Конференция қонағы Мейірхан Ақдәулет оқырмандар тарапынан келіп түскен сауалдарға жалғасты жауап қатып отыр.

Мейірхан мырза ұлттық идея һәм зиялылар туралы сауалға жауап бере келіп: «Бұл үшін әуелі зиялы қауымның өзінің деңгейі өсуі керек. Өстім деушілер болса, эксперимент жасап көрейік: Мәселен, нағыз қазақ халқының қазіргі деңгейі (саяси, саналық, кәсіби, мәдени, т.т.) қай жерде - соны анықтап алып, ұлттың (мемлекеттің емес!) дамуы үшін есті, кешенді бағдарлама жасайық, соны жүзеге асырайық! Міне, идея! Зиялы қайда?», деген үлкен сұрақпен ойын қайырады.

"Абай-ақпарат"

- Мейір аға, "Алтын Орда" газетін Дәурен екеуіңіз неге тастап кеттіңіздер? Сол газетке жаным ашиды. Қазір бар ма сол газет? Әнебір Исатай Құндызбайұлы дейтін   қайдан пайда болды, әйгілі "Алтын Орданың" тарихында? Ерген Дошаев деген кім?

- Француздар мұндайда «Се ля ви!» дейді. Менің сенімім жүдеді, үмітім арыды. Біреуге өкпелегеннен емес, өзім медиа-магнат болмаған соң. Кеттім.

Конференция қонағы Мейірхан Ақдәулет оқырмандар тарапынан келіп түскен сауалдарға жалғасты жауап қатып отыр.

Мейірхан мырза ұлттық идея һәм зиялылар туралы сауалға жауап бере келіп: «Бұл үшін әуелі зиялы қауымның өзінің деңгейі өсуі керек. Өстім деушілер болса, эксперимент жасап көрейік: Мәселен, нағыз қазақ халқының қазіргі деңгейі (саяси, саналық, кәсіби, мәдени, т.т.) қай жерде - соны анықтап алып, ұлттың (мемлекеттің емес!) дамуы үшін есті, кешенді бағдарлама жасайық, соны жүзеге асырайық! Міне, идея! Зиялы қайда?», деген үлкен сұрақпен ойын қайырады.

"Абай-ақпарат"

- Мейір аға, "Алтын Орда" газетін Дәурен екеуіңіз неге тастап кеттіңіздер? Сол газетке жаным ашиды. Қазір бар ма сол газет? Әнебір Исатай Құндызбайұлы дейтін   қайдан пайда болды, әйгілі "Алтын Орданың" тарихында? Ерген Дошаев деген кім?

- Француздар мұндайда «Се ля ви!» дейді. Менің сенімім жүдеді, үмітім арыды. Біреуге өкпелегеннен емес, өзім медиа-магнат болмаған соң. Кеттім.

Дәуреннің өз себебі бар шығар. Бірақ, ол да солай күй кешкен шығар. «Алтын Орда» жұртта қалды (Қазанғаптың «Жұртта қалған» деген шерменде күйін тыңдаңыз). Исатайға неғыл дейсің - жақсы жігіт, бары сол, әрі «АО» әкімнің газеті болып қалды ғой. Ерген Дошаев деген менің жерлесім, «АО»-ның бүкіл ыстық-суығын көтерген сол. Қазір Мәжілістің аппаратында жетекші. Өзінен бәрін сұрап алуға болады.

-Серікбол Қондыбай туралы айтыңызшы?

-Бұл - қазақ тарихындағы феномен! Тұтас бір ғылыми-зерттеу институты  20 жыл айналысқанда бітіре алмайтын ғаламат еңбек жасап кетті ол. Қазақтың санасында рухани-мәдени төңкеріс жасарлықтай еңбектер қалдырды. Ол әлемдік деңгейде ғылыми айналымға түсерліктей, қазір салтанат құрып тұрған еуроорталықшыл ұстанымның быт-шытын шығарып, шынайы, дау айту қиын ірі ғылыми тұжырымдар жасап кетті. Өкініштісі, біздің данышпансымақ, шопан қазақты ғана сендіре аларлық дәрмені бар ғылыми (гуманитарлық) орта Серікболды бағаламақ түгілі, оның жазғанына түсіне алмай отыр. Сол себепті, айналымға түспей отыр. Дегенмен, оны қадірлейтін, түсінігі терең адамдар, тіпті, басшылар да (мәселен, Иманғали, Қырымбектер) бар. Бірақ, жалған пұттарды лекерлеп қолдан жасап, халықты соған табындырмақ болып әлек күйде отырған «данышпан» БАҚ та, қазақтың атынан сөйлегенситін «ұлт абыздары» мен соған «кандидаттардың» Серікболды, оның асыл қазынасын ескермей отыруы ұят. Шамалары жетпейді түсінуге, содан соң мелшиіп отыра береді. Серікболды зерттеу, ұлттық санаға орнықтыру керек. Шынымды айтсам, оны толық бағаларлық мақала, еңбек жазу менің қолымнан келмейді. «Бәленшемен мақтану керек!» деп жиі айтатын біздің қортық гуманитарийлер Серікболды игеруі керек. Қолдарынан келсе егер...

