Ресейлік олигарх қалайша алтын жиекті тәрелкені іздеп, Қазақстанға және бүкіл әлемге мінез-құлық ережелерін енгізуге тырысты.

Дағыстандық миллиардер Магомед Мұсаев баршаға Forbes дүниежүзілік баспасын сатып алғанын, кез келген елде, кез келген кеңсесін аяғымен теуіп тұрып аша алатынын, Илон Маскты қабылдау бөлмесінде сағаттап ұстай алатынын,оның мерейтойында Тони Роббинстің асаба ретінде қызмет еткенін мақтанышпен айтты.

Көптеген халықаралық БАҚ-та тараған өзінің әшкерелеуімен ол әртүрлі елдердегі көптеген танымал тұлғаларды ыңғайсыз жағдайға қалдырды. Сонымен қатар Қазақстанға мұра қалдырды. Оның өрескел әрекеті, жұмсартып айтқанда, Қазақстан мен Ресей арасындағы қарым-қатынасқа оң ықпал етпеді.

Бүкіл әлем қалтаңызға сыйып кетті ме?

Украинның жақсы мақалы бар: «Секірмейінше, ГОП айтпа». Дағыстандық миллиардер Магомед Мұсаев оны танымаған шығар.

Жуырда бұл мырза бүкіл әлемге Forbes жаһандық басылымын сатып алу туралы кеңінен жарияланған мәмілесі үшін танымал болды, деп хабарлайды америкалық Washington Post қазан айының соңында. WP жариялаған мәліметтер бойынша, әйгілі бизнес-журналдың бас компаниясының акцияларының 82 пайызы айлакер «төсемелер» жүйесі арқылы ресейлік олигархтың қалтасына сап ете қалған.

Ресми түрде құны шамамен 800 миллион доллар болатын мәмілені 28 жастағы автомобиль технологиясының магнаты Остин Рассел дайындаған. Әйтсе де америкалық басылым мен Мұсаевтың өзі айтқан мәлімдемелерге сәйкес, ол бұл мәміледе жетекші рөл атқаруы керек еді. Расында, Forbes ресейлік миллиардердің қолында болатын еді. Дағыстандық миллиардерге америкалық мұқаба ретінде неліктен қажет болғанын болжау қиын емес: АҚШ билігі ел үшін ең көне және өте символдық басылымдардың бірін кірісі белгісіз және күмәнді беделі бар ресейлік иемденгеніне қуанбайтыны сөзсіз. Және олар, әрине, бұған жол бермеді.

21 қарашада бірқатар ірі халықаралық БАҚ «Расселдің жаһандық Forbes журналын сатып алу келісімі бұзылды» деп хабарлады. Forbes журналының бас компаниясы Integrated Whale Media Investments Forbes журналын Остин Рассел бастаған инвесторлар тобына сату туралы келісімді тоқтатты, деп хабарлайды Bloomberg Forbes бас директоры Майк Федерленің жазбасына сілтеме жасап. Бұл шешімнің себептері егжей-тегжейлі айтылмаған. Алайда  инсайдерлердің айтуынша, америкалық құқық қорғау органдарының қызметкерлері Мұсаевтың рөліне қатты қызығушылық танытқандықтан, бұл мәміле дәл осыған дейін Washington Post мақаласында егжей-тегжейлі жазылған.
Олардың айтуынша, ресейлік олигархтың өзіне және оның Forbes-ті сатып алудағы осы оқиғаға қатысуына қатысты тергеу басталды. Ал Расселге және оның компаниясына Forbes-тен де, Мұсаевтың өзінен де мүмкіндігінше алыс тұруға кеңес берілді. Міне, құпия армандарыңыз туралы алдын ала жарияға жар салсаңыз, түбі осылай болады. Мұсаев барлық серіктестері мен әріптестерін және кейбір елдердегі Forbes баспагерлерін алдын ала хабардар етті. Қазір ол Forbes деп аталатын «империяның» иесі.Түрлі БАҚ жариялаған бірқатар аудиожазбаларында ол Forbes-ті сатып алған кезде оның қалтасында «барлығының және барлығына бағытталған кілті» бар екенін, бүкіл әлемдегі көзқарастарға әсер ету тетігі барын жасырмай масаттана талқылайды.

«Өзіңді жаман ұстасаң...»

