ӘЛЕМДЕГІ ПОЭЗИЯДА ИГЕРІЛМЕЙ ҚАЛҒАН БІР-АҚ НӘРСЕ БАР, ОЛ – ТҮЙСІК АРҚЫЛЫ СЕЗІНУ, БІЛУ

- Серік Қапшықпайұлы, сіздің зейнет демалысына шыққаныңызға біраз жыл болды. Немен айналысып жүрсіз?

- Тыныш отыру деген дағдымда жоқ. Мен көбінесе өлең жазумен шұғылданамын, одан қалса сахналық шығарма жазумен айналысатыным бар. Енді сол екеуін де тоқтатып қойғаныма бір жыл толды.

- Неліктен?

- Өйткені, өмірбаяндық роман жазып жатырмын.

- Басты кейіпкері – кім?

- Әрине, өзіммін. Басында жеңілдеу жазып, жағдайдан тез шығып кетем ғой деп ойлап едім. Бірақ ішіне бір кіріп алғаннан кейін аяғына шығудың өзі қиын екен. Оқиғаның бәрі – өз басымнан өткен нәрселер. Романға арқау болатын тұрмыс пен қоғамдық өмірді бес саусақтай білемін. Бұл жағы жақсы-ау, бірақ бір шатақтың тосып тұрғанын ескермеппін. Оны шығарма  оқиғасының даму, шарықтау шегіне барғанда сезіндім. Ол «қайдай шатақ?» дейсіз ғой. Мен Қытайда жасымнан бақылауда болып, басыма қалпақ киіп, «аса қауіпті элемет (халық жауы деген мағанада, – Ә.Ә) болып жүрген кезім бар. Басты тұқырып алып, қайда айдаса сонда барып, күніміз айдауменен, еңбекпенен өтіпті де, «саясат» пен «төңкеріс» бір жақта, біз біржақта қалып қойыппыз. Соның салдарынан сол кездегі саясат пен төңкеріс қандай сатыларды басып өтті, жоғарыдан қандай нұсқаулар мен пәрмендер түскені туралы, шыны керек, көп біле бермейді екенмін. Ал соларды іздеп тауып алайын десем, бұл жақта біртал материал жоқ. Ал оларды алу үшін Қатайға бара алмайсың, барған күннің өзінде Қытай оны маған бермейді. Сонымен артықрақ ойланып, артықрақ қиналып, ілдебайлап жазып келе жатырмын. Бір-екі тарауы қалды. Құдай қаласа, жыл соңына дейін бітірермін бе деп отырмын.

- Бұл күнге дейін қанша еңбегіңіз жарық көрді?

- Қазірге дейін он шақты кітабым шықты. Қазақстанның өзінде алты кітабым жарық көрді. Оның ішінде «Жоқ» романы, «Күн шығыс», «Жылқы ішінде ала жүр» және «Тас» атты өлеңдер жинағым, «Жер басып жүргендер» леген әңгімелер мен пьсеалардың топтамасы бар.

- Сіздің пьсеаларыңызға сұраныс бар ма?

- Мен мынау Мұхтар Әуезов театырының режиссері Әубәкір Рахимов деген жігітке жуан-жуан үш пьсеамды апарып бергемін. Ол жігіт құлшынып оқып шығып: «Аға, мына пьсеаларды дәл қазір қоям деп айта алмаймын. Өйткені, бізге түсініксіз Қытайда болған оқиғалар жазылған екен. Кітап қып шығара беріңіз, содан кейін қайта бір оқып көрейін», – деді.

- Ал өлеңдеріңіз қалай қабылданып жүр?

- Сыншылар тиісінше баға беріп жүр. Жазушы Қабдеш Жұмаділов «Тас» деген өлеңдер жинағыма сын пікір жазды. Ол: «Секе, алғашында сенің өлеңдеріңе тосаңсып бара алмағаным шын, ал кейіндеу екі-үш шумақтық өлеңдеріңді оқып барып содан кейін кірістім», – деді. Қабдештің бұл мақаласы менің шығармашылық жасампаздығыма куәлік ететін, дөп басқан және өте біліп жазылған сын-баға деп есептеймін. Одан басқа ағайындардың да пікірі жаман болған жоқ. Ал менің өлеңдерімді түсінбейтіндер де бар.

- Түсінбейтіні қалай?

- Бұларды түсінбеуі деген де, сөздің бұзылуынан немесе өлең құрлысының астын-үстін кетуінен болып тұрған жоқ. Әңгіме – менің өлеңімнің негізгі идеясында жатқандай. Әлемдегі поэзияда игерілмей қалған бір-ақ нәрсе бар деп ойлаймын. Ол – түйсік арқылы сезіну, білу. Бұрынғыдай айғай салу, ұрандату дегендердің базары қазір өтіп кеткен. Өзіңіз білесіз, адамдардың жаратылысы, ақыл-ойы мен мінез-құлқы заманға сай үнемі өзгеріп отырады. Қазір адамдарға қарасаңыз бір түйіткілдің, бір сезімнің жетегінде жүрген сияқты. Солай ма? Ол – бүгінгі тұрмыс-тіршіліктің қалыптастырған психологиялық қалып-тарихы. Бұл психологиялық тарих – бір кезең емес. Қандай ой, түйткіл басқа келді, соны поэзия тіліне түсіремін. Ал «Ой, бұлбұл-ай, ой, дәурен-ай, ол солай-ай...» деген секілді ашық немесе түсіндіріп жазуды өз басым қаламаймын.