-Бауыржан Бабажанұлы дейтін мықты азаматты Ақтөбеге ертіп апарып едіңіз, ол жақта Бауыржан үйлі-баранды болып жатыр екен. Бауыржандай азаматтар алыста жүре бермеуі керек, енді оны Астанаға болмаса, Алматыға қайтармайсыз ба?

- Ақтөбеге адам керек емес дегенді кім айтты сізге?! Астана, Алматыда қаптап жүрген мықтылар біреуді (бір елді, ұлтты, руды, т.т.) ұшпаққа шығарса кәне? Екіншіден, мен оны байлап ұстап отырған жоқпын. Үшіншіден, оны Астана, Алматыға апарып гүмп еткізетін, қарық қылатын кісі болса, мен қуанар едім.

Шынына келсек, «Айқын», «Егемен Қазақстан», т.б. БАҚ-тардың билігін маған берсе, бәрінің деңгейін көтерер едім. Ол оңай: дарынды, білімді жігіттер көп, бірақ, бір қазақы «заңдылық» бар: бізде, орысша айтсақ, «как правило», өз мені жоқ, «ләббәйканы» жақсы білетіндер мен қазақбайский ойынға күллі көрсеткіштері сай келетін «мықтылар» ғана көтеріледі.

-Мәке, Сағи Жиенбаев, Жұматай Жақыпбаев, Асқар Сүлейменов туралы айтыңызшы. Олар жөнінде сіз сияқты ешкім айта алмайды.
Дастан Маратұлы

-Бұл үшін бірнеше мақала жазу керек. Жалғыз бұлар емес, қазақтың қортықтықтан (рухани-мәдени, әрине!) құтылуы үшін қажет тұлғалар туралы жүйелі түрде айтуды қойып кеттік. Жұрт та, билік те «жарлыдан байығанның» науқасынан арыла алмай тұр. Осы көбік, жиіркенішті көбік басылған күні халық өзінің шын қалаулыларымен жиірек табысатын болады. Сіз айтқан үшеуі мен ғана емес, күллі қазақ үшін қадірлі тұлғалар. Әсіресе, Жұма-ағаң мен Асекең - ешкім қайталай алмайтын құбылыстар. Жұмағаң туралы «Жел өтіндегі тағдырда» мақалам бар еді. Жеткізіп айта алдым демеймін, бірақ, негізгі пікірім сонда. Мен осы адамдардың өз өмірімнің мазмұнына қатысы болғаны үшін қуанам. Түсіне алғаныма, сыйласқаныма мақтанамын.

-Мәжіліс депутаттары тарап жатыр. Депутат болып, ел ісіне араласып, ерен еңбек еткіңіз келмейді ме?
-Бұл жайлы айттым.

-Мені мазалап жүрген бір сұрақ қой: көп әйел алуға қалай қарайсыз? "Нақсүйерлер" бағы жанады ма екен? Қазақ қайтсе көбейеді?

-Бұл туралы да айтқанмын.

-Мейірхан, мүшайраларға неге қатыспайсың? Қатыссаң машина мінер едің ғой? Сенен мықты ақын жоқ, бәрін бөрікпен ұрып аласың! Баладар айтқан соң жазып отырмын, Алматыдағы бір қырт ағаң.

-Не бар онда маған? Мықтылар қатыса берсін.