Бәлкім, біз үшін Қазақстандағы мұның бәрі қызық болар еді, бірақ, мысалы, бір «бірақ» болмаса, «Миттал империясының» Қазақстан Республикасынан масқара болып кетуі туралы оқиға секілді қызықты емес шығар. Тура Путиннің Астанаға сапары қарсаңында бірқатар негізгі ресейлік БАҚ-та Магомед Мұсаев енді қазақстандық Forbes журналын да нысанаға алғаны туралы ақпарат пайда болды. Оның қазақ журналының қазіргі баспагері Арманжан Байтасовтан алуға дайындалып жатқаны хабарланды. Украиналық «Апостроф» басылымы жариялаған «Мусаев мұрағатының» дыбыс жазбаларының бірінде серіктесіне журналдың қазіргі иесі Арманжан Байтасов, егер ол «өзін жаман ұстай берсе» енді қазақстандық Forbes журналын оңай тартып алатынын (мүмкін оны міндетті түрде алып кететінін) айтады.

Ресей мен оның саясатын сынау жақсы емес. Осы қызықты оқиға аясында мен Магомед Мұсаев деген бизнестің қандай алпауыт екенін, оның туған жерінде немен танымал екенін және миллиард долларлық капиталын қалай тапқанын білгім келді.Бұл оның өзін ең алдымен көреген, зиялы және ойшыл ретінде, екіншіден табысты инвестор және бизнесмен ретінде көрсететін контекстте де қызықты. Өкінішке қарай, Мұсаевтың болмысы мұндай құрметті имиджге сәйкес келмейді.

Тоқсаныншы жылдардың стиліндегі «Бизнес».

1990 жылдардағы жас Магомедтің мансабының өрлеуі шығыстық дәстүрлі жолмен басталды. Мұсаев Дағыстанның бұрынғы басшысы Рамазан Абдулатиповтың күйеу баласы болды. Ал үлкен дағыстандық «ағашка» жастарды қолдаудың кавказдық дәстүрін құрметтеп, Мұсаевқа әрқашан көмектесті. Абдулатиповтың Мәскеу мэрі Юрий Лужковпен жеке достығының арқасында ол 1998 жылы күйеу баласын Бүкілресейлік көрме орталығында (қазіргі ХШЖК) бас директордың бірінші орынбасары етіп жұмысқа орналастырды. Ал 2004 жылы Мұсаев Бүкілресейлік көрме орталығының бас директоры қызметіне тағайындалды.

Мұсаевтың ауқымды жоспарлары болды. Ол Бүкілресейлік көрме орталығында 2010 жылы ЭКСПО Бүкіләлемдік көрмесі өтетінін хабарлады және осында «ғылым, білім, инновациялар қаласын» салуға уәде берді.

2001 жылдың мамыр айында тіпті, Ресей үкіметі ЭКСПО 2010 көрмесін өткізуге ресми түрдеөтінімін халықаралық байқау комитетіне берді.Дегенмен, Ресейде ешқашан ЭКСПО көрмесі өткен емес. Бірақ сол кездің өзінде Мұсаевқа Бүкілресейлік көрме орталығының үй-жайларын коммерциялық фирмаларға тегін (шаршы метрі үшін орташа жалдау құны 120 АҚШ доллары) 17 долларға жалға бергені үшін шағымдар туындады.

Жалпы, ХШЖК-де әр түрлі компаниялар басып алған 120 мың (!) шаршы метр жылжымайтын мүлік төленбей қалды. Көп ақшаның қалтасына кеткені анық... кімнің қалтасына кетті деп ойлайсыз?

«Шура (яғни, Мага) бақытты болуыңыз үшін қанша қаражат қажет?» деген қасиетті сұраққа кейіпкеріміздің дайын жауабы болғаны даусыз. Айтпақшы, дәл сол жылдары ол «қолма-қол ақша» деген сәнді сөз деп атаған есептелмеген қолма-қол ақшаға деген құмарлығының арқасында оған «кешарик» деген лақапат берілді.

