Менің қолыма ойда жоқта осы ғылыми мақала келіп түсті. Оқып көрдім, қазақтың Қаражорға биінің тарихы мен техникасы туралы ғылымилығы өте жоғары зерттеу еңбек екен. Сүйсіндім, риза болдым.

Бұл мақаланың авторы қазақ болса онша таңғалмас едім, қытай болғандықтан амалсыз таңдай қақтым. Таңдай қаққаным, ел арасында осы Қаражорға биіне күмәнмен қарап, «қазақтың биі емес, моңғолдың биі» деп, қойға қосылған қотыр ешкідей қуалағасы келетіндер пайда болғанын жоққа шығара алмаспыз. Ана жылы мүйзі қарағайдай, аты Алатаудай танымал жазушы ағамыздың өзі «Қазақта мұндай би болмаған, бұл моңғолдың биі секілді, бұл тыңғылықты зерттеуді қажет етеді» деп айтып қалғаны бар еді. Жақыннан бері де осы әңгіме қайта қозғала бастапты. Абай.кз порталында жарияланған "Қаражорға биі: қазақтікі ме, қалмақтікі ме» деген  мақаладан да оқып қалдым. Ары қарай сөзді көбейтіп қайтеміз, ұлты қытай, мәдениет танушы ғалым Чын Жияң Чиұңнің мақаласын бірлікте оқып көрелік. Мақаланың авторы ҚХР Іле қазақ автономиялы облыстық Мәдениет-көркемөнер зерттеу мекемесіні аға зерттеушісі екен. Мақала Қытайдың «Шалғай шекара өңірлердің экономикасы мен мәдениеті» журналында (No 9, 2015 ж.) жарияланған екен. Мақаланы қазақша сөйлеткен қандас, бауырымыз Бақты Шарыпханұлы.

Мақаланы төте жазудан дайындап сіздердің назарларыңызға ұсынып отырмын.

Құрметпен Әлімжан Әшімұлы.

Қаражорға биі – қазақ халқының далалық мәдениетін бейнелейтін уәкілдік сипатқа ие халықтық билерінің ішіндегі бірегейі есептеледі. Негізі екі алақанды, білекті кезек аударып-төңкеру, иық пен жауырынды қозғалта тербеу, жорға жүріске басып, секіртпе қимылдар жасау арқылы орындалады. Еркектер жағы көбінде аттың жүрісіне, шабысына, секіруіне, орғуына еліктеп билейді, бүкіл денені әрекетке келтіру, екі қолды алма кезек ішке орау арқылы ерлерге тән асқақтықты, қайсарлықты, дарқандықты бейнелейді. Ал, әйел бишілердің әрекетінен жанды, жалынды жағымдылық байқалып, гүлге деген құштарлық, ұялшақтық, нәзік қимылдары жасалады. Бидің бейнелегіш қасиеты аса күшті болып, тұла бойынан сахара мәдениетінің иісі аңқып тұрғандай әсер береді. Қаражорға – ортаға қарай, көңіл ашу мақсатында биленетін халықтық би. Оны бір адам да, екі адам да, көп болып та билей береді. Билеу формасы әр елде, әр жерде әртүрлі болады. Қаражорға биінің өз әуенімен 2/4 ырғақ бойынша биленетін бұл би еліміздегі қазақтар жиі қоныстанған өңірлерде кең таралған. Әуелі кей өңірлердегі ауылдық мектептерде сабақ аралығындағы гимнастика ретінде ойналып жатқаны да жасырын жай емес. Қаражорға биінің қалыптасқан жылдары туралы мәдениеттік сөздіктер мен таныстыру сипатындағы мақалаларда жазылып жүр. Бірақ танымның тереңдеуіне байланысты, осы саладағы мамандар таяу жылдардан бері Қаражорға биі жөніндегі бұрынғы танымдар мен түсініктерге күмәнмен қарай бастады. Соған орай мен бұл мақаламда Қаражорға биінің шығу тегі туралы өз көзқарасымды назарларыңызға ұсынбақпын. Бірінші, бидің шығу тегі туралы аңыздар. Менің білуімше, Қаражорға биінің шығу тегі туралы қазақ халқы арасында тарап жүрген үш түрлі аңыз бар.

