Бердібек Бияров, филология ғылымының кандидаты:

Жер-су аттарына, кейбір құрылыс нысандары мен көшелерге байырғы ұлттық атауларын қайтару алғаш егемендік алған жылдары қарқынды жүргені белгілі. Қазір бұл үрдіс саябырсып тұр. Жалпы, жер-су атауларының лингвистикалық табиғаты, оны қою­дағы ерекшеліктер жөнінде осы саланың маманы, филология ғылы­мының кандидаты Бердібек Бияровпен аз-кем әңгімелескен едік.

Бердібек Бияров, филология ғылымының кандидаты:

Жер-су аттарына, кейбір құрылыс нысандары мен көшелерге байырғы ұлттық атауларын қайтару алғаш егемендік алған жылдары қарқынды жүргені белгілі. Қазір бұл үрдіс саябырсып тұр. Жалпы, жер-су атауларының лингвистикалық табиғаты, оны қою­дағы ерекшеліктер жөнінде осы саланың маманы, филология ғылы­мының кандидаты Бердібек Бияровпен аз-кем әңгімелескен едік.

- Бердібек Нұралдаұлы, маман ре­тінде жалқы есімдердің, түрлі ат-атау­лардың өзіндік ерекшеліктері туралы пікіріңізді білсек...

- Адамзат баласы алғаш жаратылып тілі шыққанда, ең алдымен дене мүше­ле­рінің аттары мен туыстық атаулар, зат, сын, сан есімдер, етістіктер пайда болды деген ғылыми болжам бар. Сонымен бірге, мен айтар едім, жалқы есімдер де осы топтармен қатар шыққан көне тілдік құбылыс болып табылады деп. Өйткені жалқы есім­дер­дің негізгі қызметіне бағыт-бағдар беру, бір нәрсені басқасынан бөліп көрсету жа­тады. Алғашқы адамдар барар жерін бел­гілеп, бірінен-бірін ажырату үшін ат қо­йып, айдар тағуға мәжбүр болған. Ал­ғаш­қы жалқы есімдер тілдің дамуына орай бір буынды сөздерден құралып, кейін ойдың күр­деленуіне сай күрделі атаулар пайда бол­ғаны даусыз. Мәселен, тауды «тау», суды «су» деген. Тауларды бір-бірінен ажы­рату үшін Ақтау, Қаратау деп жіктеген. Сон­да жалқы есім алғашқы қауымдық құры­лыстан бастап үзбей қоғамның ең ма­ңызды бір қызметін атқарып келеді деу­ге болады.

- Сіздің пікіріңізше, жалқы есімдер кәдімгі шартты таңба болғаны ғой?

- Атаулардың таңбалық сипаты бар. Оны қойып, бүкіл сөздің өзі зат, құбылысқа берілген таңба ғой. Мысалы, бор сөзі боз сөзімен ұялас келіп, «ақ түсті» деген мәнде затты таңбалайды, атайды. Ал енді жалқы есімдердің таңбалық қасиеттері бірдей емес. Адам есімдері (антропонимдер) таза таңбалық сипатта болады. Бала туғанда кез келген ат қойылып кетуі мүмкін. Ол есім баланың табиғатына сай келуі де, келмеуі де мүмкін. Ал торы түсті жылқыға «жирен» сөзін қатыстырып ат қоя алмайсыз. Оған Торықасқа, Торжорға, Торшолақ секілді атаулардың бірі сәйкес келуге тиіс. Содан кейін жер-су аттарын таза таңба деуге келмейді. Олар өздері атайтын табиғи нысанмен тығыз байланысып, ерекше бір белгісіне сүйеніп барып жасалады. Мәселен, басы екіге айырыла біткен тауды атау үшін Айыртау, Өркештау, Емшектау секілді топо­нимдердің бірін таңдап алмаса, басқа ат нысанмен сәйкеспейді.