Магомед Мұсаев

Магомед Мұсаевтың қазіргі капиталының қалыптасуы осылай басталды. Мұсаев тұсында кеңестік космонавтика мен авиация тарихынан бірегей экспонаттардың жоғалғаны өте өкінішті.Алайда оның тұсында Бүкілресейлік көрме орталығының аумағында заңсыз түрде зәулім жеке сарай салынды. Онда бірнеше казиноның иесі, мультимиллионер Яков Якубов тұрған. Сарайда кем дегенде 30 жатын бөлме, бассейн, сауна, сәнді банкет залы бар... Мұсаев 2009 жылы дау-дамаймен көрме орталығынан қуылды. Бірақ түрмеге жабылмады. Неліктен? Шығыс – бұл нәзік мәселе. Елордада ғана емес, туған жерінде де қазіргі олигарх әдеттегі сыбайлас жемқорлық оқиғаларына қатысы болды. Мысалы, ол Дағыстан басшысы жанындағы стратегиялық кеңестің атқарушы директоры қызметін атқарған кезде екі қылмыстық іс бойынша – республикалық көпсалалы лицейдегі ұрлық және мектептерге компьютер сатып алу туралы қылмыстық іс бойынша жауап берді. Сол кездегі баға бойынша «астрономиялық» 385 миллион рубль бөлінген жоспарланған 470 комплекттің (әрқайсысында 20-25 компьютер бар) орнына Дағыстан мектептеріне Мұсаев басқарған шенеуніктер бар болғаны 47 комплект жеткізген.Тура он есе аз.

Олигархтың туған Дағыстандағы серіктестерін алдаған тағы бір танымал жобасы Plug and Play Dagestan деп аталды. Республика басшысы жанындағы стратегиялық кеңестің сол басшысы Магомед Мұсаевтың қамқорлығымен іске қосылған IT-инкубатор IT саласындағы перспективалық жобаларды таңдап, оларды жүзеге асыру барысында қолдау көрсетуі тиіс болатын. Таңдалған алғашқы үш жобаның ешқайсысы соңында жұмыс істемеді, сонымен бәрі аяқталды. Жоба жалған болып шықты; оның бітпеген қызмет қалдықтары қалдықтары 2018 жылы қысқартылды. Бүкіл кезең ішінде жаңалықтардан іздесеңіз, 10 жаңалықтан аспайды. Мысалы: Бизнес-инкубаторда Рубик текшесін шешуден Дагестанның ашық чемпионаты өтті. Ең қызығы, біздің Шура осынау арсыздық үшін жыл сайын жергілікті бизнес пен бюджеттен миллиондаған долларлық жақсы қаржыландыруды алып тастады.

Тағы қызығы, Мұсаев кейін біздің елде StartUp Kazakhstan деген атпен осындай «бос қыртпа»ұйымдастыра алды. АҚШ-тағы Мұсаев атындағы Global Venture Alliance (GVA) компаниясының операторлығымен іске қосылған бұл жоба «Қазақстан нарығына үздік халықаралық инновациялық стартаптарды тарту бойынша алғашқы қазақстандық бастама» ретінде жоғары деңгейде ұсынылды. Көп шу болды... Жобаның ресми сайты жұмыс істемейді, соңғы жаңалықтар2019 жылдың қаңтарынан жарияланған. Магомед Мұсаевтың төңірегінде мұндай күңгірт әңгімелер көп, оларды тізіп шығу көп уақытты талап етеді және олар басқатырғыштар сияқты осы джентльменнің қазіргі миллиард долларлық капиталының расында қалай пайда болуы мүмкін екенін анық көрсетеді. Ал бұл бизнес пе? Шын мәнінде, Магомед Мұсаевтың Ресей Федерациясында ешқашан заңды бизнесі болған емес, тек көп нәрсені және әдемі уәде бере алатын «астық» лауазымдары бар. Осыдан барып орынды сұрақ туындайды: оның көп миллиард долларлық капиталының шығу тегі Ресейде заңды ма? Бәлкім, ол өзінің америкалық жобаларына (мысалы, GVA және кейінірек Forbes-пен сәтсіз мәміле) инвестициялаған болуы мүмкін, ол немесе оның қайын атасы Ресей Федерациясында ұрлап, жылыстата алды ма? Мұны да қазір америкалық тәртіп сақшылары тексеріп, зерттеп жатқан көрінеді.

Адамзат мәселелерін шешу үшін триллион доллар

Магомед Мұсаев көреген және зиялы ретінде үстін-үстін кейбір шығармашылық идеялармен «атады». Олар кейінірек, біз байқағандай, тіпті, тумай жатып өледі. Мәселен, пікірлестермен бірге 2011 жылы «Әлемдік идеялар институты» қорын құрды. Мақсаты – «болашақтағы келеңсіз жағдайлардың алдын алатын іс-әрекет жоспарын жасау, ойшылдар/ғалымдар әлемі мен жасаушылар әлемі арасында делдал ретінде әрекет ету» болды. Жобаның әлеуметтік желілердегі парақшалары2013 жылдан бері жаңартылмаған.

Магомед Мұсаевтың тағы бір беделді «философиялық» ойы – ол 2020 жылы құрған Sapiens Impact (Impact Future) бизнес қауымдастығы. Ұйым «адамзаттың ортақ мәселелерін шешу үшін» кем дегенде триллион доллар (!) жинауды көздеді.