Оның бірінші вариянтында: «Ертеде сахара төсінде келе жатқан бір жігіт бір үйір жылқыға кез болады да бітімі шымыр, бөгенайы бөлек, қара түсті бір қыл құйрықты  құрықтайды. Содан жылқы құмар атбегі жігіт бар өнерін салып жүріп, небір машақатты күндерді басынан кешіріп жүріп, әлгі қара жылқыны баптап жорға етіп шығарады. Жігіт сол қаражорғасын мініп, маз-майрам болып ауылына келгенде дос-жарандары алдынан шығады. Жігіт ат үстінде тұрып бір жағынан қаражорғасының жүрісіне салса, енді бір жағынан қаражорғаны ұстағандағы және оны үйреткендегі қимыл-әрекетін мақтанышпен көсіле отырып көрсетеді. Содан бастап ат бапкерлігі тақырыбындағы ат үйретуді, тұлпарлардың сахарадағы шабысын бейнелейтін Қаражорға биі қазақ халқы арасында кеңінен тарап кеткен», - дейді екен.

Екінші вариянтында: «Сонау ертеде Шынжаңдағы Сайрам көлінің жағасында ақ шағаладай киіз үй тігіп, мал бағумен тіршілік құрып отырған бір қазақ отбасы болыпты, онда жасы жетіп қартайған шал мен кемпір және олардың айдай сұлу қызы тұрады екен. Сұлулығы Жетісудың аржағына машһұр болған қызға ондағы жұрт барын алып, бақанын таянып құдалық айттырып келіп жататын көрінеді. Бәріне қыздың қарт әке-шешесі мақұлдық бермепті. Сол тұста Сайрам сахарасында сол қызға есінен тана ғашық болып жүрген бір кедей жылқышы жігіт болыпты, ол да келіп қыздың әке-шешесіне күйеу болу ниетін білдіреді екен. Бір күні ол қара жорға атын мініп, сол шал-кемпірдің үйінің алдына келіп көңілін білдірсе керек, сонда үй сыртында іс тігіп отырған қыздың шешесі: - Егер сен мына киімнің бір түймелігін мен тігіп болғанша алдағы атыңмен мына Сайрам көлін бір айланып шығатын болсаң қызымды саған беремін, - дейді екен. Сайрамды бір айланып шығудың өзі 90 шақырым болады екен, жігіт қарт әжейдің айтқанына көніп, ойнақтап тұрған қара жорғасын тайпалта жөнеледі екен. Сонда, ат үстінде кетіп бара жатқан жігіттің шымыр бітіміне, атқа отырысына, атының жорғасына дән риза болған қарт шешей қара жорға аттың жорғасына еліктеп билей жөнеліпті, содан барып Қаражорға биі қалыптасқан екен, сөйтіп, шал мен кемпір жігітке разы болып, қызын берген екен», - дейді.

Бүл екеуі де өте ертедегі аңыз, ертегі ретінде айтылады, бірақ қай дәуірде болғаны белгісіз.

Үшінші вариянтында: «Қазақ сақарасына моңғол шапқыншылары тағы бір шабуылдаған жылдары қазақтардың үйір-үйір жылқысы мен қора-қора қой, сиырын тартып алып кетеді, қасырет шегіп тұс-тұсқа бытырай қашқан қазақтар моңғолдар ұзап кеткен соң күңіреніп бір төбеге жиылады. Сол кезде бір қазақ малшы қазақтың байырғы музикә аспабы сыбызғыны үрлейді, талай белді асып, моңғолдардың қолында кеткен қара жорға ат сыбызғы үнін естіп елеңдеп, жалын тікірейтіп, осқырынып, бір үйір жылқыны бастап қазақтар жаққа лап береді. Сол қара жорға атқа дән риза болған қазақтар оның жорғасына салып, Қаражорға биін және оның әуенін шығарған, - делінеді.

Қазақтар бұл аңыздағы әңгіме негізі ХІІІ ғасырдың басында Шыңғыс хан қалың қол бастап батысқа жорық жасаған жылдары болған деп біледі.

Екінші, бидің қалыптасқан жылдары туралы зерттеу қазақ халқының халықтық биі Қаражорғаның қалыптасқан жылдары туралы «Қытай халықтық билерінің топтамасы, Шынжаң жинағында» жоғарыдағы аңыздардың біріншісі айтыла келіп, «Қаба ауданының таңбалы тастары бар таулары мен Дөрбілжін ауданының Майлы тауындағы Таңбалы қора деп аталатын жерлерде жартастарға ойылып салынған Қаражорға биінің әрекеттеріне негізінен ұқсап кететін жартас суреттері байқалған. Бұл жартас суреттерінің тарихы мың жылдың арғы жағында жатыр» делінген.