- Жалқы есімдердің ішінен жер-су аттарын бөле-жара атап отырғаны­ңызға қарағанда, осы бағытта зерттеп-зерделеген біраз пайымдарыңыз бар сияқты.

- Жер-су аттары біздің зерттеу саламыз екені рас және топонимдер нысанмен ты­ғыз байланысты болғандықтан, ол кәдімгі толыққанды сөз сияқты қызмет етеді. Мә­селен, Шығыс Қазақстандағы Мор­ты қаба­ғы деген жердің аты көптен бері қызық­тырып жүрді. Морты деген не сөз екен дегендей. Кейін жергілікті қарт тұрғыннан ертеректе ол жердің ақ тастарын қайнатып, әк алатынын естідім. Ендеше, ол атау Борты/Борлы атауының көне нұсқасы екен ғой деген тұжырымға келдім.

Топонимдер - халықтың дүниетанымы­нан, тіл байлығынан, эстетикалық ойлау жүйесінен мол хабар беретін сала. Әсіресе көшпелі халықтар жасаған жер-су аттары аса қымбат мұралар қатарына жатады. Олар жер бедерінің ерекше бір белгісін дәл тауып, тіл байлығын сарқа пайдаланып барып ат қойған. Табиғатпен етене ара­ласып өскендіктен де болар, мәңгі мұздағы бар тауды Мұзтау, қары жасыл түспен араласып жаздай жататын тауды Ала­тау, қысы-жазы қарайып жататын тасты тауды Қаратау деп атай салған. Сондай-ақ Қалыңсая, Тасүйез, Сарыөлең, Қарасаз, Мұзбел, Бүлдіргенсай, Күркіреме, Мойылды сияқты жер-су аттарын бүкіл әлемнің байлығына да айырбастауға болмайды. Осы уақытқа дейін небір асыл атауларымызды жоғалтып алдық. Әріден қозғайын, сонау сақ, ғұндардан тартып Алтын йыш (Алтай), Ертіс, Жайық, Еділ, Ұлытағ (Ұлы­тау) атаулары келе жатыр. Көне түркі зама­нындағы жер-су аттары таза түркі тілінде. Орта ғасырларда, М.Қашқари кезінде аздап араб-парсы атаулары араласа баста­ға­нымен, түркілік қалпы бұзылмаған. Моң­­ғол шапқыншылығымен біраз жер-су ат­тары моңғолданды, бірақ ағайын тіл бол­ғандықтан, дыбыстық жағынан тілімізге тез бейімделіп кетті. Оның үстіне моңғол­дар көшпелі халық болған соң жердің атын дәл қоятын еді. Содан барып түрікше атын калькалап аударып қана қойып отырды: Алтынтағ, Алтынды - Алтай, Суырлытағ (М.Қашқари) - Тарбағатай, Бұланды - Қандағатай т.б.

Біздің топожүйемізді ойсырата қират­қан Ресейдің отарлау саясаты мен кеңестік дәуір болды. Ол тарих белгілі болғандық­тан, оған тоқталмай-ақ қояйық, бірақ славян тілі бөтен тіл тобына жатады және адам есімдерінен көп жасалады. Сондықтан ол қазақ даласына мүлде жараспайды. Осындай кірме атаулар мен саясаттанған атаулар қаншама қазақы атауларды ығыстырып шығарды. Мәселен, үнемі соққан желі қар­ды айдап кететін Қаражер деген жерге кеңес дәуірінде стандартты қой қорасы салынды да, көп ұзамай-ақ Стандарт деп атала бастады. Оны көзіміз көрді. Енді сол кірме атауларды ауыстыру жұмысымен айналысып жүрміз.

