Қазақ әдебиетінің тарихында халыққа жан-тәнімен қызмет еткен, балаларға өлең арнаған, елдің ауыз әдебиетін жинап, келер ұрпаққа жеткізген бірегей тұлғалар аз емес. Солардың ішінде ерекше орны бар, ұрпақ тәрбиесіне өлшеусіз үлес қосқан қаламгер – Өтебай Тұрманжанов.

Биыл ақынның туғанына 120 жыл толып отыр. Бұл – қазақ руханияты үшін үлкен мерейлі белес. Себебі, Тұрманжанов ең алдымен балалардың жан серігі бола білді, ал халық даналығын жинақтап, құнды мұра қалдырды. Оның қаламынан туған туындылар бүгінгі жас буын үшін де құндылығын жойған жоқ.

Өтебай Тұрманжанов 1905 жылы Түркістан өңірінде, кедей шаруа отбасында дүниеге келген. Балалық шағы қиындыққа толы болды. Жастайынан еңбекке араласып, жоқшылықты көрсе де, білімге деген құштарлығы басым еді. Әуелі ауыл молдасынан хат танып, кейін Ташкент қаласында білімін жалғастырды. Оқуға деген ынтасы оның болашағын айқындап берді. Жастайынан әдебиетке әуестеніп, ел арасындағы жыр-дастандарды тыңдап өсті. Бұл ықпал оның шығармашылыққа бет бұруына негіз болды.

1920 жылдардың басында-ақ ол өлең жаза бастайды. Алғашқы өлеңдері сол кездегі мерзімді басылымдарда жарық көріп, жас ақынның талантын танытты. Өтебайдың әдеби ортаға келуі қазақ мәдениеті үшін үлкен жаңалық болды. Оның алғашқы өлеңдерінде кедейлердің тұрмысы, оқу-білімге шақыру, жаңа қоғам құруға деген сенім айқын көрініс тапты.

1920–1930 жылдары ол «Еңбекші қазақ», «Жаңа әдебиет» секілді басылымдарға белсенді қатысып, өлеңдерімен оқырманын тапты. Осы тұста ақынның балаларға арналған алғашқы шығармалары жарық көрді.Балалар әдебиеті – Өтебай Тұрманжанов шығармашылығының алтын арқауы. Ол жасөспірімдерге арналған өлеңдерінде олардың түсінігіне жеңіл, жүрегіне жақын бейнелер жасады. Балаларға арнаған өлеңдері «Балаларға базарлық», «Жыл құстары», «Жаңа кітап», «Қарлығаш» секілді жинақтарында топтастырылды. Бұл жинақтарда табиғат көріністері, жан-жануарлар бейнесі, еңбекке баулу, достық пен ізгілік идеялары кеңінен қамтылды.

Өлеңдерінен мысал келтірейік: ақын бір шумақта табиғаттың сұлулығын суреттеп, баланың көңілін көтерсе, келесі өлеңінде еңбектің қадірін үйретеді. Мысалы, «Жаңбыр» өлеңінде табиғаттың құбылысы бейнеленсе, «Ара» атты өлеңінде кішкентай еңбекқор жәндіктің әрекеті арқылы баланы еңбекке баулиды.

Өтебай Тұрманжанов – халық ауыз әдебиетінің үлкен жанашыры. Ол халқымыздың ғасырлар бойы қалыптасқан даналығын, ертегілерін, мақал-мәтелдерін жинақтап, келер ұрпаққа жеткізді. Ақынның ең ірі еңбектерінің бірі – «Қазақ мақал-мәтелдері» жинағы. Бұл кітап қазақтың тұрмыс-тіршілігіне қатысты мыңдаған даналық сөзді қамтиды. Әр мақал-мәтел – халықтың өмір тәжірибесінің айнасы. Одан бөлек, ол көптеген ертегілерді жинап, қайта өңдеп, балаларға түсінікті тілде жеткізді. «Алтын сақа», «Ертегілер», «Аңыздар» жинақтары осының айғағы. Осы еңбегі арқылы ол ұлттық мәдениеттің асыл қазыналарын сақтап қана қойған жоқ, оны жас ұрпақтың санасына сіңірді.

Балалар әдебиетінен бөлек, Тұрманжановтың поэмалары мен лирикалық өлеңдері де бар. Оның шығармалары көбіне еңбек адамын, ауыл тіршілігін, жаңа қоғам құру ісін суреттейді. Ақын өмірдің көлеңкелі жақтарын да айналып өтпей, халықтың мұңын жырлады. «Еңбек ерлері», «Жаңа өмір жыры» секілді өлеңдері еңбек пен бірліктің құндылығын дәріптеді.

Өтебай Тұрманжанов артына мол мұра қалдырды. Оның шығармалары бүгінде мектеп оқулықтарына енгізіліп, жас буынға тәрбие беруде. Әсіресе, табиғат туралы өлеңдері оқушылардың әдебиетке деген қызығушылығын оятады. Балалар оның өлеңдерінен қуаныш тауып, өмірдің қарапайым заңдылықтарын түсінеді. Ал мақал-мәтелдер жинағы – халық педагогикасының мәңгілік кітабы.

Өтебай Тұрманжанов – қазақ әдебиетінің алтын қорына есімі мәңгі жазылған қаламгер. Ол – балалар әдебиетінің іргетасын қалаушы, халық мұрасын жинап, ұрпаққа жеткізген жанашыр, қоғам өміріне үн қосқан ақын. Биылғы 120 жылдық – оның мол мұрасын ұрпаққа қайта жаңғыртып, әдебиетіміздің дамуына қосқан үлесін айқындайтын үлкен мүмкіндік. «Ақын өлмейді, артында қалған сөзі өлмейді» дейді халық. Өтебай Тұрманжановтың сөзі – мәңгілік, оның мұрасы – қазақ әдебиетінің мәңгі шамшырағы.

Бағлан Ташимов

Abai.kz