Қазақ халқының халықтық биі Қаражорғаның қалыптасқан жылдары туралы 2013 жылы ақпанда Іле облыстық Мәдениет-дене тәрбие және радио, кино-телефильм мекемесі өткізген «Мемлекеттік бейзаттық мәдени мұра — қазақтың Қаражорға биі жөніндегі зерттеу-талқылау мәжілісінде» Шынжаң Қоғамдық ғылымдар академиясының зерттермені Ясын Құмарұлы «2000 жылдан астам тарихқа ие билер» атты диссертациясын оқып, жұрт назарын барынша аударған еді. Мен де негізінен сол кісінің көзқарасын жақтаймын.

Құмарұлы Ясын мырзаның диссертациясында Қаратаудан байқалған жартас суреттеріндегі билердің әрекеттері Қаражорға биіне ұқсап кетеді, билердің жартастарға ойылып салынған уақыты қазақтың арғы тегі болып келетін нөкстер мен үйсіндер жасаған жылдармен тұспа-тұс келеді, бишілердің киім киісі де қазақтың арғы аталарының киім киісіне ұқсап кетеді, оның үстіне бұған негіз боларлық деректерді қазақтардың қазыргі киім үлгілерінен табуға болады деп, қаратаудағы жартастарға ойылып салынған суреттердің авторлары қазақтың арғы тегі болып келетін нөкстер мен үйсіндер екендігін, ал, олардың сол тұстағы  билеген билері қазіргі дейін өміршеңдік қуаты үдеп тұрған, қазақи түс алған Қаражорға биі екендігін дәлелдейді.

Қаратау жартас суреттерінің авторлары және суреттердің салынған жылдары туралы Гай Шанлин мен Гай Жыхаулар да «Жібек жолы және жартас суреттерін зерттеу» атты еңбектерінде ”Қаратау жартас суреттері чияң ұлттары мен нөкстердің арғы ата-бабаларының туындысы болуы мүмкін" - деп жазған. «Қытайдың батыс терістігіндегі аз ұлттар тарихының Чин, батыс Хан патшалығына арналған жинағында» да Қаратауда жасаған нөкстердің жартас суреттерінде билеу, жаттығу, құрал ұстап сайысу мазмұрндары бар делінеді.

Менің көзқарасыша қазақтың халықтық биі Қаражорғаның қалыптасқан жылдарына ең күшті дәлел бола алатыны Құтыби ауданының Тас басбалдақ өңіріндегі жыныстық мүшеге табыну мазмұнындағы жартас суреттері ме екен деймін. Керішке қашалған ол суреттердің көлемі 120 шаршы метрден асады, суреттегі адамдардың қарасы 200, 300 дей бар, адамдардың үлкені қазіргі адамдардан үлкен де, ұсақтары 10, 20 санти метр шамасында. Билерінің әрекеті жүйелі, тізесін бүгіп қасқайып, бөксе қимылын жасап тұрған, оң қолын иығымен бір сызықта ұстаған, білегін жоғары қарай көтерген, сол қолын да иығымен бір сызықта ұстаған, бірақ білегін төмен қарай түсірген би әрекеттері осылай қайталана береді.

Жартас суреттерінің салынған заманы және қай ұлттікі екені жөнінде Гай Шанлин мырза мен Гай Жыхау мырза өздерінің бірлесіп жазған «Жібек жолы және сахара мәдениеті туралы зерттеу», "Жібек жолы және жартас суреттері туралы зерттеу» атты еңбектерінде жаңа ерадан бұрынғы Х ғасыр мен V ғасыр аралығында сол өңірде жасаған сақтардың туындысы дейді. «Қытай билері туралы үлкен сөздікте» би жөніндегі атауларға түсінік бергенде де « Құтыби жартас суретіндегі бишілердің образдарын» жаңа ерадан 1000 жыл бұрын жасаған байырғы сақтар алғашқы қоғамның соңғы мезгіліндегі аталық қоғам тұсында жасаған болу керек деп тұспалдайды. Шуе Зұңжың бас болып құрастырған «Қытай Шынжаң байырғы қоғам тіршілік тарихында» ”Құтыби ауданының Тас басбалдақ өңіріндегі жартас суреттері бізге сақтардың аса көлемді билерінің картинасын көрсетіп берді“ - деп жазады.