МЕН ОСЫ КҮНГІ КӨП ЖАЗУШЫНЫҢ ЕҢБЕГІНЕН ТИТТЕЙ ДЕ ҰЛТТЫҚ АЙШЫҚ ТАБА АЛМАДЫМ, БҰЛ – БІР. ЕКІНШІДЕН, СӨЗЕРІ ЫЛҒИ ТҮСІНДІРУМЕН

- Сіз негізінен өлеңді астарлап жазасыз ғой, солай ма?

- Негізінен соған саяды. Астарлап та жібермеймін. Бірақ ойымның тосын түйткілі болғандықтан оқырманға біраз түсініксіздеу болатын шығар. Сөздің қисыны келгенде айта кетейін, саусақпен санап аларлықтай жазушылар болмаса, мен осы күнгі көп жазушылардың еңбегінен титтей де ұлттық айшық таба алмадым. Бұл – бір. Екіншіден, сөздері ылғый түсіндірумен кетеді. Анау былай болған, мынау солай өткен, анау сүйткен деген секілді... Ей, ағатай-ау, ол өзі әдебиет болғаннан кейін, алдымен көркемдік жағынан келу керек қой. Айтпағыңды сен түсіндірме, оқырман өзі аңғарып түсіну керек, әрі өлең оларға көркем сезім силауы керек. Яғни ондағы нелер сұлу сөздер, не керемет сөз иірімдері бір тұтас болуы шарт. Ал қазіргі әдебиет осыдан жұтап барады. Оның бұлай жұтауының өзі тілге байланысты болып отыр.

«ҚАЗАҚ ӘДЕБИЕТІ ҚАРТАЙДЫ, ТОҚЫРАДЫ» ДЕГЕН СӨЗДІҢ ЖАНЫ БАР. БІЗ ӘЛІ ЕСКІ СОЦИАЛИСТІК РЕАЛИЗМНІҢ ИЛЕУІНЕН ШЫҒА АЛАЙ ЖҮРМІЗ

- «Қазақ әдебиеті қартайды, тоқырады» деушілер бар, сіздің бұл сөзіңіз  осының дәлелі емес пе?

- «Қазақ әдебиеті қартайды, тоқырады» деген сөздің жаны бар. Өйткені, біз әлі ескі сартабан социалистік реализмнің илеуінен шыға алмай келеміз. Бұл сөзім кейбіреулердің шамына тиетін шығар. Мен ақиқатын айтып отырмын. Әдебиет бұл қалпында тұра алмайды, егер тұрса қазіргі тұрмыс-тіршілігімізге, адами сезімімізге төтеп бере алмайды. Кешегі әдебиет әлсіз, тоқырады дегенен аулақпын. Оның небір керемет үлгілері бар ғой. Мысалы, Мұхтар Әуезовтың «Қараш-қараш оқиғасы», «Қилы заманды», «Көксеректі», «Қорғансыздың күні» жазылғанда сол кездегі «жаңа әдебиет» деген ағымды басталған ғой. Әрқашан әдебиет осындай жаңарып отырмаса, кеш қалып қоямыз.

- Шындығында қазіргі әдебиет сол кездегі әдебиетке жете алмай қалған жоқ па?

- Оған жете алмай қалғандар көп, оған жетем деп әуреленудің де керегі жоқ. Ақиқатын  айтқанда, ол – мүлде басқа әдебиет.

ӘДЕБИЕТКЕ «КЕЙІН» ЖӘНЕ «БҰРЫН» ДЕГЕН ӨЛШЕМ ҚОЙЫЛМАУЫ КЕРЕК. ӘДЕБИЕТ – БҰДАН МЫҢ ЖЫЛ БҰРЫН ЖАЗЫЛСА ДА ӘДЕБЕТ, БҰДАН МЫҢ ЖЫЛ КЕЙІН ЖАЗЫЛСА ДА ӘДЕБИЕТ. ӘДЕБИЕТ – ӘЛЕМДІК ОЙ ТУЫНДЫСЫ

- Тәуелсіз Қазақстанның қазақ әдебиеті қалыптасып үлгерді ме?

