«...Демонстранттарға қарсы 50 мың шамасында әскерилер, 20 мыңдай милиция қызметкерлері, 10–15 мыңдай темір таяқ ұстаған жасақшылар, 15 бронетранспортер мен 20 су шашқыш және өрт сөндіргіш машина шығарылды.

Заңды белінен басқан советтік империя «одақтас республиканың» отар құлдары дәрежесіне түсірілген жастарын зымияндықпен ұрып-соғып, қарулы күшпен қилы физикалық қиянат жасап, қорлап қана қоймай, «Алматыда нашақорлар мен маскүнемдер бүлік шығарып, жаппай тәртіп бұзушылық туғызды» деген жалған ақпаратты шартарапқа таратты. Байланыс құралдары шапшаң өшірілгеніне қарамастан, шынайы қайғылы хабар жер-жерге тез жетіп, күллі Қазақстанды дүр сілкіндірді. Республиканың көптеген қалалары мен елді мекендерінде Алматы қозғалысына қолдау көрсетіп көшелерге шыққан наразылық білдірушілер билік күшімен басып-жаншылды. Барлық еңбек ұжымдары мен оқу орындарында жастардың саяси қарсылықтарын айыптайтын жиналыстар ұйымдастырылды.

Алайда өткізілген жиындарға қатысушылардың бәрі бірдей билік пиғылын қолдай қоймады, өкіметтің іс-әрекетіне сын көзбен қараған сөздер де айтылды. Мәселен, үдей түскен репрессиялық шаралар көпшіліктің ұнжырғасын түсірген ахуалда өтіп жатқан талқылаулардың бірінде – 1986 ж. 24 желтоқсанда Қазақ КСР Ғылым Академиясында республиканың жаңа басшылығы мен мәскеулік орталықтың жоғары лауазымды өкілі қатысқан жиналыста – академик С.З. Зиманов: «17–18 желтоқсанда болған жағдайға көп ретте біз – ересек қазақтар мен орыстар, бәріміз бірге кінәліміз», – деді. Идеологиялық және тәрбие беру мекемелерінде, оқу орындарында, совет органдарында  жастардың азамат ретінде қалыптасып, идеялық тұрғыда кемелденуіне аға ұрпақтың дұрыс үлес қоспағанын, болған жәйттің басты себебі идеологиялық жұмыстың әлсіздігінде жатқанын айтты. Ұлт тілінің тәрбие берудегі әлеуетіне тоқталып, қоғамтанушылардың, тіпті барлық деңгейдегі қызметкерлердің, соның ішінде ҚКП ОК бюросы мүшелерінің де  жастар алдында қазақ тілінде сөйлемейтінін сынады. «Ұлт тілінің күш-қуаты тым мардымсыз кәдеге асырылады, оның ықпалы жыл өткен сайын құлдырап барады», – деді. Аға ұрпақтың ерліктерін, революциялық дәстүрлерін жастар тәрбиесіне пайдалану орайында ОК-тің насихат және үгіт бөлімін сынға алды. Жиналысқа СОКП ОК Саяси Бюросының мүшесі  М.С. Соломенцевтің қатысып отырғанына байланысты, ұлт мәселесі жөніндегі жалпыодақтық еңбектерде елеулі кемшіліктер барын атап, талдап айтты. Сосын: «17–18 желтоқсан оқиғаларына айыптылар жазаларын алады, – деді ол. – Мұнымен құқыққорғау органдары айналысуда. Мен заңгер ретінде мынаны айтқым келеді: бұл органдарды оларға тән айыптағыштық ыңғайдан сақтандыру керек. Олар жаппай репрессияны бастап кетті. Бұған партиялық бақылау қою қажет, бақылау қойылар деп ойлаймын».

