Міне, сол күн де келді: 2012 жылғы 6 қарашада Қазақстанда «Халықтық IPO» бағдарламасы іске қосылды. Дәл қазір жұрттың бәрінің аузында тұрған сөздің бірі - ІРО. «Не істедің? Ақшаңды салдың ба? Содан не түседі екен өзі?» дейді бір-біріне. Бұған дейін, бір жыл бойы, Үкімет пен «Самұрық-Қазына» Ұлттық әл-ауқат қоры» акционерлік қоғамының тарапынан аталған бағдарламаны халықтың арасында кеңінен насихаттап, түсіндіру жұмыстары жүргізілген болатын. Сарапшылардың айтуынша, бүгінгі таңда «Халықтық IPO» бағдарламасы туралы жұртшылық толықтай хабардар және шамамен 500 мың адам осы бағдарламаға қатысуға ниет білдіріп отыр. Дегенмен, мұндай маңызды істің мәнісін тағы да түсіндіре түскеннің еш артықтығы жоқ деп ойлаймыз. «Самұрық-Қазына» Ұлттық әл-ауқат қоры» акционерлік қоғамының Басқарма Төрағасы Өмірзақ ШӨКЕЕВПЕН әңгіме негізінен осы маңызды мәселе төңірегінде өрбіді.

Міне, сол күн де келді: 2012 жылғы 6 қарашада Қазақстанда «Халықтық IPO» бағдарламасы іске қосылды. Дәл қазір жұрттың бәрінің аузында тұрған сөздің бірі - ІРО. «Не істедің? Ақшаңды салдың ба? Содан не түседі екен өзі?» дейді бір-біріне. Бұған дейін, бір жыл бойы, Үкімет пен «Самұрық-Қазына» Ұлттық әл-ауқат қоры» акционерлік қоғамының тарапынан аталған бағдарламаны халықтың арасында кеңінен насихаттап, түсіндіру жұмыстары жүргізілген болатын. Сарапшылардың айтуынша, бүгінгі таңда «Халықтық IPO» бағдарламасы туралы жұртшылық толықтай хабардар және шамамен 500 мың адам осы бағдарламаға қатысуға ниет білдіріп отыр. Дегенмен, мұндай маңызды істің мәнісін тағы да түсіндіре түскеннің еш артықтығы жоқ деп ойлаймыз. «Самұрық-Қазына» Ұлттық әл-ауқат қоры» акционерлік қоғамының Басқарма Төрағасы Өмірзақ ШӨКЕЕВПЕН әңгіме негізінен осы маңызды мәселе төңірегінде өрбіді.

- Өмірзақ Естайұлы, аса маңызды оқиғаның тұсында ол жайындағы мақаланың не сұхбаттың тақырыбын «БАС-ТАЛ-ДЫ!» деп айқайлатып қо­йып жататын әдетіміз болушы еді. Бүгін де солай айтқан ар­тық емес сияқты. 6 қарашада «Халықтық IPO» бағдар­лама­сы басталды. Бұл бағдарлама қалың жұртшылық арасында биылғы жылы ең көп тал­қы­ланған, көп күтілген жоба десе де болады. Сұхбатымызды осы маңызды мәселеден бастасақ...
- Расында да, «Халықтық IPO» бағдарламасы соңғы бір жыл ішінде ақпарат құ­ралда­рын­да, әлеуметтік желілерде ең көп талқыланған тақырыптардың бі­рі. Бұл бағдарлама Елбасының ті­келей бастамасымен өмірге жолдама алған. Өздеріңіз білесіздер, 2011 жылғы ақпан айында, «Нұр Отан» партиясының 13-съезінде Нұрсұлтан Назарбаев Үкімет пен «Самұрық-Қазына» қорына «Ха­лықтық IPO» бағдарламасын жасап, жүзеге асыру туралы тап­сыр­ма берген болатын. Осы уа­қыт ішінде Мемлекет басшысы­ның тапсырмасын лайықты оры­н­дау мақсатында бірқатар ауқым­ды, кешенді жұмыстар атқарыл­ды.
Елбасы аталған бастаманың халқымызға жасалып отырған жақсылық екенін, бұл жобаны жүзеге асыруда атүстілікке жол берілмеуі керектігін үнемі айтып келеді. Сондықтан, жауап­кер­шілігі орасан бағдарламаны жасап, жүзеге асыру үшін біз бар­лық тәжірибе мен күш-жі­ге­рімізді, мүмкіндіктерімізді сарқа пайдаландық.