- Бұл туралы жазушылардың біразы айтып та жүр. Жақында бір үлкен жазшының аузынан «Қазір дүние онша сабасына түсе қойған жоқ, сондықтан жаңа заман әдебиетін жасауға асықпау керек» деген сөзді естіп қалдым. Мұны оның қандай оймен айтып отырғанын біле алмадым. Бірақ мен бұл пікірмен келісе алмаймын. Қазір социалистік қысым, ұжымшылдық-коллективизм деген талқандалып, жаңа заман орнады. Уақыт жүген-ноқтаңды сыпырып алып, қайда барсаң, сонда бар, еркінсің деп отырған жоқ па?! Қаламгерлердің іздегені де осы емес пе? Қай тақырыпта, қай жанрда қалай жазамын десең де, тізгін-шылбырың өз қолыңда. Биліктің де, басқаның да таласы жоқ. Неге жазбасқа?! Жазып жүргендер бар, бірақ ахуал тәуелсіз Қазақстанның қазақ әдебиеті қалыптасты деуге келмейді. Әдебиетке «кейін» және «бұрын» деген өлшем қойылмауы керек. Әдебиет – бұдан мың жыл бұрын жазылса да әдебиет. Тіпті, бұдан мың жыл кейін жазылса да, әдебиет. Әдебиет – әлемдік ой туындысы. Ал енді тақырып салмақты, түр тарихи шығарма болып зерттеуді  талап етсе,  оның жөні бір басқа. Модернизм (мұны мен түйсік, елес әдебиеті деп жүрмін) әдебиетіне де ешқандай уақыттың, мезгілдің, саясаттың әсері болмауға тиіс, тіпті әулиеліктің, данышпандықтың керегі жоқ. Бұл – осындай. «Әдебиет харектір ашады» дегенге өз басым сенбеймін. Бәрі сенің жазушылық шеберлігіңе байланысты. Адамның харектерін, образын ашу деген бір қыспақтар бар ғой. Ал модернизм әдебиеті оған  еркін қарайды, одан аттап та кетуі мүмкін. Ол сенің жазушылық шеберлігіңе байланысты. Міне, осыдан барып қазіргі әдебиетте шабандау барлығы байқалады. Ауылдың аз жазылып, қаланың жазылмай жүргені, нарықтық экономикаға бойлап бармағанымыз шын. Модерним әдебиетіне мұның бәрінің қажеті жоқ. Әрине, саясат қалыптастырған қоғамдық өмірді де жазуға болады. Бірақ кешегі күннің өмірі саған өмір бола алмайды. Ал сенен кейінглердің өмірі саған тағы өмір бола алмайды. Әр дәуірдің бір-біріне ұқсамайтын өз өмірі бар. Демек, сол өмірді қотара жазу – әдебиетінің міндеті. Шыңғыс Айтматовтың шығармалары нақты өмірден алынса да, түйсік әдебиетімен жазылған. Оларды мыңжылдан кейін оқысаң да өз құнын жоғалтпайды. Дәуір шеңберінен аттап кеткендіктен де құнды болып тұр. Бізге, міне, сондай әдебиет қажет. Өкінішке орай, ондай әдебиеттің ауылы алыс болып тұр. Қазір бір жастар модернизммен жазып жүр, көп-көрім сауаты бар, бірақ тіл дегеннен мақұрым. Жұтаң тілмен жазылған шығармадан қандай жылулық сезінерсің.

ҚАЗІРГІ ЖАСТАР ТОЛЫҚ ҚАНДЫ ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕ СӨЙЛЕЙ АЛМАЙДЫ. ШЫНЫ КЕРЕК, ОНДАЙ ОРТА ДА ЖОҚ ҚОЙ СӨЙЛЕП ТҰРҒАН

- Жастар талпынысына көңліңіз толмайтын сияқты ғой?

- Әңгіме толу-толмау да емес. Өйткені бұл жазушылар да осы – заманның туындысы. Олардың күн көріп отырған тілі – қазіргі қазақ тілі. Бірақ жазушыда тырысу, іздену деген болуы керек емес пе? Қазіргі жастар толық қанды қазақ тілінде сөйлей алмайды. Шыны керек, ондай орта да жоқ қой сөйлеп тұрған. Сенің үлкен жиындарың, үкімет пен парламентің  басқа тілде сайрап тұрған жоқ па? Сенің келелі шығармаларың да басқа тілде жазылған. Сонда бұлар тілді қайдан табады? Шабандаса мейлі, бірақ зер салып, ізденулері керек. Бір жастау жазушы: «Шапаны қызыл тобыққа дейін түсіп тұр» деп жазыпты. Қазақ «қызыл тобыққа дейін» деп айтпайды, «қызыл асыққа дейін» деп айтады. Тіпті, жастарды қойып үлкен жазушылардың өзі сөзді бұзып, тек елден естігенін ғана қағазға түсіріп  жүр. Мысалы, «аузын ашса жүрегі көрінеді» деген тұрақты сөз тіркесі бар ма қазақта? Ол тіпті физологиялық тұрғыдан да дұрыс келмейді ғой. Оның дұрысы «аузын ашса көмейі көрінеді» емес пе? Енді бірулері «Қойшы көбейсе, қой арам өледі» деп қолданып жүр; оның ежелгі нұсқасы «Молда көбейсе, қой арам өледі» емес пе еді? «Пора-пора болып терлейді» деген недеген сөз. «Алты айрығынан тер ақты» деген сөз ғой баяғы. Мұны көріп отырып бүгінгі жастарды кіналаудың өзі артықтау болар.