-Өлеңдегі өрнегіңіз тым бөлек. Публицист ретінде де әйгілісіз. Ақтөбенің қазақы аулынан шығып мол білімге кенелген жансыз. Осыншалықты байлықты қалай игеріп жүрсіз? Бәрін баяндап айтыңызшы: жастарға үлгі болсын, жасамыстар ойлансын.
-Көңіліңді Алла көтерсін. Мен соншалықты мықтымын деп ойламаймын. Менде сауат жоқ - тұсында оқи алмадым. Бірдеңе бітіру үшін қарапайым ғана нәрсе себеп болады: жан сергектеу, ми аз-мұз істейтіндеу және... дүниені, адамды жаның ауырып сүю керек. Соңғысына адамда тәуекел кемдеу: шын сүюге адам қорқады - сүю деген ауыру ғой, ал жан тәтті.

-Сіздің орыс тілін жақсы білетініңізді, ол тілде жақсы, сауатты сөйлей алатыныңызды білеміз. Дегенмен бір ауданға аудан белсенділері  бұрынғы облыс әкімімен бірге келгенде басқалар қазақша, орысша араластыра біраз сөйледі. Кезек Сізге келгенде енді қазақ тілінің шырайын ашып, майын тамызып, шешендерше көсіліп сөйлейді деп күтіп отырған едім. Сіз тек қана "ұлы тілде" сөйлеп бастап, сол тілде сөзіңізді аяқтадыңыз. Қазақтың ақыны ретінде осы қылығыңыз маған тым ерсілеу көрінді.Басқалардан да бұрын Сізге ана тілінде сөйлеу, ана тілін насихаттау қазақ ақыны, өз тілінің жанашыры ретінде ең бірінші мақсатта тұру керек емес пе? Ол аудан әрине орыс тілді аудан болатын. Бірақ ол жерде орыс тілінде сөйлеу керек деген талап қойылған жоқ. Халық түсінбей орысша сұрап жатса онда Сізді түсінуге болар еді. Алдағы уақытта осындай ерсі қылық жасамауыңызға тілектеспін. Жанашыр ініңіз.

-Ерсі көрінсе, ерніңді тісте. Түсінбейтін орысқа менің қазақша сайрағанымнан не қайыр? Сөйлеген шығармын. Расына келсек, мен псевдопатриот емеспін. Орыс тілін тәуір білемін. Сосын айтқан шығармын. Ал, менен еш кемшілік көргің келмейтін ниетіңнен айналайын. Өтінішіңді ескерем.

-Мейірхан, сен мықтысың, жағымпазаднуды да мықты игергенсің. Басқа қазақтың мүләйімсігені көрініп қалады, сенікі әдемі. Байқалмайды. Сондай мінезді қайдан иегргенсің, а? Әбіш ағаңның қол сүйгені туралы да айта кетші осы орайда.
Б. Бақян.

- «Әркім өз ойынан хабар береді». Орыста «Каждый по себе судит» деген бар. Менің барым - осы. Ал Ә.Кекілбаев қол сүйгеннен сорлы боп қалды деп ойламаймын. Толқығандағы сезімі шығар. Ал соған бола оны ағаш атқа мінгізгісі келетіндер солары үшін өздері ұялуға тиіс. Көрінген нәрседен пәле іздеу, «Абайшыласақ», «к...ңе қарамай», дүниенің бәріне кір жағу тайыз, парасаты кем пенденің ісі. Мен періште емеспін, пайғамбардың соңы - Мұхаммед, менен идеал дәметпес бұрын кісі «к...не» қарау керек.

-Мейрхан аға! Мерей тойыңыз өткенін білмей қалыппыз. Денсаулық бірсін Сізге Алла тағала, басқасы бола жатар. Құрметпен, Мәскеудегі өзініз білетін ініңіз.

-Рахмет, Алла разы болсын.

-Елеусін Сағындықов пен Архимед Мухамбетов арасында не айрымашылық бар? Екеуіне әкім ретінде және адам ретіндеқандай баға бересіз ? Өйткені сіз соларды жиі көресіз, қарапайым халыққа қарағанда,ШАМШЫРАҚ ЖШС-ыңыз облыс әкімдігі тарапынан қаржаландырады ғой,яғни сіз биліктің қыр сырын жақсы білуіңіз керек.

-Бұл жайлы айттым ғой.

