوتىن پايدالانا الماي، باسقا شوت اشۋىنا تۋرا كەلەدى دەگەن ءسوز.

ءبىزدىڭ جەكە ازاماتتاردى ايتپاعاندا، ۇلتتىق قوردىڭ قارجىلارى قايدا ساقتالاتىنىن ەسكەرسەك، قاۋىپتىڭ قانشالىقتى دەڭگەيدە تەرەڭ ەكەنىن باعامداي بەرۋگە بولادى.

4) ءارىپ جەتىسپەۋ نەمەسە قويىرتپاقتالۋ پروبلەماسى. مىنا نۇسقادا دا ءدال الدىڭعىداعىداي، كلاسسيكالىق 26 ارىپتەن تۇراتىن سس، حح، Ww ارىپتەرى الىپبيدە مۇلدەم جوق. بۇلاي بولعاندا، Coca-Cola, Cadillac, Camry, Corolla سەكىلدى ساۋدا ماركالارىن قالاي تاڭبالاپ، دىبىستايمىز؟.. Oxford, Lexus سەكىلدى برەند اتاۋلارى مەن جالقى ەسىمدەردى جازىپ، اتاعاندا، وحۋgen سەكىلدى حيميالىق ەلەمەنتتەردىڭ جارتىسىنان كوبىندە كەزدەسەتىن حح ءارپىن قالاي تاڭبالاپ، ەلەكتر قۋاتىنىڭ ولشەمىن بىلدىرەتىن Watt (W) تەرمينىن قالاي بەلگىلەيمىز؟..

سوسىن كيريلشە ءىى مەن ي ارىپتەرىنىڭ جاڭا نۇسقاداعى باس ارىپتەرى بىردەي ءى بولىپ تاڭبالانادى. ولاي بولعاندا، ينەلىك-Inelik, ىلگىش–Ilgish, ينە-Ine, يت-It, ىسكەر-Isker, ءىلىم-Ilim, ءىشۋ-Ish'ۋ، ءىن-In, ت.ب سەكىلدى سوزدەر باس ارىپپەن جازىلاتىن جاعدايدا قالاي وقىلادى؟

بۇل – بالالارىمىز تۇرماق، ەرەسەكتەردىڭ ءوزىن شاتاستىرۋعا اكەلمەي مە؟ قانداي زاڭدىلىقتارعا نەگىزدەلىپ تاڭبالاندى؟

5) تەرمينولوگيا پروبلەماسى. جوعارىدا ءبىز ءسوز ەتكەن ءتورتىنشى ماسەلەدەن، تەرميندەردىڭ حالىقارالىق ستاندارتتارعا سايكەس جازىلماۋ پروبلەماسى تۋىندايدى. ەندى «تسيفرلىق قازاقستان» باعدارلاماسىن جۇزەگە اسىرۋ كەزىندە قولدانىلاتىن computer, calculator, cyber, classic, سentre, certificate, cell, call, case, cabinet دەپ كەلەتىن 5 مىڭنان اسا تەرميندەر مەن web, web site, wash, Water Polo, What’s App دەگەن سەكىلدى حالىقارالىق تەرميندەردى ۇرپاعىمىزعا قالاي وقىتامىز؟ ال، حerox, xerogram, سەكىلدى تەرميندەر مەن اتاۋلاردى شە؟ «بالام، ءبىزدىڭ ءتىل دە، ولار دا لاتىنشا، بىراق بىزدىكى باسقاشا، ولاردىكى وزگەشە» دەپ اقتالامىز با؟ ال، كەيبوردتاعى بۇل 3 ءارىپتى نە ىستەيمىز؟ «باسپايمىز!» دەپ ناكلەيكا جاپسىرىپ قويامىز با؟ «تسيفروۆوي كازاحستان» دەپ شاۋىپ جۇرگەندە، ونىڭ نەگىزگى تەرميندەرىن تاڭبالايتىن ارىپتەردىڭ جاڭا گرافيكادا قولدانىلماۋى – نونسەنس!