Егемендік алғаннан соң буырқанған патриоттық сезімнің әсерімен біраз жерді қазақшалап тастадық. Жаңғырған топо­ним­дердің ішінде сәтті қойылғаны да, сәт­сіз қойылғаны да болды. Сәттілеріне бұ­рын­ғы тарихи аттарын қайтарып беруді жат­қызуға болады: Шевченко - Ақтау, Гурьев - Атырау, Медведка - Белқарағай т.б. Сәтсіз атауларға Өргебас, Шаттық ауылы, Халықтар достығы ауылы дегендер жатады. Бұл жерде жер-су аты табиғи нысанның ерекше бір белгісін білдіріп тұруы керек деген ұстаным бұзылған.

- Сонда атауларды өзгерткенде ең бірінші нені ескеру керек дейсіз?

- Біздегі кейіннен қабылданған көп атаулар сол елді мекеннің нақты сипаттамасымен сәйкес келе бермейді. Жалпы мағыналы сөздер жалқы есім орнына жүре алмайды. Ономастикалық комиссиялар­дың алдында тұрған міндеттердің бірі кірме атаулардан құтылу болса, екіншісі - кеңестік саясатпен келген Еңбекші, Жаңа­дәуір, Қызыл жұлдыз, Екпінді, Алғабас сияқ­ты атауларды аластау. Солай міндет қойып отырсақ, енді келіп Өргебас, Бірлікшіл, Махаббат сияқты әсіреқызыл сөздер қайтадан қойылып жатыр. Мұны сауатсыз­дық демегенде не дейміз? Кеңестік дәуірде «қызыл» сөзімен көптеген елді мекен аттары (ойконимдер) қалыптасты: Қызыл қыр­ман, Қызыл әскер, Қызыл ауыл т.б.

- Сіз жер-су атаулары ретінде адам есімдерін қолдануға болмайды деген ой айтып жүрсіз. Соны таратып айтып берсеңіз.

- Оны мен ойлап шығарғаным жоқ, ондай заң бар. Жер-суға адам есімдерін қою, негізінен, орыс атаулары арқылы келген (Алексеевка, Николаевка т.б.). Қазақ­тар да қолданған: Нартай жұрты, Боранбай көңі т.б. Бірақ қазақтар ірі-ірі табиғи ны­сан­дарға (макротопонимдерге) ешқа­шан адам есімін бермеген. Егер адам есімдерін жер-суға қоя беретін болсақ, көп ұзамай-ақ олар топонимдерді ығыстырып шығара­ды. Өйткені адам баласы өседі, атақтылар да шығады, ал енді жер өспейді. Сонда біз­дің ұрпақ кейін «Мұраттан» шығып, «Қай­ратқа» келдім, одан пойызбен «Са­матқа» жеттім деп сөйлей ме?

Қазір әкімшілікте істейтін немесе кә­сіп­кер азаматтар байлығына мастанып, өз ата-бабаларының есімдерін елді мекендерге беруге ұмтылуда. Жер жекеменшікке өтіп кеткен соң, кәсіпкер өз атын қоюға ұмтылуда. Мұндай үрдісті тоқтататын заң бар. Жер-су аттары мемлекеттік қорғауға алынған. Әр ұлттың картасы өзінің мемлекеттік тілінде тұруына БҰҰ да мүдделі. Мысалы, Ақмола облысының Қарабұлақ ауылы «Қарауыл Қанай би ауылы» деп аталды. Ал осы шұбатылған атауды картаға, пош­талық құжаттарға сыйдырып көріңіз. Сыймайды. Оның айтуға ауыр­лығын, эсте­ти­калық жағын айтпай-ақ қояйық. Елге ең­бегі сіңген адамдар есімін тәр­биелік мақ­сатта көшеге, мектепке, мекеме­ге, алаң­дарға берсе жарасады.

Жалпы, жер-су аттарын тілші де, тарихшы да, географ та зерттей береді, бірақ басымдық тілге беріледі. Оны жасайтын - тіл. Соған келгенде жаңа Қазақстанның географиялық, саяси карталары мемлекеттік тілде сөйлеуі керек. Әлемдік талап, әлем­дік үрдіс соны талап етеді. Тіпті елдің азаматтарының аты-жөні де ұлттық сипатта болуы керек, өйткені бұлар да ұлттық рәміздер қатарына жатады.

