Кітап тарихы – кітапқа қатысты барлық мәселелерді, соның ішінде халық арасында кітап тарату, кітап сату, кітапхана, т.б мәселелерді қамтитын күрделі ғылым. Бұл ғылымды зерттеудің орталығында төрт мәселе тұр: 1) кітап жасау, 2) оны тарату, 3) үлкен кітап қорлары мен кітапханаларды қалыптастыру, 4) кітаптарды пайдалану (соның ішінде кітап туралы мәліметтер). Кезінде И.В.Новосадский: «Кітап – әдебиет, тіл, дін және т.б. сияқты, идеологияның ерекше түрі» деп айтқан болатын, мұндай тұрпайлы көзқарас Н.М.Сомовқа «Баспахана, кітапханалар, баспалар мен сауда емес, тұтастай алғанда кітаптың өзі оның тарихың баяндайтын зат» деп жариялауға мүмкіндік берді.

Алайда, бұл орынды идея қабылданбады, өйткені, Е.Л.Немировскийдің пікірінше, кітаптың тарихы ''Осылайша, ол кітап тарихы ісінен, кітаптың жаратылуы мен қоғамдық болмысын шындыққа айналдыратын мәдениет пен халық шаруашылығының салаларынан толығымен бөлініп шықты. Сондықтан Новосадскийге де, Сомовқа да қарсылық білдіре отырып, ол келесі формуланы ұсынды: '' Кітап - тілдік деңгейдегі қоғамдық сананың бір түрі''. Осыған сүйене отырып, ол ''кітаптың тарихы ... ең алдымен әдебиет шығармаларының жазба түрлерінің қалыптасуы мен дамуы, бұл шығармалардың қолжазба және баспа басылымдары түрінде болуы қызықтырады. Әдебиет тарихы шығармалардың әлеуметтік рөліне, олардың қоғамдық санаға тигізетін әсеріне тоқталса, кітап тарихын ең алдымен осы шығармалардың материалдық жағынан бейнелеуі және оның белгілі бір қоғамдық қажеттіліктерге сәйкестігі қызықтырады.

Сұрақ туындайды: қалайша кітап белгілі бір өндірістік қызметтің өнімі ғана емес, сонымен бірге өз болмысының бар болуы (яғни, ''сақтау, сипаттау және зерттеу'') мүмкін? Өйткені, кітап шығару, типография және кітап саудасының қызметі кітапхана ісі мен библиографияның қызметінен бөлек. Соңғылары бір ғана процесспен – кітапты пайдаланумен ғана байланысты.

Е.Л.Немировскийдің өзі олардың функционалдық бағдарындағы айырмашылықтарды көреді және осының негізінде тіпті олардың толық автономиясы туралы қорытынды жасайды. ''Кітап ғылымы циклінің жекелеген пәндерінің құрамдас бөліктері болып табылатын кітап және кітап ісі тарихының толығымен дербес бөліктері туралы айтуға болады, атап айтқанда: кітап шығару тарихы, баспа тарихы, кітап саудасы, кітапхана ісі және библиография тарихы''.

Екінші жағынан, кітап және кітап ісінің тарихы – семантикалық ақпаратты тарату нысаны секілді, сондай-ақ мәдениет пен халық шаруашылығы салаларының өзара байланысты және ортақ міндеттерін шешу жүйесі ретінде қарастырылатын кітап ісі, кітап дамуының ең жалпы заңдылықтарын зерттейтін күрделі ғылыми пән.