Магомед Мұсаевтың мылжыңы

Жоба толығымен утопиялық және түкке тұрғысыз. «Байланыс» бөлімінде кері байланыс нөмері жауап бермейді. Сондай-ақ белсенділік туралы есеп немесе жаңалықтар жоқ, жаңалықтарарналарында Impact Future қызметі туралы ешбір ескерту табылмады. Ал мұның барлығы триллион долларға тати ма? «Ойшылымыз» білім саласына бас сұғып көрді. 2019 жылдың соңында ресейлік Жинақ банкі мен Мәскеу үкіметінің білім және ғылым департаменті SberZ мектеп акселераторын іске қосты. Оның операторы ретінде Мусаевтың Global Venture Alliance (GVA) компаниясы жарияланды. Бірақ жобаның веб-сайты жұмыс істемейді.

2020 жылдың желтоқсанында жобаның бірінші жылының қорытындысы шығарылды. Алайда енді GVA туралы ештеңе айтылмайды және қазылар алқасында GVA өкілдері де жоқ. Тағы бір жылдан кейін, 2021 жылдың желтоқсанында Сбер бүкіл Ресейдегі мектеп оқушыларының кәсіпкерлік дарындылығын дамытуға арналған SberZ бағдарламасын кеңейтеді. Алайда жоба серіктестері арасында GVA туралы ештеңе айтылмайды. Бұл тағы бір әурешілік.

Ақыры Қазақстанға келді!

Мұсаев нарықтық стильде «сөйлеу» қабілетімен адамдарды таңғаларлық түрде адастыруды шебер меңгерген. Бұл қайраткер туралы әңгімелерде аты-жөні бұлыңғыр болғандарға ғана жанашырлық танытуға болады. Мысалы, дәл сол Остин Рассел. Өйткені, Forbes Russia басылымының лицензиясына ғана иелік ететін Мұсаев (және бұл ондаған журнал басылымдарының бірі ғана) жаһандық Forbes-ті иемдену әрекетінің бір бөлігі ретінде Рассел жобаларының инвесторларымен тығыз байланыста екені анықталды. Мұндай серіктестік бүгінде АҚШ бизнесіндегі қасқыр билеті ретінде саналады. Әттең, бұл жерде қазақ билігі де шет қалмады. Украиналық «Апостроф» ресурсы Мұсаевтың Астанада кеңселерін аяғымен аша алатынына сендіретін аудиожазбаларынан үзінді келтіреді. Мәселен, бұл мырза қазақстандық ірі бизнесмен Болат Өтемұратовтың Kazakh Forbes журналына деген тәбетіне қатысты былай дейді.

«Мұсаевтың айтуынша, Өтемұратовтың жеке өзі оған көптеген адамдарға қатысты теріс пікірдің көп екенін айтты. Бұл туралы халықаралық БАҚ-та, ең алдымен, өзі басқаратын жаһандық Forbes-те біртіндеп жариялау керек.Болашақта Мұсаевтың жоспары бойынша Өтемұратов өзіне, серіктестеріне және бизнесіне қауіпсіздік кепілдігін алу үшін «масқара болуды» тоқтатуды ұсынады...Сондықтан Мұсаев Өтемұратовтың басылымды өзіне алған соң және мәміле төңірегіндегі шу басылған соң журнал үлесін сатып алуға дайын екеніне күмәнданбайды. «Болат жалғыз емес. Мен ол жердегілердің барлығын білемін. Олардың көбімен бауырластық қарым-қатынаста боламын. Менің жобама инвестиция салғысы келетіндер дебар», – деп мақтанады Мұсаев», – деп апострофжурналистерінің сөзін алға тартады.

Әлбетте, ол қазір табысқа жете алмайды.Жалпы, Мұсаев енді біраз уақыт қоғамдық ортадан жоғалып кететін секілді. Өйткені ол жаһандық Forbes-те келісімге тосқауыл қойған ФБР тергеушілерінің сұрақтарына жауап беруі тиіс.

Қалай болғанда да қазақстандық Forbes беймарал отыра берсе болады. Тағы бір жайт, бұл мақтаншақ алаяқ өзінің ақылға қоынмсыз әңгімесімен білмей жатып, қазіргі Мәскеу мен Астананың қарым-қатынасына қосымша сызат түсіріп жіберуі мүмкін еді. Жұмсартып айтқанда, бұл «Әп, бәрекелді!» дейтін іс емес.

Abai.kz