Соңғы кезде географиялық карталар қа­зақшаланды, алайда қате жазылған атаулар көп. Ол карталарды жасағанда тілші-ғалым қатыспағаны көрініп тұр. Мәселен, шығыстағы Үржар - Ұрыжар, Өрел - Өр­гіел, Шанағаты - Шанақатты түрінде бұр­ма­ланып берілген. Оны былай қойған­да, Солтүстік Қазақстан облысын­дағы Киргизская земля атауы кезінде патшалық Ресей бізді «киргиз» деп атаған кезден қалған топоним еді. Қазіргі қазақша картада ол жерді Қырғыздың жерлері деп тікелей аудара салған. Бұл сауатсыздық па, әлде надандық па? Ол ресми атау Қазақтың жерлері деп аталуы керек еді. «Киргизская земля» деген атаудың өзінің ХХІ ғасырдың басына дейін сол қалпында өзгертілмей келуі біздің иісалмас халық екенімізді көрсетеді.

- Кірме топонимдер әсіресе еліміз­дің шығысында, солтүстігінде әлі де көп кездеседі. Оның бәрін ауыстыру мүм­кін бе?

- Славянтілді атаулардың алғашқы легі бұдан 300 жыл бұрын ене бастаған, сон­дық­тан олар ығыстырып шығарған түркілік топонимдер ел жадынан өшіп кеткен. Мұ­ра­ғаттардан табу да қиын. Ел есінде немесе тарихи құжаттарда сақталып қалған­да­рын заңды орнына қайтару - атауларды ауысты­рудың ең оңай жолы. Екінші бір ың­ғайлы жолы «қайыра калькалау» деп аталады, яғни кезінде орыс тіліне тікелей ауда­рылған атауды қайтадан қазақшаға тіке­лей аудара салу: Жыландытау - Змейногорск - Жы­лан­дытау, Құмдақ - Песчанка - Құм­дақ т.б. Ал тарихи аты сақталмаса, мен өз зерттеулерімде «жаңадан ат қою» әді­сін ұсынып жүрмін. Ол үшін аты ауысуға тиіс ны­санды көзбен көріп, оның ерекше бел­гілерінің ішінен бірін таңдап алып, тың атау жасау. Ол үшін қазақ топонимдерінің жасалу жолдарын жақсы білу керек. Осындай қа­жеттілік­терді көрген соң, мен «Жер-су ат­тарының сөз­жасамдық үлгілері» атты ғылыми кітап жаздым. Қазір баспада жатыр.

- Ол әдістерді тәжірибеден өткізіп көрдіңіз бе? Нәтиже бар ма?