- Сөзді бұзып сөйлемеу үшін не істеу керек?

- Радионы тыңдап, теледидар көрсеңіз, кітаптарды оқысаңыз – жаңағыдай жаңсақ жазылған сөздер көп. Осылай кете берсе, қазақ тілі тіл болып бір кәдеге жарай ма?! Мүмкін емес қой. Қазақ тілінің ықпалын  күшейтеміз деген бір басқа да, ал тілді бұзып қолданып жүргенді түзеу бір басқа. Бұдан бұрын бір жиналыста мен мынадай бір ой айтқан едім: телеарна мен радиоға, баспаларға тілді жақсы біледі-ау деген адамды сырттай бақылаушы етіп қою керек деген. Егер ол адам «осы қалай екен» деген күманды сөздерге түзету енгізіп, ақыл-кеңесін айтып отырса, 5-6 жылдың ішінде талай сөз түзеліп кетер еді. Ал мына бұзылған тіліңді түземей тұрып, «Қазақ тілін жарылқаймын» деу бос сөз. Мұндай бұзылған сөздер әрберден кейін басқа ұлт емес, қазақтың өзіне керек болмай қалады. Өйткені, күш-қуаты әлсіз, алымдылығы жоқ, келелі кеңестен құралмаған, сенің жан дүниеңді бір сапырып жібере алмаған, бар-жоғыңды түгендей алмаған, картоп сатуға әрең жарап тұрған тіл кімге керек? Ал жастар қайтеді, осы білгенімен алға зымырайды. Қанша жерге баратынын бір Құдай біледі.

МЫНА ЗАМАНДА АҒЫЛШЫН ТІЛІН БІЛМЕЙ, ІЛІККЕ ЖАРАП, ХАЛЫҚАРАЛЫҚ АРЕНАҒА ШЫҢА АЛМАЙСЫҢ. ОЛ – ӨРКЕНИЕТТІҢ, БІЛІМ-ҒЫЛЫМНЫҢ ТІЛІ БОЛЫП ТҰРҒАН ЖОҚ ПА? НЕГЕ ҮЙРЕНБЕСКЕ?!

- Бүгінгі «Үш тұғырлы тіл» дегенге қалай қарайсыз?

- Мұны көп адам жақсы көрмей жүр ғой. Меніңше бұл – өте дұрыс. Мына заманда ағылшын тілін білмей, ілікке жарап, халықаралық аренаға шыға алмайсың. Ол – өркениеттің, білім-ғылымның тілі болып тұрған жоқ па? Неге үйренбеске?! Ал орыс тілі – өзіңнің күнделікті үйреншікті тілің. Ал қазақ тілі – өз тілің, бір-ақ жаңағы екі тіл үстемдік алып, қазақ тіліне ерік бермей тұр. Сондықтан осының себеп-салдарын іздеп, кемістік жағын түзеу керек. Туған тіліміз орыс тілі мен ағылшын тілінің көлеңкесінде қалып қалмауы керек. Егер қаса-қана мемлекеттік тілді қолданбайтындар, қорлайтындар болса, заң бойынша жауапкершілікке тарту керек. Тіліміз  қауқарланып күшіне еніп  тұрса, біз неден қорқамыз.

ҚАЖЫҚҰМАР ШАБДАНҰЛЫНЫҢ БІРЕУГЕ ЕЛІКТЕГЕНІН ӨЗ БАСЫМ КӨРГЕН ДЕ, БІЛГЕН ДЕ ЕМЕСПІН. БАСҚА БІРЕУГЕ ЕЛІКТЕП ЖАЗАТЫН ҚАЛАМГЕР – ОЛ ЕМЕС

- Жақында жазушы Дулат Исабеков республикалық «Үш қоңыр» газетіне берген сұхбатында Қажықұмар Шабданұлының 6 томдық «Қылмыс» романының мемлекеттік сыйлыққа ілінбей қалған себебіне былай уәж айтыпты: «Шынын айтсам, бұл мемлекеттік сыйлыққа ұсынатындай соқталы шығырма емес. Ашу-ызамен жазылған ұзын сонар мақала сияқты. Екіншіден, ол әлі аяқталмаған. Ал мемлекеттік сыйлық алатын шығарма «Аласапыраннан» артық болмаса, кем болмауы тиіс». Сіздің бұған алып-қосарыңыз бар ма?