-Мейірхан бір кездері тәп-тәуір тәуелсіз сөзі бар публицист, азаматтық ұстанымы бар ақын еді. Қазір биліктің жандайшаптарының біріне, жарамсақтарының бірегейіне айналды. Осы былтыр облыс әкімдігінің бір жиынында тәуелсіз газеттерді тұншықтыру туралы айтқан сөзі бүткіл интернетке тарап кетті. Мейірхан, осындай күйге қалай тап болдың? 
-Сауаты аз-кем бар кісі үшін ақпарат: мен «тәуелсіз» «Диапозон» мен «Эвриканың» немен айналысып келгенін бетіне айттым: олар «Ақтөбе» газетін таратуға билік араласпасын деген, ал мен олардың қоясын ресми отырыста ақтарып тастадым, соны айта келіп, «сендерді сатып алып, сендердің аяр «шыншылдықтарың» аздырып бара жатқан мына сорлы халықты дені дұрыс, секс пен зорлықты, аярлықты астарлап насихаттамайтын «Ақтөбе» газетіне, дені дұрыс газеттерге, қажет болса, зорлап жаздыру керек!» дегенмін. Сол (сізге ұнайтындар) пақырлар «бұл халықты «этот народ» деп қорлады» деп байбалам салған. Сенің айтып отырғаның сол шығар. Бірақ, сені тұншықтыруға болады қолыма түссең (аярлықты емдеудің  осындай тәсілі бар), газет тұншықтыру деген маған келіңкіремейді.

Қарсы сауал: еврей Жовтиске еліктеп жүрген біреу емеспісің?

-Қазақта қайтқан адамның артынан ауыр сөз айтпайды. Менің ауыр сөз айтқым кеп отырған жоқ, бірақ, ащы сөз ауырлау да болуы мүмкін. Осы қазақ баспасөзін сорлатқан марқұм Алтынбек Сәрсенбайұлы еді ғой. Орыстілді баспасөзге, Ресей басылымдарының елімізде еркін тарауына да сол кісі барын салып тыраштанып бақты. Әлде мен қателесемін бе? Сарапшы ретінде пікір білдіріңізші.

-Иманы жолдасы болсын оның. Ол емес шығар. Біздің ресми саясат шығар? Бұл - үлкен әңгіменің тақырыбы. Қозғамалық. Әңгіменің басында айттым - біздің биліктің кембағалдық комплексі - менің анам айтпақшы, «рәзведкінің жаман орысына (геолог)» жаны қалмай жалбаңдайтын  қазақы биліктің  болмысы әлі де солай боп тұр ғой. Айтқанмын: қазақтың әлі қазаққа ғана жетеді, қазақ өзіне өзі ғана мәтіби. Алтынбектен икона жасаудың да, оны даттаудың да қажеті жоқ. Азамат еді. Одан да құтылдық қой. Біз. Қазақтар. Бәріміз...

-34-ші қонақ, сен Дәуреннің быт-шытын шығармастан бұрын аты-жөніңді көрсетіп жаз. Нағыз қорқақ сенің өзіңсің! Қорқақ болмасаң аты-жөніңді, ұялы телефоныңды, элпоштаңды бәрін көрсет, сосын сөйлесейік сенімен. Ал, Мейірханның пікрі өзіндік пікір. Мекең дұрыс айтқан, тәуелсіз басылымдардың бәрі орыстілді басылымдар, ол басылымдардың қожайындары қазаққа қолын шығарып қана отыр. Қазақты қаңғыбас деп жазып жатыр. Қорлап жатыр. Осы орайда Мейірхан ағамызға сұрақ: КТК арнасындағы Артур Платонов дейтін жігіт туралы, оның қызметінен кетекені туралы не айтасыз? Қазақтың қыруар қаржысына шығып жатқан «Время», «Караван», «Новое поколение» газеттері туралы не дейсіз? Осы аталған басылымдар бүгінгі қазақ қоғамы үшін не істеп жатыр?

-Мұның жауабын жоғарыдан табасыз. Ал аналар, баяғыда айтқанмын, өзге елдің (бәлкім, елдердің?) «ықпал ету агенттері» күйінен еш өзгерген жоқ. Өзімізге ренжімесек, кімге ренжиміз?

-Қазақта Тәуелсіз Қазақстан қалыптаған элита бар ма? Өнер ортасында, оған кімдерді жатқызасыз? Қонаев дәуірі мен Назарбаев дәуреніне баға бере кетсеңіз. Соңғысының да  дәуірі  аяқталып қалған сықылды.

Айман

-Жоқ. Енді қалыптасады. Әрине, соған мүмкіндік жасауға, кедергі келтірмеуге биліктің мәдениеті мен саяси сауаты жетсе - қанатын қырықпаса. Екі дәу туралы мақала  жазу керек қой, оған зауқым жоқ.

-Олжас Сүлейменов, Әуезхан Қодарлардың өзге ортаға барып қазақты тұқыртуын қалай түсіндіресіз?