6) لاتىنعا كوشكەندەگى نەگىزگى ماقساتتىڭ اياقاستى بولۋى. ءبىز و باستا، لاتىن گرافيكاسىنا كوشكەندە، وسى تاريحي شەشىمدى قابىلداعان ەلباسى نۇرسۇلتان ءابىشۇلى نازارباەۆ: «دۇنيەنىڭ كەز كەلگەن تۇكپىرىنەن اينالىمدا بار كلاسسيكالىق 26 ءارىپتى قولدانىپ جازا بەرەتىن، عىلىمي تەحنيكالىق پروگرەستىڭ بارلىق تالاپتارىنا ساي كەلەتىن، قارجىلىق-اقپاراتتىق ماسەلەدە ەشقانداي پروبلەم تۋدىرمايتىن، حالىقارالىق تەرميندەردى ەش قيىندىقسىز وقىپ تۇسىنە الاتىن گرافيكا جاسالسىن!» دەپ ناقتى تاپسىرما بەرگەن بولاتىن. ناتيجەسى قالاي بولدى؟ ناتيجەسى – 30 (!) ءارىپ پەن 2 ديگرافتان تۇراتىن قويىرتپاق، شالاجانسار الىپبيگە كەلىپ تىرەلدى. ەگەر، بۇكىل نۇسقالاردى سارالاپ، ءبارىن نەگىزگە الىپ، تىعىرىقتان شىعار جول تاپپاعان بولسا، ماقۇل دەيسىڭ عوي! كورسە دە، كوپە كورنەۋ كورمەگەنسىپ، ەستىسە دە ەستىمەگەنسىپ تەك مەنىكى عانا بولسىن دەگەن مەنمەندىكپەن، وسى جاعدايعا اكەلىپ وتىر.

7) «دۆوينوي ستاندارت». ءيا، ءبىز جوعارىدا كورسەتكەن ماسەلەلەر وسىعان الىپ كەلەدى. ياعني، بىزدە بانك، قارجى، ءىت، تەرمينولوگياعا ارنالعان كلاسسيكالىق 26 ارىپكە، ورىس ءتىلىنىڭ ترانسليتەراتسيالىق ەرەجەسىنە نەگىزدەلگەن ءبىر ءالىپبي، جانە جەرگىلىكتى «ابوريگەن» حالىقتى ودان ءارى ساۋاتسىزداندىرۋعا، تۋعان تىلىنەن بەزدىرۋگە ارنالعان اكۋتتى نەمەسە دياكريتيكالىق بەلگىلەرمەن تاعى ءبىر ءالىپبي بولادى. تەك، بۇل كىمگە كەرەك؟

قۇرمەتتى، اقتوتى رايىمقۇلوۆا حانىم! سىزدەردى ازىرگە كەش بولماي تۇرعاندا، مۇنداي شەشىلمەيتىن پروبلەمالارعا تۇگەلدەي باتپاي تۇرعاندا، ازداعان ۋاقىت ءبولىپ، ءبىزدىڭ Bailatyn توبىنىڭ وسى ماسەلەلەردى ەش قيىندىقسىز، شىعىنسىز، پرەزيدەنت تاپسىرماسىنا ساي شەشۋدىڭ ناقتى جولدارىن ۇسىناتىن پرەزەنتاتسيالىق جوبامىزدى وزدەرىڭىز (كومەكشى نەمەسە قولاستىڭىزداعى وكىلدەرىڭىز ەمەس) تىڭداپ كورۋلەرىڭىزدى سۇرايمىز. ءوز جوبامىز اياسىندا كەز-كەلگەن سۇراقتارىڭىزعا جاۋاپ بەرۋگە دايارمىز!

ەستەرىڭىزگە سالا كەتەيىك، كەشە پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆ قازاق ءتىلىنىڭ جاڭا گرافيكاسى تۋرالى ولقىلىقتاردى تۇزەۋ ماسەلەسىن كوتەرىپ، مادەنيەت جانە سپورت ءمينيسترى اقتوتى رايىمقۇلوۆاعا جاڭا ءالىپبيدى جەتىلدىرۋگە قاتىستى تاپسىرما بەرگەن بولاتىن.

بۇل تۋرالى پرەزيدەنت Twitter جەلىسىندەگى جەكە پاراقشاسىندا جازدى.

- الىپبيدى لاتىن قارپىنە كوشىرۋ تۋرالى تاريحي شەشىمنىڭ قابىلدانعانىنا ەكى جىلعا جۋىقتادى. بىراق قارپىمىزدە ءالى دە ولقىلىقتار بار. ءتىل ماماندارى جاڭا ءالىپبيدى جەتىلدىرۋى كەرەك. مادەنيەت جانە سپورت ءمينيسترى ا.رايىمقۇلوۆاعا ءتيىستى تاپسىرما بەردىم. الدىمىزدا اۋقىمدى جۇمىس تۇر، - دەپ جازدى توقاەۆ.

قاسىم-جومارت توقاەۆ ەرتەرەكتە، سەنات توراعاسى قىزمەتىندە جۇرگەن كەزىندە دە «لاتىن گرافيكاسىنا كوشۋ» تۋرالى بىرنەشە رەت پىكىر بىلدىرگەن بولاتىن.

نۇراددين سادىقوۆ،

"BaiLatyn" جۇمىس توبىنىڭ مۇشەسى.

Abai.kz