Ұсынылған нысанда бұл күрделі ғылымның мәні бойынша оның барлық бөліктері үшін біртұтас зерттеу объектісі де, зерттеудің ортақ әдістері де жоқ. Олардың әрқайсысы екеуінде де оқшауланған және нақты, тек ғылымдар тарихымен, әлеуметтанумен, педагогикамен, психологиямен, содан кейін полиграфиялық технология тарихымен және т.б. қарым-қатынасына тән. Осы пәндердің барлығы жинақталған кітаптың өзінен де күрделі құбылысты көрсетеді. Басқа сөзбен айтқанда, зерттеуші шынымен де кітаппен қандай да бір түрде байланысты бірқатар ғылыми пәндермен айналысады, олардың байланыстарын толығырақ қарастырып, баспа тарихы, полиграфия тарихы және кітап саудасының тарихын бір кешенге біріктіретін «кітап ісінің тарихы» терминін басқаша түсіндіруге тырысу қажет. Кітаптың шығу тарихы, сондай-ақ кітапты пайдаланудың әртүрлі нысандарының тарихы кітап ісімен айналысатын, бірақ артық емес, дербес ғылыми пәндер ретінде ұсынылған.

Бұл жағдайда кітаптың тарихы деп кітапты мәдениеттің ерекше құбылысы ретінде зерттейтін және осыған байланысты оның формасының эволюциясын және дизайн принциптерін (табиғатын) зерттейтін, кітаптың даму заңдылықтарын және оның қоғамдағы қызмет ету мәселелерін, сондай-ақ қоғамдағы ұлттық репертуардың қалыптасу процестері және оның пәндік мәні бойынша (мысалы, техникалық кітаптың тарихы, ауыл шаруашылығы, медицина және т.б.) немесе типологиялық ерекшеліктері (мысалы, ғылыми кітаптың шығу тарихы, бұқаралық-саяси, балалар және т.б.), кітаптың қоғамда болуы (мысалы, аударылған кітаптардың тарихы, Қазақстандағы араб кітабының тарихы және т.б. зерттейтін ғылыми пән ретінде түсініледі).

Баспа ісі тарихының мәні – жеке баспалардың да, тұтастай алғанда бүкіл баспа жүйесінің де қалыптасу және қызмет ету процесі. Оның үстіне баспа ісін ұлттық мәдениеттің маңызды саласы, сонымен бірге халық шаруашылығының бір саласы ретінде қарастыру керек.

Баспа ісі тарихының мәні бұл белгілі бір аймақтағы кәсіпорындар, типографиялық өнердің эволюциясы, баспалар мен баспаханалар арасындағы экономикалық байланыстардың пайда болу процесі мен полиграфиялық кәсіпорындардың дамуы.

Кітап саудасының тарихы ассортименттің қалыптасу процестерін, кітап тарату жүйесінің, жеке кітап сауда кәсіпорындарының қалыптасуын, сонымен қатар кітап таратудың нысандары мен әдістерінің дамуын зерттейді. Бұл жағдайда кітап ерекше түрдегі тауар ретінде, оның материалдық түрінде қарастырылады.

Бұл пәндер жалпы библиологиялық пәндермен байланысты, мысалы, оқырман тарихы. Соңғысынсыз кітаптың қоғамдағы қызмет ету (өмір сүру) процесінің мәнін түсіну де мүмкін емес. Бұл пән кітап тарихымен де (оқу социологиясы) да, библиография және кітапхана ісі тарихымен де (оқу психологиясы мен педагогикасы) тығыз байланысты. Барлық осы пәндердің жеке аспектілері қандай да бір түрде кітаппен және бір-бірімен байланыста болғанымен, олардың негізгі функциялары толығымен автономды болып табылады. Мәселен, кітап тарихы мен кітап саудасының тарихы кітапты әр қырынан зерттейді. Ұлттық репертуардың қалыптасу үдерісі зерттелсе, кітап саудасының ассортименті бір бөлек. Кітаптың бұл қасиетін сонау ХХ ғасырдың 80-жылдарында атақты орыс экономисі В.П.Безобразов «Бізде өндірушілердің түсініктері мен талғамдары, жалпы ұсыныс жағдайлары тұтынушылардың түсініктері мен талғамдарынан және сұраныс шарттарынан соншалықты алшақтайтын басқа тауар жоқ»деп атап көрсеткен болатын.