Қазақтілді зиялы қауым неге қауқарсыз?
О бастан қауқарлы ма?
Алматыдан Ақтөбеге тартуыңызға тек қана елдегі экономикалық ахуал себеп болды ма?
Ақтөбеде сіздің Жұматай құсап өз қағанатыңызды құру мүмкіндігідіңіз бар еді, неге тымтырыссыз?

Самал, Берік. Астана

-Олар - өз Алтын Ордасынан кетіп қалғандар. Тарих қайталанып тұр: орыс кінәздері кінәздік құру үшін Алтын Орда ханының етігін сүйіп, атын жемдеуге тиіс болған замандар тұсында дала элитасы орыс қалаларына келді. Боярларыңыз - солар. Олар Далалық болмысты ұмытты. Ақыры, «Алтын Орда» құлады. Өзге мәдениеттің аясындағы адам сенің қазағыңды түсінбейді, әрі солай өмір сүру, сөз сөйлеу олар үшін өте жайлы.

P.S. Мен екеуін де қадірлеймін, екеуімен де доспын. Бірақ, «хороша Маша, да только не наша!». Олжекең Ақтөбеге келгенде менің бір кездері солай (өзі туралы) жазғанымды күліп еске алды. Ал мен «неправда что ли?» дедім. Күлді де қойды. Олар натурализациядан толық өткен адамдар - се ля ви! Өкпелемеу керек оларға - тағдыры солай олардың. Болашақта күллі қазақ солай болып кетпесін деп тілеңіз.

Қазақы зиялы қауым басынан-ақ қауқарсыз еді - Кеңес үкіметі оны семіз малай қып ұстады. Бұл ыңғайлы: Кеңес үкіметі қандай жақсы - ұлттық әдебиет бар, өнер бар... т.т. деу үшін. Біз - отар ел едік. Әлгіге көнбегендер өмір сүре алмады. Амалсыздан митыңға көшкен, аяғындағы кісені денесіне кірігіп кеткен, бірақ, ұлттың қолда бары болған топқа қандай өкпе жүреді.

- Ақтөбеге ақымақтық алып келді - со заманда кісі романтика қуып осында келе ме? Келдім. Келгеніме қуанам - аз-мұз шаруа тындырдым.

- Жұмағаң заманында романтика бар еді, қоғам басқа еді. Мен?.. Менің қолымнан ол келмейді. Ал үнсіз қалу да - поэзия. Өзіңмен өзің сөйлесіп жүре бересің, жер бетінде жүрген құдайдың құмырсқаларының тірлігін қызықтайсың. «Мен де құмырсқамын!» дейсің. Мына жұрт сені түсіне алмайды. Себебі, уақыты жоқ.

-Сарапшылар Ақтөбеде соңғы 9 жылда екі рет революция болғанын, сөйтіп, облыс әкімі екі рет ауыстырылғанын, оның елдік деңгейге көтерілуі ықтимал екенін айтады. Біріншісі Ермек Имантаев кезінде, соңғысы Елеусін Сағындықовтың басындағы "Шұбарши" оқиғасы. Оған кімнің қатысы бар, не заңдылық? Сіз саясаттағы ықпалды адамдардың бірісіз ғой.

-Революциядан сақтасын, болған жоқ ол. Төндіріп, ақтөбеше айтсақ, қапылдырып сөйлеудің қажеті жоқ. Сарапшыларға қатысты пікір: «Әр молда білгенін оқиды». Ермек те, Елекең де әртүрлі себептермен кетті ғой деп ойлаймын. Ермек сәл «бүлдіріп» алды, ал Елекең (Сағындықов) туралы айттым - ол өте қадірлі адам, Ақтөбеден асқақ абыроймен кетті. Құдай берген қадірді пенде тартып алмайды, Ел-ағаң Алла абырой берген, ірі тұлғалық деңгейге көтерілген азамат.

Шұбаршиге байланысты айттым.

P.S. Менің саясатқа еш ықпалым жоқ - мені ешкім тыңдамайды (оқымайды), «формальды емес ақсақалитеттің» құрамында жоқпын. Соңғысы - қыжырту деп қана ұғыңыз.