Осы уақыт ішінде «Халықтық IPO» туралы отандық, халық­ара­лық сарапшылардан бастап, ресми орган өкілдері, экономика, қар­жы мамандары ақпарат құрал­дарында сан алуан пікірталас бол­ды. Бағдарламаны жасау барысында біз осы талқылауларда ай­тыл­ған барлық ескертпе, ұсы­ныс­тар­ды назарға алдық.
«Самұрық-Қазына» Ұлттық қо­ры бағдарлама туралы жан-жақты насихаттап қана қоймай, жұртшы­лық­тан келіп түскен барлық сауал­дарға мүмкіндігінше егжей-тегжей­лі жауап беруге тырысты. Өз басым осы жалпыхалықтық жобаға қа­тысты ақпарат, түсініктеме қан­ша айтылып, жазылса да артықтық етпейді деп ойлаймын.
- Оның үстіне «Халықтық IPO» термині біздің өмірімізге жа­ңадан еніп жатқан ұғым ғой...
- Жалпы, «IPO» ұғымы қазақ­стандықтардың құлағына таңсық сөз болып естілгенімен, әлем ел­де­рінің көбінде айналымға енген ұғы­­нықты термин, адал табыс та­будың бір тәсілі болып табылады. Бұл үрдіс өткен ғасырдың 80-жылдары Британияда бастау алса, қа­зір­гі кезде бүкіл әлемге кеңінен қа­нат жайған. Халықаралық сарап­шы­лардың мәліметіне сүйенсек, әлемде түрлі компаниялардың үле­сіне иелік ететін адамдардың саны 500 миллионнан асады.
- Бізде олардағы бағдарлама­лардан өзгеріс бар ма?
- Бар. Қазақстанда «Халықтық IPO-ға» 100 пайыз мемлекет мен­ші­гіндегі немесе акцияларын мемлекет иемденіп отырған компаниялар шығарылады. Және ол ком­паниялардың акциялары бірінші кезекте Қазақстанның азаматтарына, содан кейін қазақстандық зей­нет­ақы жинақтау қорларына ғана сатылады.
Өзіңіз ойлаңызшы, бізде осы­ған дейін қалай болып келді? Бұған дейін Қазақстанда қор нары­ғын­дағы құнды қағаздармен жұмыс істеуге қалың жұртшылық тартылмады немесе олардың бұл туралы азды-көпті мәліметі де болмады. Біз ары кетсе үй, көлік сатып алып, артық ақшаны банктерге депозитке салумен шектелетінбіз. Жасыратыны жоқ, талайдың ақшасы әлі де жатын бөлмедегі төсектің астында немесе сейфтің ішінде жатыр ғой.
- Бағдарлама халықтың пай­да­ға аспай, текке жатқан сол қар­жысын табысты орналастыруына септігін тигізе ме?
- «Халықтық IPO» бағдар­ла­ма­сына үрке қараудың қажеті жоқ. Біздің халқымыз жаппай сауатты. Сондықтан, аталған шара туралы мәліметтер мен құжаттарға бір-екі күнін арнап, мұқият танысып шық­са жеткілікті дер едім.
Бағдарламаға қатысу, яғни үз­дік­сіз табыс тауып отырған кәсіп­орын­дардың акцияларын иелену арқылы қарапайым азаматтар таза табыс табу мүмкіндігіне, әл-ауқа­ты­ның көтерілуіне қол жеткізеді. Бұл іс-шара «Халықтық IPO» бағ­дарламасын жүзеге асырудың түпкі мақсатымен үндесіп жатыр. Біздің мақсатымыз - Қазақстанның әрбір азаматына отандық ірі компания­лар­дың акцияларына иелік ету мүмкіндігін ашу. Бұл, өз кезегінде, азаматтардың елдегі экономикалық үрдістерге тікелей қатысуын қам­тамасыз етеді. Халық өзінің жиған қаржысын құнды қағаздар нары­ғына инвестициялау арқылы табысын молайтады.
Екіншіден, әр азамат аталған бағ­дарламаға қатысып, қор нары­ғын дамытуға жанама ықпал жасайды. IPO-ға шығарылған компаниялар мен акцияларға сұра­ныс­тың өсуі инвесторлардың қатарын мейлінше көбейтеді.
Үшіншіден, кәсіпорындар жаң­ғыртылады, өндіріс кеңейіп, жаңа жұмыс орындарының ашылуына мүм­кіндік туады. Қазақстандағы ірі компаниялардың жұмыс істеу тиім­ділігіне, ашықтығына қол жет­кізетін боламыз.