Және бұл кездейсоқ емес.1917 жылғы Қазан төңкерісінің алғашқы күндерінен бастап Агитпроп барлығын айқындап берді. Оның бұйрығымен шешімдер қабылданды. «Батыл, жүрегі жас әр адамға – қолға кітап, орақ пен балға» деген ұран баспагерлерге ешбір нұсқау бола алмады.

Баспа ісін идеологиялық басқаруды жеңілдету үшін оны орталықтандыру

1919 жылы жүзеге асырылды. Экономикалық негізіне (мемлекеттік немесе жеке) қарамастан барлық баспаларға өте нақты міндет қойылды: жұмысшылар мен шаруалар үшін ғана емес, бүкіл кеңес қоғамы үшін жаңа кітап жасау. Бүкіл қиындықтың себебі, кітаптың шығу сипатын тұтынушы емес, «директорлық органдар» анықтайтын. Тіпті «оқу» ұғымының күнделікті өмірде орын алғандығы таңқаларлық емес. Кітап оқу керек болды, бос уақытты нұрландырды, бірақ кеңес адамының ой-өрісін кеңейте алмады.

Барлық схемалар мен конструкциялар кітап сияқты күрделі құбылысты, оның қоғам дамуындағы рөлін, ұлттық ғылымның, мәдениеттің, халық шаруашылығының қалыптасу процестеріне ықпалын,т.б. түсіну үшін жасалады. Бірақ кітаптың қазіргі заманғы тәжірибемен байланысы анық және айқын болса, онда өткен туралы айту маңызды ма? Бұл сұрақтың жауабы айқын: қазіргі ғылыми білімнің дамуының ең сипатты белгілерінің бірі зерттелетін құбылысқа тарихи көзқарас, өйткені ешбір құбылыс, ешбір процесті дұрыс түсіну мүмкін емес, осы процестер мен құбылыстардың туу себептері мен шарттарын нақтыламай-ақ, олардың басқа құбылыстармен және процестермен генетикалық, дәйекті байланысынсыз түсіну және түсіндіру. Кез келген мәселеге дұрыс, нық және сенімділікпен қарау үшін бүкіл дамуға тарихи көзқараспен қарау керек.

Кез келген құбылысты зерттеу процесіндегі нақты тарихи көзқарас оның қалай пайда болғанын және оның дамуында қандай негізгі кезеңдерден өткенін түсіну үшін ғана маңызды емес. Ол сондай-ақ болжамды талдаудың қажетті элементі ретінде қызмет етеді, онсыз мақсатты даму мүмкін емес.

Кітап ісінің тарихын зерттей отырып, біз оның ұлттық мәдениеттің, ғылымның, техниканың, т.б. барлық салаларымен байланысын орнатамыз. «Барлық ғалымдар, - деп жазды академик П.Л.Капица, - бүгінгі күнге дейін кітапсыз ғылыми тәжірибе мен ғылыми жетістіктерді тарату немесе сақтау мүмкін емес екенін және онсыз ғылымның толық дами алмайтынын жақсы біледі». Әдебиет, өнер, педагогика, технология, медицина, т.б. туралы не айта аламыз? Олардың ұлттық кітап шығарумен байланысы бұрынғыдан да тығыз. Өйткені, кітап қоғамның ілгерілеуіне септігін тигізетіндерін таңдап, олардың жетістігін айқындайтын аудиторияның талғамын қалыптастырады. Сондықтан ұлттық репертуар жасауда қоғамға құбылмалылық қажет. Академик П.Л.Капица: «Елде ғылым мен өнерді ойдағыдай дамыту үшін ғылымды қозғайтын және көркем мәдениетті дамытатын шағын ғана бөлікті таңдап алатындай ғылыми еңбектер мен өнер туындыларының үлкен жиынтығы болуы керек» деп жазды.Бұл таптырмас жағдай тек баспа-кітап саудасының жүйелік айналымымен қамтамасыз етілуі мүмкін еді.