-Мейірхан, аман-есен бармысың?
Осы сен желтоқсан оқиғасы кезінде Брежнев алаңына қалай тап болдың? Қызықтап бардың ба, жоқ әлде қарсылығыңды білдіріп арнайы бардың ба?
Таяқ жеп, сынып-қирап, түрмеден соң бәлніске де жата алмай, пәленбай ай үйіңде, төсекте жатты деп біліп отырдық.
Сосын партиядан, қызметтен қуылып далада қалдың. Сол кездегі бастығың Ф.Оңғарсынова сені қорғап, әділдік іздей алды ма?
Сосын нан табу үшін бір мекемеде күзетші болып, біраздасын сол жерге завхоз болдың.
Сол жылдардағы өмірің мен қазіргі өмірің Жер мен Көкті, қуаныш пен қасіретті салыстырғандай емес пе?
Саған өміріңнің қай кезеңі ыстық?
Барлыққа, мамыражай тірлікке не жетсін. Бар бол, бақуатты бол! Ақынжанды жұбайың Айжұмаңмен көрер қызықтарың мол болсын!
Сені, поэзияңды құрметтеуші Мырзажантегі

-Ол туралы бірнеше рет айтқанмын (газеттерде, теледидарда, кітапта), қайталағым келмейді. Жаным ауырғасын бардым. «Қазақтың рухы тірі екен ғой!» деп көзіме жас алдым (Жұмабай Шаштайұлы куә). Қалғаны ерлік емес - таяқ жедім, екі қабырғам сынды, екі күннен соң партия уставына қайшы түрде бірден партиядан шығарды. Апама өкпе жоқ - сол кісіні қинамайын деп жұмыстан кеттім. «Арайда» завхоздыққа әзер алды, т.т. Ол қазір кімге керек?

Шынайы нала өшпейді: мен ол қорлықты көзім жұмылғанша ұмытпаймын. Жеке басымның жұмыссыз қалғаным, т.т. емес: мен тұтас ұлттың сорлылығын, дәрменсіздігін, ұлт қадірлілерінің бейшаралығын, қой ғұрлы тұяқ серпе алмайтын мүшкіл халін көрдім. Көрмеуім керек еді.

- Ауылда қой бағып, трактор айдап жүрген кезім: қулық-сұмдық та, есеп-қисап та жоқ, қазақы, бірақ, дәрменсіздеу бауырмалдық пен қимастық бар еді, адал орта бар еді.

Рахмет. Мен қазір «бардың» қатарына жататын болуым керек: төрт ұл, үш келін, үш қыз, екі күйеу бала, он бес шақты немерем бар. Бұған санаулы достарымды қосыңыз. Шүкір Аллаға!

-Мәкеңнің қазақ халқының алдында ары таза екенін білеміз. Айтарын айта алды. Әдебиетке де адал. Талай ойтүрткі болар мәтелдерін ретіне қарай сөзімізді тұздықтап келтіріп жүреміз. Алпыс жаста жаңаша серпінмен пікірлер алаңына шығуына, әрдайым дәуір сөзін сөйлеуіне тілектеспіз. Мәке, аман болыңыз!Біздей тілеулес ақын інілеріңіз көп қой. Кезінде шығармашылығымыз туралы шынайы пікір білдірдіңіз. Қазір кімдерді оқып жүрсіз? Соңғы оқыған кітаптарыңыз қандай және кімдерді оқуға кеңес берер едіңіз?

-Алла разы болсын! Мен, бірақ, өзімді керемет кісі деп, бірдеңе тындырдым-ау деп ойламаймын. Керісінше, мына жалғаннан қолымнан анық келетін шаруаларды тындыра алмай өтіп барамын-ау деп ойлаймын - өзімді алдағым келмейді. Рахмет.

-Ассалаумағалайкүм Мейір аға! Провинцияда мықты газет шығаруға болатынын "Алтын Орда" арқылы дәлелдеп едіңіз. Одан не себепті кеткендігіңізді де шамалаймын. Қазір тәуелсіз газет шығару туралы ұсыныс жасалса не істер едіңіз?
Мұрат, Қызылорда.

-Ондай ұсыныс біздің қоғамда мүмкін емес: ақшасы молдар «саяси футбол» ойнап, мүддесіне бола газет (журнал, TV. т.т.) шығаруы мүмкін, оған бармаймын - осы кезге дейін істемегенімді істеп, қай ақшалы - ақылсызға («ақымақтың ақылы - қулық», ал қулық ақыл емес!) итаршы, «ту көтеруші» болам, бола алмаймын. Өзімде ақша жоқ. Болған күнде де, «әр нәрсені өз есімімен атауға» кіріссем, менің ондай еркелігімді мына қауым көтере алмайды.