Мұның бәрі ел экономикасы­ның дамуына, ел дәулетінің ұл­ғаюына кепілдік деген сөз.
- «Халықтық IPO» бағдарла­ма­сына қатысудың тәртібі, талаптары туралы ақпарат құ­рал­дарында барлығы да айтылған сияқты. «Егемен Қазақстан» га­зе­ті де бұл бағдарлама туралы кеңінен насихат жұмысын жүр­гізді. Сөз ретін пайдаланып, ке­зінде біздің өтінішіміз бойынша «Егемен Қазақстанның» облыс­тар­дағы меншікті тілшілерінің жиынында «Самұрық-Қазына» өкілінің редакцияға арнайы ке­ліп, мазмұнды әңгіме өткізіп бер­генін разылықпен айта кеткім бар. Алайда, оқырмандары­мыз­дан әлі де түрлі сауалдар түсіп жатады. Мысалы, IPO бағ­дар­ла­масын жүзеге асыру үшін ал­ғаш­қы болып «ҚазТрансОйл» ком­паниясының таңдалу себебі неде?
- Біз осы бағдарламаны әзірлеу барысында ұзақ уақыт бойы терең талдау, зерттеу жұмыстарын жүр­гіздік. Бір ғана «Самұрық-Қазына» қорының 400 компаниясы сараптан өткізілді. Ал олардың ішінен «Ха­лық­тық IPO-ға» шығаруға қаржы­лық көрсеткіштері, техникалық дайындығы сай келетін компанияларды іріктеу бір күннің шаруасы емес. Осы жауапты шараға Үкімет пен «Самұрық-Қазына» қоры, өзге де отандық мамандар, компаниялармен қатар, әлемдік деңгейдегі сараптамалық орталықтар тартылды. UBS инвестициялық банкі, Ernest and Young, White and Case, Price Waterhouse Coopers секілді халықаралық деңгейдегі атақты компаниялар жұмыс істеді. Олар да өздерінің қорытындысы мен ке­піл­демесін беріп отыр. Нәтижесінде IPO-ға шығаруға лайықты 9 компания іріктеліп алынды. Осы сарап­тау­лар негізінде, алғашқы болып «ҚазТрансОйл» акционерлік қо­ға­мын «Халықтық IPO-ға» шығару ту­ралы өте маңызды шешім қабыл­данған. Сондықтан, «ҚазТранс­Ойл» компаниясын IPO бағдар­ла­ма­сының пионері деп қана емес, әзірге лайықтысы деп қабылдаса да болады.
Сонымен, өткен жетіде біз «Қаз­ТрансОйл» АҚ-тың акциялар бағасын, санын, құрылымын бекі­тіп, сатуға шығардық. «Самұрық-Қазына» акционерлік қоғамы Директорлар кеңесі мақұлдаған ак­ция­лардың саны мен бағасын ескере отырып, «ҚазТрансОйл» АҚ-тың орналастырылатын акциялары 28 млрд. теңгені (186 млн. доллар) құрайтын болады. Сатуға шы­ға­рыл­ған акциялар саны - 38 463 559 болса, Үкімет бекіткен бір акция құны - 725 теңге. Бағдарлама ая­сын­да өз азаматтарымызға берілген артықшылықтарды, тиімді инвестиция мен одан түсетін табысты ескерсек, акция құны біздің азаматтар үшін қолжетімді баға деп ойлаймын.
Орайы келгенде сұрағыңызды толықтыра кетейін, «Халықтық IPO» бағдарламасы мұнымен шек­те­ліп қалмайды. 2013 жылдан бас­тап «KEGOC» АҚ, «Air Astana» АҚ, «НМСК «Казмортрансфлот» АҚ, «Самрук-Энерго» АҚ және «ҚазТрансГаз» АҚ компанияларын IPO-ға шығаруды көздеп отырмыз.
2014-2015 жылдары «Казақстан темiр жолын», «Казтеміртрансты», «Қазатомпромды», «ҚазМұнай­Газ­ды» IPO-ға шығару жоспарланған.
- Бағдарлама 6 қараша күні басталды. Ол күні Ақтауда ісс­а­парда едім. Журналистік әуес­тік­пен акцияларға жазылу жүріп жат­қан жерге аз ғана уақытқа соға кеткенбіз. Шыны керек, ме­ні IPO-ға қатысушылардың бел­сенділігі таң қалдырды. Астана қаласында адамдар таң атпастан кезекте тұрғанын жұрт айтып жатыр. Алғашқы күндердегі нә­ти­жеге көңіліңіз тола ма?