- Қажекеңнің көп томдық бұл шығармасын бастан-аяқ зер салып толық оқыған адам болса, соның бірі – менмін. Алғашқы үш кітабына Қытайда жүргенде қанықпын. «Қылмыстың» үшінші кітабының түпнұсқасын Шыңжаң халық баспасына кезінде мен апарып берген едім. Өкінішке орай, алғашқы екі кітабы жұрт қолына тигенімен, үшінші кітабы түптелмей жатып қолды болды. Ол бір тарихи, саяси жағдай. Ал енді сіздің сұрағыңызға оралар болсақ, Д.Исабековтың бұл пікірін оқып мен біртүрлі тітіркеніп кеттім. Адам баласы өзінен өзі қымсынатындай бір ыңғайсыз жағдай болған. Аталған романды Дулаттың толық оқып шыққанына күмәнім бар. Бас кейіпкер Биғабылдың тұтас өмірін өзек еткен аласапыран дүние өрби келіп, соңында оның атамекені Қазақстанға оралуымен аяқтайды. Одан ары ол қайда барады?! Мен Дулатты жақсы білемін, сыйлаймын, көкейіне түйгенін бетке айтатын, жүректі, қаламы қарымды жазушы, драматург. Ал Қ.Шабданұлы туралы бұл пікірінің асығыс, ойланбай айтылғаны көзге ұрып тұр. Сіз білесіз бе, тұрмеде жатып 6 том кітап жазбақ түгілі, алты жол өлең жазудың өзі қаншалықты қиын екенін. Ештеме жазбаған күннің өзінде 40 жыл бойы тентіреп жүру бір жазушы үшін қандай қасырет екенін жақсы түсінуіміз керек еді. Амал нешік!.. Мұны «жаңылмайтын жақ жоқ, сүрінбейтін тұйяқ жоқ» деп түсінгеніміз дұрыс сияқты. Әрине, түрмеде көрген азап бір бақа да, әдебиет деген бір басқа. Азап пен әдебиет өлшенбейді ғой. Солай болған күннің өзінде «Қылмыс» романының көркемдік деңгейі, оқиғасының соқталдығы, қамтыған мазмұнының ұлан ғайыр кеңдігі, шөліңді қандыратын тілдік ирімдер, бүгінгілерге таңсық қазақ тілінің өрнегімен шебер өрілуі, романдағы сипатталған шындықтың бүкіл Қытай үкіметіне әсер етуі, оны секем алдыруының өзі неге тұрады. Сол үшін де жазушы Қабдеш Жұмаділов «Қылмыс» үшін жанын салды, әлі салып та келеді.

- Қабдеш демекші, Қабдеш Жұмаділов Шабданұлына жерлестік, ағайыншылық жасап жүрген жоқ па?

- Мүлде олай емес. Қ.Жұмаділов ондайға баратын, көрінген жерге бей-берекет тұмсық сұғатын қаламгер емес. Әдебиет – ардың ісі дейтін болсақ, ол азаматтығын танытып, кітаптың шығуына мұрындық болды. Бастан-аяқ «Қылмыстың» алты кітабын бір емес, бірнеше рет оқып шыққан Қабдеш қана. Оның бұл кітапқа әділ бағасын беріп, сыйлық алуына шыр-пыр болғанының несі айып. Егер Дулат айтқандай, «Қылмыс» «Ашу-ызаман жазылған ұзын сонар мақала сияқты болса», «Жас алаш» газеті қор құрып, қоғамдық пікір жинап, «Қылмысқа» сыйлық дайындап әуре болмас еді ғой. Ақиқатын айтар болсақ, «Қылмыс» жеңіл қарайтын оңай, оспақ туынды емес. Оны қазақ әдебиетіндегі заты бөлек, шоқтығы биік ұлы еңбек деп айтуға әбден хақымыз бар.

- Қажығұмар Шабданұлы біреуге еліктейтін жазушы ма?

- Ол кісінің біреуге еліктегенін өз басым көрген де, білген де емеспін. Басқа біреуге еліктеп жазатын қаламгер – ол емес. Өзі көрген, білген, миына тоқыған дүниелерді ешкімге ұқсамайтын әдіспен шебер суреттеп, сомдағаны біз сөз етіп отырған «Қылмыс» романынан байқалып тұрған жоқ па?! Қажекең аса зерек,  есте сақтау қабілеті өте күшті, бір айтқанын екінші қайталамайтын адам. Біздер сияқты материал іздеп алашапқын болмайтын, сарабдал жазушы. Оның өзгешелігі де осында. Бірақ М.Әуезовтың шығармаларын өте сүйіп оқитын. Әсіресе, «Қилы заманды» қолынан жиі көретінмін. Бұлардан бөлек кітап сөресінен «Мыңбір түннің» сегіз томынан басқа кітап көрмеуші едім.

ЕГЕР ҚАЖЫҚҰМАР ШАБДАНҰЛЫ 1987 ЖЫЛЫ ЕКІНШІ РЕТ  15 ЖЫЛҒА СОТТАЛМАҒАНДА «ҚЫЛМЫСТЫҢ» 6 ТОМЫ ҚЫТАЙДЫҢ ӨЗІНДЕ ЫҢ-ШЫҢСЫЗ БАСЫЛЫП ШЫҚҚАН БОЛАР ЕДІ

- Биліктің «Қылмыс» романын онша елеп-ескермей тұрғаны Қытай мен Қазақстан арасына сызат түспесін дегеннен туындап отырған жоқ па?