-Бұрын Нұртөремен қырғиқабақтау болдыңыз. Жүсіпбекпен де сөзіңіз жараспай қалып жүрді. Қазір осы азаматтармен арақатынасыңыз қалай?

-Жо-оқ, менің олармен шатысқан ештеңем жоқ, пікірім қиғаш келді, солардың кемшілігін көргім келмегеннен ащы-ащы сөздер айттым. Білгенге мынау: адам адамға жақсы көргендіктен де ренжиді - жамандығын көргісі келмейді. Қазір ренжімеймін,  жігіттердің бары - сол. Бірақ, қазаққа әулие болып көріну үшін сол да жарайды. Сол себепті, олар - Алаштың қадірлілері ғой. Түк кекетіп отырғам жоқ, аман-есен жүре берсін екеуі.

-Мейірхан аға, өткен мерейтойыңызбен құттықтаймын!  Мерейтойыңыз туралы  баспасөзде  неге кең жазылмады? деп сұрапты біреулер. Сол жазылмағаны дұрыс па деймін. Одан да қазір жасап жүрген шаруаларыңыз туралы білгіміз келеді. Сіздің терең ойлы, мәйекті ойларыңызсыз БАҚ кеңістігі ойсырап тұр.

-Мұның жауабын бердім.

-Мәке! 1) Бүгінгі ұлт зиялыларын біріктіретін идея, мұрат қандай? 2) Кеңестік Жазушылар Одағының формасы мен мазмұны сақталып қалғанға қалай қарайсыз? 3) Аймақтардағы қаламгерлерді топтастыратын, біріктіретін қандай рухани күш бар? 4) Жергілікті ұлты аз облыстардағы демографиялық мәселені қалай шешеміз? 5) Біз неге діннен адасқан балаларымызды өлтіріп алдық? Алдын алуға болмас па еді? 6) Биліктегі  азаматтарға сөзін өткізетін  зиялымыз бар ма?
Бектұр

- 1) «Идея бар екен!» деп біріге қоятын зиялыңды көре алмай тұрмын. Болса, идея көп. Бірақ, зиялы қайда? Бұл үшін әуелі зиялы қауымның өзінің деңгейі өсуі керек. Өстім деушілер болса, эксперимент жасап көрейік: Мәселен, нағыз қазақ халқының қазіргі деңгейі (саяси, саналық, кәсіби, мәдени, т.т.) қай жерде - соны анықтап алып, ұлттың (мемлекеттің емес!) дамуы үшін есті, кешенді бағдарлама жасайық, соны жүзеге асырайық! Міне, идея! Зиялы қайда?

2) ЖО-ның өзі коммунистік жоба болатын, мүддесі - ыңғайға көнетін дарындыларды «семіз малай» етіп ұстау, сүйекке таластырып қою. Бізде жазушылардың кәсіподағы ғана болуға тиіс, ал біз әлі баяғыша істегіміз келеді. Ренжудің реті жоқ: бізде коммунистік үлгіден өзге тәжірибе жоқ, «көн қатса, қалыбына барады», қазір барлық салада жан қиналған кезде бұрынғы тәжірибені тұтыну, соған жүгіну бар. Себебі, біз пақырда кеңестік «өмір салтынан» өзге тәжірибе де, соны өзгерту керек-ау деген түсінік те жоқ. Бұл да соның жемісі. ЖО-ны айтам.