- Нәтиже туралы айту әлі ертерек шығар. Жаңа бастап жатырмыз ғой. Бірақ, сіз айтқандай, «Ха­лық­тық IPO» бағдарламасының алғаш­қы күндеріндегі азаматтарымыз­дың белсенділігі көңіл қуантады. Бұл, меніңше, бағдарламаға деген сенімнің немесе насихат, түсіндіру жұмыстарының арқасы ғана емес, біздің халқымыздың экономикалық сауатының, мәдениетінің көтеріл­генін де көрсетеді.
Бір ғана мысал. «Халықтық IPO»-ға сұраныс кітабы ашыл­ған­нан кейін-ақ, бір күннің ішінде, 184,4 млн. теңгеге өтініштер түс­кен. Акциялар сатылымы 5 жел­тоқ­санға дейін жалғасатынын ескерсек, бұл - өте жақсы көрсеткіш.
Әрине, кез келген азамат осы акцияға қатысу, қатыспау туралы шешімді өзі қабылдауы керек. Бұл, қанша айтқанмен, бизнес. Ал бизнес деген - тәуекел. Сондықтан, әр адам неге, не үшін қатысатынын, қанша қаржы құйып, қанша акция сатып алатынын, одан келетін табыс пен тәуекелдің ара салмағын екшеп, жеті өлшеп, бір кесіп алуы керек.
- Сонда бұл тәуекел неден танылады?
- Мәселен, акция сатып алуға жұмсалатын қаржы сатып алу­шы­ның, оның отбасының жағдайына кері әсерін мейлінше тигізбеуі керек. Сіздің 725 теңге салып, бір акция алуыңызға болады. Бірақ одан бәлендей пайда табам деуге болмайды. 725 теңге салып, бір жылда 200 теңге пайда тапсаңыз, ол қан­дай бизнес? Меніңше, кем дегенде 20-50 акция болғаны дұрыс.
- Соның өзінде тым аз сома сияқты. Акционер атану үшін шамамен отыз мың теңгедей салудың өзі жеткілікті ме?
- Кем дегенде деп тұрмын ғой. Әрине, көбірек салынғаны жақсы. Бірақ, тым шектеу қоя берсек, бұл халықтық бағдарлама бола ма?
Екінші жағынан, акция дүкенге барып сатып ала салатын зат емес. Акцияны компания арқылы, брокер арқылы аласыз. Ол үшін IPO туралы жан-жақты мәлімет беретін halyk-ipo.kz және kase.kz тәрізді арнайы сайттарға кіріп, брокерлердің тізімімен танысқан жөн. Әрине, олардың көбі Алматы мен Астана қалаларында. Жер-жерде өкіл­дік­тері болмауы мүмкін. Сондықтан, біз барлық өңірде өкілдіктері бар «Қазпошта» компаниясын осы бро­керлік қызметке тартып отырмыз. Олардың 3 мың 49 бөлімшесі бар және бәрі де толық жабдықталған. Сондай-ақ, жергілікті жердегі тұр­ғындар Халықтық банктің кез келген бөлімшесі арқылы да IPO-ға қатыса алады. Бір сөзбен айтқанда, бағдарламаға қатысуға ниет біл­дір­ген адамдар үшін барлық жағдай жасалған, барлық мәліметтер көз алдында.
- Дегенмен, меніңше, жұрт­тың бәрі бағдарламаның мәнісін толық түсіне қойды деу қиын шығар?
- Түсіндіру жұмыстарын біз тоқ­татпаймыз. Бағдарлама операторы ретінде «Самұрық-Қазына» өкіл­дері барлық аймақтарға барып, халықпен, нақты инвесторлармен кездесулер өткізуді жалғастыратын болады. Осы сұхбатты пайдаланып, мен барша қазақ­стандық­тар­ды «Халықтық IPO» бағдарла­ма­сы­на белсене қатысуға шақыра­мын. Бағдарламаға қатысты бар­лық сұрақтарға жауапты арнайы ашылған halyk-ipo.kz сайтынан алуға болады. Немесе 8 800 080 5070 нөмірі арқылы тегін телефон соғып, білуге болады. Сондай-ақ, «Самұрық-Қазынаның» кез келген қызметкері осы бағдарламға қатыс­ты сұрақтарға жауап беріп, көмек қолын созуға әрдайым әзір.

Сауытбек АБДРАХМАНОВ