- Қажығұмар Шабданұлы өз тағдырын, көрген азабын жазғанымен, Қытайдың саясатына, беталыстарына соқпай, сүйкенбей өте алмады. Бірақ оспадарлықпен орынсыз айтқан, жағадан алып, бет жыртқан жері жоқ. Бәрін кәдімгі әдеби этикамен әдемі жеткізіп отырған. Осы арада басын ашып айта кетейін, жазушы шығармасына тұздық болған – Қытайдың сол кездегі саясаты. Реформашыл саясаткер Дың Шаупың билігі орнағаннан кейін  «әсіре солшыл саясат жүргізілді, көп адам жазықсыз жазаланды» деген баға беріліп, көп адам ақтаған болатын. Ақталғандардың ішінде Қажекең де, мен де бар едім. Ал Шабданұлының 1987 жыды 15 жылға темір тордың аржағына қайта тоғытылуы алдыңғысымен мүлде қатысы жоқ. Бұл бір кездей соқ,  келеңсіз жағдай еді. Егер осы жолы Қажекең сотталмағанда «Қылмыстың» 6 томы Қытайдың өзінде ың-шыңсыз басылып шыққан болар еді. Бәрібір Қытай билігі «сен қылмыскерсің» деп қағаз-қаламын қолынан тартып алған жоқ. «Қылмыстың» соңғы үш кітабы осы темір тордың ішінде дүниеге келді. Егер Қажекең Қытайға өте қауіпті адам болса, онда мұндай мүмкіндік бермес еді. Сондықтан мұнда сіз айтқандай екі ел арасына селкеу, сызат түсетіндей үлкен мәселе жоқ деп ойлаймын. Жаңағыдай екіұдай пікілердің шығуы, «Қылмысты» бастан-аяқ әділ сын көзбен дұрыстап оқымағанның кесірінен болса керек.

Саясат деген күннің өзінде осы біз неден қорқамыз? Тәуелсіз ел болғанымыз қайда?! Оның үстіне көркем шығарманың не кінәсі бар? Кітапта қазақтың тарихы, рулар қарым-қатнасы, тіпті жалпы қазақтың жаратылысы сол күйімен тұнып тұр ғой. Сыйлыққа ұсынылғаннан кейін мемлекеттік сыйлық берілмеген күннің өзінде, оның шарттарына сәйкес келмеген күннің өзінде Қ. Шабданұлы атаусыз қалмау керек еді. Егер бұл кітапты ел оқыса, жастар білсе, ұлтымыздың рухының өсуіне үлкен үлес болар еді. Біз сырттағы тарихымызды сыйлауымыз керек, Қажекең сияқты ұлтымыздың азаматтарын хан көтеріп, қазіргі жастарға үнемі айтып, үлгі-өнеге етуіміз керек қой.

МЕН «ҚАРАЛЫ КӨШТІҢ» ОҚИҒАСЫ БІТІК, ЖАҚСЫ ШЫҒАРМА ЕКЕН. ОСЫНЫ ТАҒЫ БІРАЗ ЖЕТІЛДІРЕ ТҮСІП, МЕМЛЕКЕТТІК СЫЙЛЫҚҚА ҰСЫНУҒА НЕГЕ БОЛМАСҚА» ДЕП АЙТҚАНЫМ РАС

- Жәди Шәкенұоының «Қаралы көшін» оқыдыңыз ба?

- Оқыдым.

- Қандай екен?

- «Қаралы көште» суреттелген оқиғалар мен көтерілістердің көбін мен біле бермейді екенмін. Бірақ мен бұл романды оқып тәнті болдым. Оқиғалардың көбі фактіге сүйенілген. Сондықтан да романның тартымдылығы мен шынайылығы басым.

- Жақында бір қаламгер інілеріңіздің аузынан: «Жәди Шәкенұлының  «Қаралы көш» романын Жаушылар одағында талқылағында Серік ағамыз: «Бұл роман мемлекеттік сыйлық емес, Нобель сыйлығын алуға татиды» деп айтыпты» дегенін естідім. Бұл рас па?

- Әлімжан, сен де мені біраз білетін шығарсың. Мен олар айтқандай кісі емеспін. Ондай оспадар сөзді өз басым жек көремін. Мен «Қаралы көштің» оқиғасы бітік, жақсы шығарма екен. Осыны тағы біраз жетілдіре түсіп, мемлекеттік сыйлыққа ұсынуға неге болмасқа» деп айтқаным рас. Ал Нобель сыйлығы деген сөзді мен ауызға алған емеспін. Нобель сыйлығы кісі ойнайтын сыйлық емес қой. Алайда «Нобель сыйлығын біз де алушы едік» деп кеуде ғағып жүргендер бар ғой. Мықты болса, алып көрер. Өзің ойлап көрші, «Қаралы көшті» тым жоғары нәрсемен салыстыру әбестік қой. Сен мұны айтасың, «Жақында жазушы Тұрсынәлі Рыскелдиевтің 70 жылдық мерейтойында Қапшықбайұлы Т.Рыскелдиевті Ілияс Есенберлиннен жоғары тұрады депті» деп айтып жүргендерді қайтесің. Тұрсынәлі туралы баяндама жасағаным рас, бірақ онда Ілияс Есенберлин туралы бір де бір сөз жоқ-тын. Ол туралы Т.Рыскелдиевтің өзі де ойламаған шығар. Осындай жеңіл ауызбен өсек шығаратын бірлі жарымды адамдар бар. Кейбірінің кім екенін де білемін. Ол айтқан әңгімесін елге күлдіртіп тыңдату үшін бе, жоқ адамды мазақ, келеке жасау үшін бе, әдейі шығарған секілді. Бұл – оның маған жасаған қиянаты, жапқан жаласы.