Мен сол жартас суреттердегі билердің қимыл-әрекеттерін Қаражорғаныкімен салыстыра келіп, екеуіндегі көп ұқсастықты байқадым. Әсілі қазақтың Қаражорға биінің алғашқы формалары жаңа эрадан бұрынғы Х ғасырдан V ғасырға дейінгі аралықта жасаған, қазақтардың арғы тегінің бірі болып келетін сақтардың арасында тараған болу керек.

Әрине, қазіргі белгілі бір ұлтты байырғы замандағы мәлім бір ұлт пен ұлыстың, ұру-тайпалардың өзі деп кесіп айтуымыздың жөні жоқ шығар, себебі, неше мың жылдық тарихи даму барысында ұлттардың тоғысуы тарихтың негізгі желісіне айналған. Бірақ сахара мәдениеті мен егістік өңірлер мәдениетінде орасан зор парық болған. Деседе, сахара мәдениетінде көп ұқсастықтар болған. Мысалы моңғолдардың Сауырдын биі, сібелердің Бейлұн биі қаражорға тектес болып келеді, бидің аты да, билеу формасы да бірі-біріне жақын. Әсіресе екі алақан мен екі білекті аударып-тқңкеріп, жауырын мен иықты кезек қозғайтын әрекеттер қазақ, моңғұл, сібе, қырғыз, манжур ұлттарының биінде жалпы беттік сақталған. Міне бұл бидің осы ұлттардың ұлт болып қалыптасуынан бұрын бар, сол кездегі еліміздің солтүстік сахарасында жасаған ұлттарға ортақ би формасы екенін түсіндіреді. Үшінші, бидің дамуы және таралуы туралы сақтар, үйсіндер, ұлы нөкстер, ғұндар және қаңлылар ұлан байтақ сахарада жасап, мал шаруашылығымен айналысқан көшпенді халық. Ат олардың негізгі өндіріс материалы және қатынас көлігі есептеледі. Қазақтардың ата-бабасы атты ерекше қастерлеген, жылқыны киелі мал деп біліп, жылқы иесі Қамбар атаға сиынған.

Неше мың жыл бойы көшіп-қоеып жүріп мал бағып, аң аулап тіршілік еткендігі себепті қазақ ұлтының билерінде көбінде малшылық тірлік, хайуанаттардың қимыл-әрекетіне еліктеу, өндіріс-еңбек барысы бейнеленеді. Атап айтар болсақ, Қаражорға биінде жорғаның әсем жүрісі, бітімі, көсіле тайпалғандағы сұлу келбеті жинақы әрі айшықты бейнеленген.

Қазақтың Қаражорға биінің қазіргі таралу жағдайын мына жақтардан баяндағанды жөн көремін:

1. Малшаруашылық өңірлерінде таралу жағдайы

Бүгінгі таңда қай қазақтың киіз үйіне кірсеңіз немесе сахараға бара қалсаңыз бір қанша адам жиылған жерде домбыраның үнін естімей қалмайсыз, ал Қаражорға биінің әуені домбырада, сөз жоқ, орындалатын әуендердің бірі есептеледі. Домбыра небәрі екі ішекті жәй аспап болғанымен аттың аяңын, желісін, жорғасын, шабысын, т.б. қимыл-әрекеттерін еркін бейнелей алады, ырғақтары күрделі, құбылмалы, ритімге бай келеді. Қаражорға биінің әуені кемелді екі мелодия негізінде түрленіп отырады, әр екі буыннан анық естілетін екпін бишінің қимыл-әрекетімен, аяқ алысымен жымдасып, бір тұлғаланып кетіп жатады. Бидің әуенін бір домбырамен дара орындауға да, көп домбырамен топтық орындауға да болады.

Домбырада Қаражорға биінің әуені көтеріле қалған сәтте қазақтың жігіт-желеңдерінің, кәрі-жасының делебесі қозып, кейде бірден, кейде екіден, кейде әуелі топ-тобімен билеп шыға келетін жайлар жиі кездесіп тұрады. Бидің тұрақты билеу тәртібі болмайды немесе белгілі рет-тәртіп бойынша қатарласып билеу талап етілмейді. Билеушілер музыкалық ритім бойынша еркін билей алады, қалаған кезде биге қосылып, қалаған кезде биден шығып кетуыне болады. Би шарықтау шыңына шыққан тұста төңіректегі тамашашыл жұрт ”бәрекелді“, ” ой, пәле“ - десіп, бишілерді шабыттандырып, айғай салып жатады. Осы тұста билеушілердің көбі бір-бірлеп шегініп шығып, ерекше жақсы билетін бишілердің жарыса өнер көрсетуіне мүмкіндік береді. Сонымен бірге бидің қызықты, күлдіргілі тұстарынан ләззат алған көрермендер қарық болып, бишілерге ризашылығы мен алғысын жаудырып жатады.