Бірақ егер солай болса, онда аталған тәртіптердің барлығының өзара байланысын нақтырақ анықтап, олардың қайсысы нақты және неге олардың өзара әрекеттесуінде «кітап ісі» сияқты күрделі ұғымды құрайтынын анықтау қажет. Сонымен, мысалы, баспа ісі мен типография бір ретті құбылыстар, дәл солай баспа ісі мен кітапхана ісі туралы айтуға болмайды, олар әртүрлі заттар.

Демек, тек тығыз функционалдық байланыстар мен ортақ міндеттер ғана осы пәндердің кейбірін бір-бірімен біріктіріп, сәйкесінше бір-бірінен ажырата алады. Нақтырақ айтсақ, бұл идеяны схемалық түрде бейнелеуге болады.

Схема 1:

Схема 2:

Жоғарыда айтылғандардан кітап шығару (баспа және полиграфия) және тарату (кітап саудасы) қызметін ғана «кітап ісі»(яғни, кітап шығару және оны жеке немесе ұжымдық сатып алушыға жеткізу жұмысы) ретінде қабылдауға болады деген қорытынды жасауға болады. Схемаларда көрсетілген басқа әрекеттердің барлығы қоғамда кітаптың болуымен байланысты процестер болып табылады және енді сатып алушымен емес, оқырманмен тікелей байланысты. Демек, оларды зерттейтін пәндер (олардың тарихына келетін болсақ) олармен байланысты кітаптың тарихымен тікелей байланысты, бірақ өзінің нақты міндеттерін шешеді (олар жоғарыда талқыланды). Бұл жағдайда байланыстырушы буын жалпы теориялық библиологиялық пәндер болып табылады, мысалы: оқырман туралы ғылым, кітап типологиясы, кітап тарихы және т.б.

Сонымен бірге, кітап ісі тарихы деп сол немесе басқа елде функционалдық жағынан біртұтас және кітап ғылымының жүйесіне кіретін, белгілі бір саладағы кітап өндірісі мен кітап таратудың даму формалары мен процестерінің эволюциясын зерттейтін тарихи пәндер кешені түсініледі. Бұл туралы 1959 жылы пікірталас кезінде Е.И.Шамурин айтқан. Оның пікірінше, ''кітаптану'' ұғымы екі жақты. Бір жағынан, бұл кітапқа қатысты ''медицина'', ''жаратылыстану'', ''заңтану'' (оларға ''география'' дегенді қосуға болады) кешеніне ұқсас ғылымдардың тұтас кешені, екінші жағынан, кітаптану туралы тар мағынада кітаптың жалпы теориясы мен тарихы мәселелерін қамтитын ғылым ретінде айтуға болады.

Бірақ теория сұрақтарынан өмір тәжірибесіне жақындайық.

''Біздің ата-бабаларымыз қай заманда да халық бірлігін бәрінен де жоғары ұстаған'' деген жаңа президентіміз Қасым Жомарт Тоқаевтің сөзіндегі ұлт бірлігі сияқты құндылықтар арбау секілді естіледі. Иә, көшпенді бабаларымыз кең кеңістікте көшпенділердің ауызша сөзі арқылы біртұтас ақпараттық кеңістік құра білді бізге қарағанда, біз болсақ республика бойынша 1560 кітап дүкені бар бұрынғы «Қазақкітаптың» кітап тарату инфрақұрылымы жағдайында біртұтас кітап саудасы кеңістігін сақтай алмадық. Ол Магаданнан Брестке, Мурманскіден Кушкаға дейін КСРО бойынша 22 500 кітап сатушысы бар бұрынғы «Союзкнигидің» бір бөлігі еді. ''Ұлы әдебиет тек қана үлкен оқырманмен ынтымақтастықта болады'' деп Б.Пастернак осы екі құрамдас бөліктің өзара байланысы мен өзара тәуелділігін көрсетеді. Бұл комбинацияға Баспасөз министрлігі де, Коммунистік партияның Орталық Комитеті де болжанбаған болатын. Оның айтқаны дұрыс болды, өйткені біздің жағдайда шығарманың көркемдік немесе ғылыми жағынан емес, идеялық жағына басымдық берілген. Ресми сөздік қордың өзінде пайда болған «сұр әдебиет» ұғымы осыдан шыққан. Ең өкініштісі, бұл мәселе бойынша тұтынушының пікірі ешкімді қызықтырған жоқ. Саясаткерлер қай кітапты басып шығару керектігін, қайсысын баспау керектігін оқырманнан жақсы білетіндіктеріне терең сенді. Соған қарамастан, кітап шығарудың қызған жылдарының өзінде «Кітап сатушысының» (Союзкниги) тапсырыстарын орталық баспалар жартысын ғана орындады.