3) Әзірге жоқ. Қаламгерлердің бәрі лауазымдыларды жағалап, солардың таралғысына байланып кетті: әкімге, министрге өлімін ұрып жүріп ұнап, атақ, өрден, медаль, грамота, т.т. алсам, балама қызмет, бизнес әперсем деген «зар-күй» бәрінде. Біз пақырды да соған қисаңыз, қосыңыз: бала-шаға бар, «бұлбұлдың да жемсауы бар» дегендей. Расы осы ғой. Қазір қаламгердің, өнер, мәдениет, т.б. қайраткерлердің «құнын» әкім, министр һәм соның айналасы белгілейді - мем.наградаға ұсынатын сол, т.т. Почти, сахаба сол. Өнердің, рухани қазынаның,  күллі істің өлшемі сол әкімнің (шенеуніктердің) сана, білім, білік деңгейіне байланысты. Егер әкім (шенеунік) аз-мұз саңылауы болса, өнерді, әдебиетті, жалпы рухи, рухани нәрсені аз-кем де болса түсінсе (мәселен М.Құл-Мұхамед сияқты, ең болмаса) жақсы, ал... «туповатый, но жуликовато-нахальный» болса ше?! Сорлайсың ғой. Біз көбіне осы себептен сорлап тұрмыз. Олжастың өлеңінде бар: «Сапожник всем шил сапоги под свой размер» дейді. Сол өлеңнің соңы «енді күллі ауыл боп, бас киім тігушілердің маңдайы сонша қушық, етікшілердің аяғы соншалықты шағын болмағай деп құдайға жылап жүрміз» деп бітеді. Біздегі шенеуніктердің маңдайлары жарты қарыс, аяқтары талыстай. Бірақ, Олжас айтып отырған нәрсе басқа ғой! Түсін, бірақ, шенеуніктерге түсіндірме астарын, күн көрсетпейді. Оған «сұлтан-ием...» дей бер. Жағдай барлық жерде осылай: шенеуніктік өлшемдегі қортық мәдениет (кімнің «мәдениет қайраткері» болып жүргенін бақылаңыз) қалыптасып отыр... Һәм дәл сондай «рухани күш». «Каков поп, таков и приход». Бәрі емес, әрине, Қырымбек, Иманғали, Бақтықожа, Бердібектер бар, соған тоба.

4) Айттым: қатынның бала табу үшін жаралғанын барлық көшелерге жарнама етіп іліп қою керек, плюс, еркектер о бастағы еркектік болмысқа қайтып оралсын.

5) Бұған жауап бергенмін.

6) Зиялыны тыңдайтын, соның артық, ащы айтқанын көтеруге тектілігі, мәдениеті жететін билік туралы сұрау керек...

-Мәке, осы конференция барысында соңғы жазған жырыңызды оқығымыз келеді.

-Оқымаймын.

-Кезінде "Алтын Ордада" әдебиет туралы қызықты жаздыңыздар. Кәсіби әңгіме. Өйткені газеттің кәсіби адамдарды сөйлету дәстүрі болды. Бүгін "сын жоқ" деп бәрі зар илейді. Сынды кәсіби дамыту, әдебиет туралы әңгімені жүйелі түрде жүргізу әдеби басылымдардың тікелей міндеті. Сіздіңше, бұл міндет неге орындалмай отыр? Әлде мұндай әңгімеге Жазушылар одағы басшылығы мүдделі емес пе?

-Мұны өзіңіз біліп отырсаңыз, маған неғыл дейсіз?

-Светқалимен қалайсыз? Берер бағаңыз қандай? Қандай ақын, қандай азамат?

-Светжан біздің өте ірі, табиғи дарын. Үш томдығы шықты бірер жыл бұрын. Тәнтімін. Бұл - жұрт білетін ақиқат-ау деп дәмеленем. Біздің санасы тоңқайып, асты үстіне шығып кеткен заманда болмаса, біз маңдайға басарлық дарындар бар ғой. Свет соның бірі. Бірі ғана.

-Сонау 80-ші жылдары Әбіш(Әубәкір Қайран), Аманхан Әліммен бірге сыра ішуіші едік. Ол кезде мен студентпін. Сіз жоқта сізді Аманхан өлтіріп жамандаушы еді Әбішке, ал Әбіш жақтаушы еді. Ол кезде мен тыңдаушымын. Әлі күнге Әбішпен дос екеніңізді білемін, ал Аманханмен қалайсыз?

-Өзімді жамандағандарды қатты ұнатам, сыйлаймын. Жаман болсам, несіне жамандар еді. Олар сонысымен менің «мен де тәуір шығармын!» деген әлжуаздау сенімімді нығайта түседі. Ал сен тыңшы болма. Болсаң, арнайы қызметке кір. Екеуін де жақсы көргенмін, әлі жақсы көрем. Айни салатын қатын емеспін ғой. (Ұлы әйелдер кешірсін, әңгіме олар жайлы емес!).

-Сіздің мықты публицист, білімді, алғыр, табанды азамат екеніңізге таласым жоқ, бірақ жұрт сізді мықты ақын дейді, ал менің оған зор күмәнім бар. Өлеңді қолдан қиындатып, құрастыру, жасау бар, ол анық байқалып тұрады.

-Жұрт айта береді береді - мықты емеспін. Өзің сол байқағаныңнан танба. Сол дұрыс. Шын айтам.

Жалғасы бар

«Абай-ақпарат»