Билеу барысында бишілер ара бәсеке болады, бетпе-бет келіп немесе арқа сүйесіп, алақандары мен білектерін аударып-төңкеру, жауырын мен иықты қозғалта тербеу арқалы қимыл-арекеттерінің әдемілігімен көзге түсуге тырысады. Ер-әйел болып жұптасып билегенде еркектер жағы қарымды, алымды әрекеттер жасайды да, әйелдер жағы гүл мінез көрсетіп, ұялшақтық танытады, гүлді көйлегінің етегін жая биге басады, ойнақы қимылдармен жан сұлулығын әдеппен, ибамен көрсетуге құлшынады. Еркектің алымды да қарымды әрекеті мен әйел жақтың әдемі, ұяң қимылынан ерекше мазмұн байқалып, бишілердің ішкі сезімімен, қызықты да қызығарлығы мол қылығымен бір тұлғаланып жатады.

2. Қала-қалашықтарда таралу жағдайы

(1) Қала-қалашық тұрғындары арасында

Қалаласу қадамының тездеуіне байланысты қазақ халқы арасынан қалаларға (қалашықтарға) келіп жұмыс істейтіндердің, оқитындардың немесе сауда істейтіндердің қатары барған сайын молайып келеді, соның нәтижесінде қазақ мәдениетінің қала-қалашықтарға таныс болып жатқаны баршамызға аян. Қазір қазақ халқының үйлену той, сүндет той, сырға той сияқты дастүрлі қимылдар өткізетін көлемді асханалар мен той сарайлары қала-қалашықтарда тұратын қазақтардың мәдениет кеңістігіне айналған. Осындай бас қосу орындарында сахараға тән мәдени қимылдардың, мысалы ән салу, өлең оқу, музика аспаптарын ойнау және билеу сияқты көңіл ашу қимылдарының болатыны табиғи. Осы қимылдар шарықтау шегіне жете бере қызық – тойдағы жұрт Қаражорға музикасы басталысымен жапатармағай ортаға шығып, көсіле билеп жататыны да көпке мәлім жағдай.

(2) Сахналасуы

Қазақ ұлтының халықтық биі Қаражорға өте ертеде сахналасып, өзінің айшықты таңбасы мен формасы арқылы осызаманғы билер қатарынан орын алған, әуені де алғашқы домбырамен орындалудан кеңейіп ұлт музика аспаптарымен орындалатын деңгейге жеткен. Жақынғы жылдардан бері айтулы көркемөнер үйірмелері Қаражорға биін жаңғырту барысында немесе Қаражорға биін негіз еткен билерді орындау барысында конфликт және оқиға желісін енгізіп, сахнада орындалатын Қаражорға биіне лирикалық және драмалық мазмұн қоса бастады. Қазіргі Қаражорға биінің әуеніне лайықтап жазылған бір қанша нұсқадағы ән мәтіні де бар, соның ішіндегі біреуі мынадай:

Қаражорға болмаса,
Бидің сәні келер ме.
Қос етек көйлек кимесе,
Қыздың сәні келер ме.
Ал қанеки жолдастар,
Біреуің шық той бастар.
Той дегенде дейді екен,
Домалайды қу бастар.
Ал қалайық билеңдер,
Билеңіздер сұйіне.
Басыңыздар шаттанып,
Қаражорға биіне.
Қозсын барлық делебе,
Қан тарасын денеге.
Қаражорға болмаса,
Тойдың сәні келе ме.
Қаражорға ойнаңдар,
Қой десе де
қоймаңдар.
Қос жүректің шаттығын,
Дәл осылай тойлаңдар.
Бола бермес ыңғай да,
Дәл осындай күн қайда.
Шалдар жүрсін шаттанып,
Жанарынан от жанып.
Би билесін майданда,
Кемпіріне мақтанып.
Кемпір жүрсін кеңкілдеп,
Ақ жаулығы желпілдеп.
Шалдарына көз қысып,
Би билесін селкілдеп.
Биле жеңгем, тілегім,
Мына тойдың гүлі едің.
Ағалардың қалайда,
Дір-дір еткіз жүрегін.
Салауатты ағасы,
Азаматтың сарасы.
Билеп жатқан сылқылдап,
Келіншектерге қарашы.
Биле, биле жігіттер,
Жанып тұрған үміттер.
Шыққанынша тоқтама,
маңдайыңнан тұнық тер.
Биле қыздар, бұратыл,
Сауық-сайран құра тұр.
Жауласын бір от сезім,
Жүректерді сұрапыл.
Қыздар қалай маздасын,
Жүрек қылын қозғасын.
Көрген кезде жігіттер,
Талып түсе жаздасын.
Ғашықтарға тіл қатып,
Жүректерді жырғатып.
Қыз бен жігіт қосылып,
Билеу деген бір бақыт.
Биле, биле сұлуым,
Қандай ғажап күлуің.
Сыртылдасын саусағың,
Былқылдасын буының.
Ана тұрған бойжеткен,
Сүйкімді еді-ау, ой, неткен.
Талайлаған жігіттің,
Жүректерін сөйлеткен.
Қаражорға болмаса,
Бидың сәні келер ме.
Қос етек көйлек кимесе,
Қыздың сәні келер ме.
Ал қанеки жолдастар,
Біреуің шық той бастар.
Той дегеде дейді екен,
Домалайды қу бастар.
Домалайды қу бастар.