Осыған байланысты үнемі өсіп келе жатқан тоқырау сұранысы және сонымен бірге сатылмаған әдебиеттің қалдықтары өсуде. Мысалы, 1984 ж Бөлшек сауда желісінде 60,2 мың аталым кітап қалды, жалпы таралымы 52,3 млн дана 1980-1982 жылдардағы басылымдар сатылмаған. «Уақытқа лайық» басылымдарды жоспарлау әрекеттері сәтті болмады, өйткені жоспарлаушылар мен тұтынушылардың талғамдары әр түрлі болды. Іріктеу мақсатты түрде, ең алдымен идеялық-эстетикалық сүзгілеуден өткізілді.Ал уақыт өте келе ескірген басылымдар есептен шығарылды. Келтірілген шығынға ешкім қаржылық жауапты болмаған. Барлығына мемлекет қазынасы мен салық төлеушілер жауапты болды. Жалпы, ешкімге ештеңе керек емес, дәлірек айтсақ, бұл мәселені шешудің жолын ешкім көрмеген. КСРО-ның ыдырауына бұл да әсер еткен шығар.

Бірақ онсыз да егемендік алған Қазақстанның тәуелсіздік таңы атқан шағында Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетінің цензура бөлімінен шыққан Сұлтан Қуанышев тұңғыш ақпарат министрі болып, жаңа үлгідегі мемлекеттік саясатты енгізуге кірісті, жаңа ғана пайда болған жеке БАҚ-қа ҚҚС деп аталатын жаңа салық түрін енгізіп, мемлекеттік БАҚ-тан оны алып тастады. Яғни, нарықтық диалогтың сөзіне тұсау салып, тік монолог-агитропқа Ақ Жол деп бата берді.