«ҚАРАЖОРҒА» ҚАЗАҚТА БҰРЫННАН БАР БИ. БҰҒАН ЕШКІМ ТАЛАСПАЙДЫ, ТАЛАССА, ӘЛДЕҚАШАН СОЛАРДЫҢ БІРЕУІ БІРДЕМЕ АЙТҚАН БОЛАР ЕДІ ҒОЙ

- Қазір «Қаражорғаның» қазақтың биі екеніне күманмен қарайтындар да пайда болыпты. Бұл туралы пікіріңізді білсек. 

- «Қаражорға» биіне екі-ұшты ойда болудың қажеті жоқ. Ол – қазақта бұрыннан бар би. Бұған ешкім таласпайды, таласса, әлде қашан солардың  біреуі бірдеме айтқан болар еді ғой. Менің бала кезімде Қытайдың қазақтарында осы би бар болатын. Біз сол  кезде билеуші едік. Шыны керек, «Қаражорғаны» бұл жақтағы халық та жылы қабылдады.  Қазіргі жастар жаңа өмірге сәйкестіріп керемет билеп жүр. Сөйтіп, бұл би бүкіл Қазақстанның түкпір-түкпіріне тарады.  Біз бұған қуануымыз керек. Біз неге осы қазақ әдебиеті мен мәдениетіне жаңа келіп қосылған құнды дүниелерге күмәнмен қарай береміз. Басқалардан ұялмаймыз ба?!.

ҚАЗАҚТЫ КӨБЕЙТКЕНДІ ҚОЙЫП, БАРҒАН САЙЫН АЗАЙТЫП АЛМАСАҚ БӘРЕКЕЛДІ

- Қазақтың санын қалай көбейтеміз?

- Қазақты көбейткенді қойып, барған сайын азайтып алмасақ бәрекелді. Айналайын, сенің «оралман» деген қара орман халқың шетелде жатыр ғой. Соны бізге Құдай өзі сыйлап отырған жоқ па?! Бала туып, халықтың санын көбейтіндер де – сол оралмандар. Мемлекеттік тілде сөйлейтіндер де – сол оралмандар. Сондықтан шетелдегі қалың қандастарымызды тарихи Отанына тездетіп оралту керек. Бұл Қазақ Елінің ХХІ ғасырдың басындағы басты саясаты, негізгі қам-қарекеті болуы тиіс. Кешеулетуге әсте болмайды. Егер кешеуілдетсек, өмір бақи опық жейтін боламыз.

- Қазір шетелдерден «мамандығы бар қазақты қабылдау керек» деп отырған жоқ па?

- Бұл дұрыс емес. Тойғаннан кейін нанды бір үзіп алып, олай-былай тастауды қазақ «нантептілік» дейді. Сол сияқты бұл «халықтептілік» болады. Халқыңды толық келтіре алмай жатып, ал келгендерін «оқығандар», «оқымағандар» деп сортқа бөлсең қалай болғаны. Сен бәрін қабылдасаң, оның ішінде оқығаны да келеді, оқымағаны да келеді. Оның оқымағандары егінші, малшы болар. Ол жаман ба? Ертең олардың балаларынан Елбасы, ғалым, оқытушы, техник, инженер, ақын-жазушы тағы басқа шықпасына кім кепіл?! Мұны неге ойламаймыз? Қазір «Қазақстан оқыған қазақты ғана алады екен, білімі жоқтар оларға керек емес екен» деген сөз шетелдегі қандастарымыз арасында желдей есіп жүр. Біреуінің жағдайы келмесе, біреуінің қолы қысқа шығар. Сол үшін олар кінәлі ме, айыпты ма?! Оралмандар Көші-қон агенттігіне барса, квота беру үшін мамандығы барға 10 балл, ал мамандығы жоққа 2 балл қояып қанша әуреге салғаны есімізде қалып қойды. Ол білім алып келе алмағанымен, елге адам әкеліп отыр ғой. Жарайды, ерекше керек мамандар болса, ұсыныс жасап шақырып алайық. Мұндай тәсіл де қазір іске асып отырған жоқ қой. Бұдан 15 жылдың алдында Қытайдан бір шоғыр түрлі мамандық иелері келді, оның ішінде өзің де барсың. Айтшы, соларға кім ие болып мамандығы бойынша жұмысқа тартты. Ешкім тартқан жоқ, көбі күн көріс үшін базар жағалап кетті. Мұны неге ескермейміз?!