(3) Шетелдерде таралуы

Дүниежүзі бойынша айтар болсақ, қазақ бар жердің бәрінде Қаражорға сынды осы бір халықтық би биленеді деп айтуға негізіміз жоқ. Бүгінгі таңдағы Қазақстан елін айтар болсақ, оның шығысы мен оңтүстігіндегі қазақтар жиі қоныстанған өңірлерінде Қаражорға биі биленеді екен де, батысы мен солтүстігіндегі қазақтардың бұдан дерлік хабары жоқ көрінеді. Соған қарап, кезінде ұлы жүз бен орта жүз қоныстанған өңірлерге тарап, кіші жүз қоныстанған өңірлер шет қалған ба екен деген ой келеді.

Қаражорға – қазақ билерінің ішінде біршама зор уәкілдік сипат алған, қалыптасу тарихы ұзақ, көңіл ашу негізінде биленетін, суырып салмалығы күшті халықтық билердің бірегейі дедік. Бұл бидің қазірге дейін еліміз ішіндегі қазақтар арасында қызуы басыла қойған жоқ, той-томалақ, бас қосулар сайын орны өгейсімей келеді, уақыттың өтуіне байланысты қазақ мәдениетінің маңызды құрамдас бөлегіне айналып, айшықты ұлттық және өңірлік түс алып бара жатқаны да көпке аян.

«Қаражорға» болып аталып кеткен осы бір бидің атын жазылуына қарап қара түсті жорға ат деп қана түсіну, меніңше, жеткіліксіз. себебі, ”қара“ сөзінің этимологясында ұлылық, жалпылық, биіктік, бұқаралық мәніндегі сөздерге байланысты көптік ұғым жатыр. Осыған негізделе отырып өз басым бұл биді халықтық би, көптің биі, буын-буынды әрекеттендіретін би деп те түсінгеніміз жөн бе екен деймін. Қазақтың Қаражорға биіне қатысты сөздік қордың ішінде ”Иық-жауырынды қозғалта тербеу“ дейтін айтылым бар, осы әрекеттің Құтыбидегі Тас баспалдақ жартас суреттерінде, Қаратау жаңқа тастарындағы суреттерде бейнеленгеніне қарағанда, Қаражорға биі екі де үш мың жылдың алдында қалыптасқан деп айтуға болады. Әрине, Қаражорға биінің иесі болған қазақ халықының осы бір байырғы би формасын жаңғыртып, дамытып, бүгінгі таңдағы үлкенді-кішілі көңіл ашу қимылдарында орынын өгейсітпей қадірлеп билеп, сол би арқылы өздерінің идеясын, өмірге деген махаббат сезімін паш етіп келе жатқанына көз жұма алмаймыз.

Пайдаланылған әдебиеттер:

(1) Қытай би шежіресін құрастыру комиссиясы. Қытай би шежіресі, Шынжаң жинағы [M], Шаңхай: Шуелин баспасы, 2007 ж.

(2) Чын Жияңчиұң. Қаражорға биін қайта тану [J]. би, 2013 ж. (9).

(3)Шуе Зұңжың. Қытай Шынжаң байырғы қоғам тіршілік тарихы[M]. Үрімжі: Шынжаң халық баспасы, 1997 ж.

Abai.kz