Келесі ақпарат, мәдениет және қоғамдық келісім министрі Алтынбек Сарсенбаев, Әбділдиннің Жоғарғы Кеңесін тарату идеологы, менің сол кездегі «Азия: экономика және өмір» газетінде «кітап нарығын қалай құруға болады» деген жалпы тақырыпта жетекшілік еткен кездегі мақалаларым мен топтамаларымның әсерінен, менің ойымды түсініп, туысы арқылы бұрынғы Қазақкітапты жекешелендіріп, «Кітап әлемі» жаңа белгімен 1997-1999 жылдар аралығында өмір сүріп жойылып кетті. Барлық облыс орталықтарындағы, моноқалалардағы,аудан орталықтарда,ең ірі көшелердегі кітап дүкендері қайда кетті, тарих әлі үнсіз. Жаңа Қазақстанда әр кезеңдегі жекешелендіру құжаттарын зерттеп, одан заңбұзушылық анықталса, оған қол қойған жауапты тұлғаларды жауапқа тартудың еш әбестігі болмас еді.Сол кездегі ұлттық қауіпсіздік мәселесінің басшысы Төлеген Жүкеев қайда қараған? Ел өндірісінің жалпы нәтижесі бойынша аса маңызды емес айналымға қарамастан, кітап саудасы қоғам мен үкімет алдында ең құрметті орындардың бірін алуы керек. Кітап дүкендері мен баспалар ойланып, әрекет ететіннің бәрі топтастырылып, өз тарапынан оларға ағартушылық пен ұлттық тілді дамытуға пайдалы қызмет саласын қамтамасыз ететін орталықты құрайды. Міне, сізге мысал. Ресейде 5500 баспа фирмасы бар, оның 3000-ы Мәскеу қаласының өзінде, 700-і Санкт-Петербургте. Елдің негізгі интеллектуалдық күштері қай жерде шоғырланғанын өздеріңіз көріп отырсыздар. Немесе Францияны алайық. 66 миллион адамға есептелген 30 000 баспа фирмасы бар, олар ондаған мың авторлық, редакциялау және аударма мектептерін ұстайды және мұның барлығы мемлекеттік тапсырыстар мен тендерлер емес, кітап нарығының есебінен. Орта есеппен Еуропада 10-15 мың адамға бір кітап дүкені келеді. Осы жерден сатып алушылардан, баспа компанияларға түскен миллиондаған микроинвестициялардың қортындысына өмір сүреді, авторлар гонорар алады, әртүрлі салалардың редакциялық мектептері жалақы алады және т.б. Ең бастысы, Еуропа мемлекеттерінің ұлттық тілдері ұлттық кітап шығару және кітап тарату негізінде өзін-өзі қамтамасыз етеді. Біз Қазақстанда тәуелсіздік алған 30 жыл ішінде дайын кітап тарату инфрақұрылымынан айырылып, нарықты жоғалтып алдық, бірақ 3500 мешіт, мыңдаған Алкомаркеттер және Букмерлер салдық. Мемлекеттік тілдің үш қарағайдың арасында қаңғып жүруі және салалық және ғылыми-көпшілік кітаптардың, дүниежүзілік аударылған мәдени мазмұнның таңдауының жоқтығы тұрғысынан оның сұраныссыздығы осыдан. Ұлттық баспа ісін кім және қашан түзетеді?

Бірақ біз отандық экономиканы инновациялық негізге көшіргіміз келеді, мұнда мамандардың екі санаты маңызды рөл атқаруы керек:  жаңалықты жасайтын инженерлер және жаңа идеялар мен өнертабыстарды қызметтерге, өнімдерге, технологиялық процестерге және т.б. айналдыратын кәсіпкерлер. Ал бұқаралық ақпарат құралдарында «ғылыми-техникалық» прогресс, «ғылыми-техникалық» жаңалықтар, т.б., инженерлік және ғылыми жұмысты біріктіретін терминдер жиі қолданылады. Ал, инженердің жұмысы мен ғалымның жұмысы түбегейлі ерекшеленеді:ғалым болмыстың жалпы принциптері мен заңдылықтарын ашу үшін табиғатты зерттейді, ал инженер қоғам алдында тұрған мәселелерді шешу үшін бұрыннан қалыптасқан заңдар мен принциптерді қолданады. Инженер жаңалықты ашпайды, оны жасайды. Инженер кәсіпкермен бірлесе отырып, жаңа өнімдерді жасайды және жаңа өнімдерді жасау, күтіп ұстау және бақылайтын технологиялық процестерді дамытады. Биология, физика, химия – барлығы өз білім саласын бөлек оқиды.Бірақ табиғатта бәрі бір. Оларды бөлген біз. Өйткені, адам көбейіп келе жатқан табиғат құбылыстары мен процестерін зерттей келе, оның миы қиын жағдайға тап болды, ол бұл білімнің бәрін толығымен сыйдыра алмады. Ал оған төтеп беруді жеңілдету үшін ғылым, білім, өндіріс деп бөлінді. Ал білімді алдымен қолжазба кітапқа, одан кейін ұлттық баспасөзге, кітап шығаруға көшіру қажеттілікке айналды. Ел азаматтары сұранысына ие қазақша кітап шығаруды нарықтық негізде қалыптастыра аламыз ба, бұл – ашық сұрақ.

Калу Токтабулатов, бұрынғы кітап кәсіпкері,

Орал

Abai.kz