Оралмандарға қатысты саясаты өте әлсіреп кетті. Осының кесірінен қазір көші-қон саябырлап барады. Оның үстіне Көші-қон комитеті де жабылып тынды. «Тоқал ешкі мүйіз сұраймын деп құлақтан айрылыпты» дегеннің керін кимесек болғаны.  Егер жағдай осылай жалғаса берсе, күндердің бірінде көші-қон мүлдем тоқтап қалуы ғажап емес.

АДАМ БҰЗЫЛДЫ ДЕУ ҚИСЫНҒА КЕЛМЕЙДІ. ШЫНАЙЫ АДАМ БҰЗЫЛАТЫН БОЛСА, ДҮНИЕНІҢ ТАС-ТАЛҚАНЫ ШЫҒАДЫ. АДАМЗАМАНДЫ ҚАЛАЙ БҰЗАДЫ. АДАМДЫ БҰЗСА, ЗАМАННЫҢ ӨРКЕНИЕТІ БҰЗАДЫ

- Адамды заман бұза ма, жоқ заманды адам бұза ма?

- Адам бұзылды деу қисынға келмейді. Шынайы адам бұзылатын болса, дүниенің тас-талқана шығады. Ал заманды қалай адам бұзады? Адамды бұзса, заманның өркениеті бұзады. Адамның қызметі, ақыл-ойы мен рухани мәдениетнің көп бөлегін қазір осы өркениет жаулап алды. Осыған байланысты адамның міндеті мен рөлі барған сайын әлсіреп барады. Бұрынғы көмпіс, адал еңбегімен күн көретін қаратабан, қуанатын, қайғыратын адамдар азайып барады. Оның міндетін техника тартып алып отыр. Күнделікті тұрмысқа да техника кіріп алды. Отың жанып тұр, суың қайнап тұр, тамағың пісіп тұр,  жарығың жанып тұр.  Өркениеттің шексіз дамуы адамзатқа қауіп төндіруі әмден мүмкін. Содан барып адамда психологиялық қалыпсыздық пайда боып, тіпті оның адамдық қасиеттен арылып робыттарға айналып кетуі де ғажап емес. Өркениетті тежеп, өз қалпында меңгере білсе, онда бұл қауіптің алдын алуға болады. Мысалы, өркениетті елде жасап жатқан жапондықтар артық электр-энергия жұмсамайды, робыттарды артық қолданбайды, техниканы артық пайдаланбайды.

- Сонда рухани мәдениет өркениеттің құрбанына айналып бара  жатқан жоқ па?

- Өте орынды айтылған сөз. Рухани мәдениетіміз өркениеттің құрбанына айнала бастады. Қазіргі адамдар өркениетсіз аттап басқысы келмеді. Қит етсе, өркениет адамға қызмет жасау керек деп біледі. Солай емес пе? Сенің ойыңды да, сенің қиялыңды да, сенің санаңды да бауырап, жаулап алған өркениет емес пе?! Онысыз жан бағудан қалып барады ғой адамдар. Ал балалардың бар еңбегі-ермегі – күндіз компьютер, түнде интернет. Содан айрып көр, балаң не болар екен. Егер одан аулақ болса, шектен аспаса – өз қиалымен бірдеме ойлап, өз ойымен сабақ оқып, өз ойымен есеп шығарар еді. Ал сенің қиялың мен ойыңды комьпютер алып мен телефон жұмыс жасап беріп тұр ғой.  Осыдан барып адам бұзылмағанда, заман бұзыла ма?! Мұны айта беріп, адам мен техниканы қарысы қоюдың өзі қиын. Өйткені комльютерсіз қазіргі ақпаратқа қол жеткізу мүмкін емес. Алайда осы өркениеттен жеңілмеу үшін, алдағы алысқа аман жету үшін саналы өркениет пен имандылық керек. Салауатты өмір салтын қалыптастыра білуіміз керек.

- Әңгімеңізге рақмет! Жаңа белестерге жете беріңіз!

Сұхбатты жүргізген Әлімжан Әшімұлы 

Сұхбат беруші: ақын-жазушы Серік Қапшықбайұлы, Шыңжаң жазушылар одағының, Қазақстан жазушылар одағының мүшесі. Қытай мемлекеттік сыйлығының иегері. Қазақ Елі тәуелсіздіңгінің 10 жылдығына орай арнайы медальмен марапатталған. Он шақты поэзиялық, прозалық кітаптың авторы.

Ескерту: Бұл сұхбат ақын-жазушы, марқұм Серік Қапшықбайұлынан 2010 жылы қараша айында алынған. Ақын Серік Қапшықбайцұлы 2018 жылы 15 қаңтар күні 83 жасында Астанада қайтыс болды.  

Abai.kz