- Әрине, Шығыс Қазақстанның облыс­тық ономастикалық комиссиясының мүше­сі ретінде бірнеше рет қол­дандық. Мәсе­лен, Черновая өзені мен елді мекенінің бұ­рынғы аты Шу екенін анық­та­дық, алайда Шу атауы Қазақ­стан­да бар, қайта­лауға болмай­ды. Қарасу деп тікелей аударсақ болар еді, бірақ Қарасу атты елді мекендер де көп болып шықты. Жалпы, топонимдердің қайталануы пошта қызметін қиындатады. Ауыл маңындағы көптеген қай­нар, тұмалардың болуын ескеріп, Аққайнар атауын таңдап алдық та ауыстыр­дық. Кезінде бір мақаламда Усть-Каменогорск атауын Тас­қор­ған деген атқа ауыстырсақ деген пікір айтқан едім. Оған себеп қала­ның тасты таулармен қоршалып тұруы, кезінде бекі­ніс ретінде салынуы, «қорған» сөзінің көне түркіде «қала» мәнін беретіндігі және Ресей зерттеушісі Миллер­дің 1723 жылдары ол жерден үш үлкен сақ қорғанын табуы сияқты деректер еді. Егер Тас­қор­ған болса, Талдықорған, Жаңа­қорған, Шолаққорған сияқ­ты атаулар типіне енетін еді. Алайда Өске­мен атауы елдің ауызекі тілінде қалыпта­сып кетті. Тіпті кейбір орыстардың өзі «Уст­каман» деп атайды. Сондықтан мағынасы болмаса да, фонетикалық өзгеріске түскен атау ретінде қолдана беруге болады. Онда таңбалық қана қызмет атқарады. Қазіргі Семей сияқты. Семипалатинск атауының орнына Жетікент атауын даярлағанбыз. Мұнда жоңғар-қалмақ тілінде Долонкид - орысша Семипалатинск - қазақша Жетікент болса деген ой болған. Мұндағы долон моңғолша «жеті», кид моңғолша «ғи­ба­датхана» еді ғой. Орыстар соны аударып алған. «Кид» сөзінің орнына парсыдан кірген «кент» (қала) сөзін қолдансақ, Шымкент, Жезкент қатарына жатар еді.

Павлодар қаласының атына Қимақорда деген атау ұсынғанбыз. Көне Қимақ мем­лекетінің астанасы сол маңда болған деген тарихшылардың дерегі бар. Қимақ­тың те­мір сауытты жауынгері де табылған. Қима­қорда Қызылорда атауымен бір типке енер еді. Орда сөзінің өзі «орталық», «қала» ұғымдарын беретіні белгілі. Ал Петро­пав­л­дың орнына тарихи Қызылжар атауын неге қайтармай жүргеніне мен түсін­бей­мін.

- Жалпы, еліміздегі жер-су аттарын түгелдей ауыстыру мүмкін бе?

- Түгелдей ауыстыру деген сөз жоқ. Кірме, кеңестік және кісі есімдері мен абстрактылы мәндегі атауларды ғана ауыстырамыз. Ал ауыстыру, жаңғырту жұмыста­рының қашан аяқталатынын білмеймін, бірақ осы бір жауапты жұмыс біздің буын атқаратын міндет екенін түсінемін. Келесі ұрпақтың өз міндеттері мен жұмыстары болады. Егемендік алған соң, ешкімнен жасқанбай-ақ сауатты түрде, көпке созбай бітіретін шаруа еді ғой бұл...

- Бізде жер-су аттарын қазақша­лауға қатысты арнайы жоба-жоспар бар ма? Тіл комитеті ұйымдастыратын жыл сайынғы конференциялар мен облыстардағы ономастикалық комис­сия­лар­дың жұмысын үйлестіріп, жоспарлап отыратын тетіктер қарастырыл­ған ба?

- Әзірге ондай стратегиялық жоспарды өз басым көрген емеспін. Соған қарағанда жоқ сияқты. Негізі, стратегиялық жоспар да, ономастикалық заң да керек-ақ. Англияда итке қалай ат қою туралы арнайы заң бар. Мәселен, итке кісі атын, мемлекет атын берсеңіз қомақты айыппұл төлеуге тура келеді. Жыл сайын ономастикалық конференциялар болып жатады, бірақ нақты шешім шығарып, оны жүзеге асы­ру­ға қауқарсыз. Біз ұсынған шешімдерді жүзеге асыратын әкімшілік болса керек еді, ал олар жалтақ. Өз халқынан өздері қор­қып, жиі-жиі мораторий жариялап жатады. Сол себепті атауларды ауыстыру, жаң­ғырту, реттеу жұмыстары 20 жылдан бері созылып келеді. Әр мемлекеттік қызметкер, әр кәсіпкер, әрбір қазақ азаматы патриот болмаса, бәрі де бекер екен...

Алмат ИСӘДІЛ

"Алаш айнасы" газеті