Қазақ КСР Жоғарғы Советі Президиумы аппаратының 25 желтоқсанда өткен партия жиналысында жазушы Бейбіт Қойшыбаев  «қаумалап аулау кезеңдерінде органдардың қолына түскен коммунистер мен комсомолецтердің бәрі сөзсіз партиядан және комсомолдан шығарылуда, тергеулер, жолдастық соттар болып жатыр, ал әлі бостандыққа жіберілмегендерді, шамасы, нағыз соттар тосып тұр» деп, олардың істерін қараған кезде күні бұрын кесіп-пішілген теріс түсініктің баршасын кері қағу керек екенін айтты. «Болашақ үшін солай ету керек, – деді, – алданғандар мен арандатушыларды айыра білу қажет. Дұрысы да, жақсысы да – оларды жазалау емес, оқыту-ағарту және тәрбиелеу».  Осы ретте ол: «Орыс тіліндегі мектептерде қазақ тілі формальді, негізінен тек қазақ балалары үшін, факультативті түрде жүргізіледі», – деп, оқу министрлігінің кемшілігін әшкереледі. Басқалардың ата-аналары, сондай-ақ мұғалімдер де «керексіз тілмен оқушылардың басын қатырып не керек» деп санайды, «осындай қылығымызбен біз балаларды жергілікті халықтың тілін, мәдениетін құрметтеу рухында тәрбиелеуден бастартамыз, яғни іс жүзінде партия саясатындағы интернационалистік ережелерге қайшы келеміз». Мұндай көзқарас барда «халықтың оп-оңай жараланатын ұлттық сезімдеріне нұқсан келтіретін» әрекеттерге қарсы күресте оң нәтиже болмайтынына назар аударды. Қазақстандық орыс жазушысының ауылдарда қатар өмір сүріп жатқандар ішінде қазақ – екі тіл, неміс – үш тіл, ал орыс тек өз тілін ғана білетінін атап, «өзімізді өзіміз басқалардан жоғары қойып дәріптеушілік, әлдеқандай бір ерекшелікке иеміз деп санағандық кезінде Сүлейменовтың әйгілі кітабын қабыл алуға мүмкіндік бермеді» деп ағынан жарылғанын мысалға келтіріп, «осы ойшыл өзіне өзі сын көзбен қарау жолымен әшкерелеген нашар қасиеттер тоғышарлардың, жан-дүниесі тайыз жандардың бойынан табылғанда, ұлттық өзара қарым-қатынастардың қандай күйге түсетінін елестетудің қиын еместігін» айтты.

Ұлт мәселесіне ешқашан формальді түрде қарауға болмайтыны жайындағы лениндік талапты әрдайым есте ұстау керектігін, өткен тарихында езгіде болған халықтардың ұлттық абырой мен ар-намысқа қатысты мәселелерді айрықша түйсікпен өткір сезінетіні, тиісінше бұл мәселеде жұмсақтық көрсету жағын «тұзын жеткізбегеннен гөрі, артығырақ тұздаған жақсы» болатыны жайындағы Лениннің сөзін келтірді. Оқиға қатыгездікпен өрбіп жатқан шақта партия қызметкерінің жағдайды жұмысшыларға: «...сендерге не маңызды: бірінші хатшының қазақ болғаны ма, әлде дүкенде нан толып тұрғаны ма?» деген қарабайыр да тұрпайы түсінік беруін «мейірімсіз таяқтап зәбір көрсетуден де қауіпті әрі барып тұрған зұлым қылық» ретінде сынады. Саяси өресі тар адамдардың қазақ жастарының «Пленум шешімін қолдамауын құдды күллі орыс халқына қарсы шыққандай» рәуіште қабылдағанына реніш білдіріп, «қазақ және орыс халықтарының достығын ешкім ешқашан бұза алмайтынын», өйткені бұған «ұлтымыздың қан қақсап, қасірет шегуі арқылы жеткенін», тіпті «партия-совет қызметкерлерінің ұжымдастыруды қорқынышты асыра сілтеуге ұластырып жүргізуі салдарынан екі миллиондай жанынан айрылғанда да партияға, орыс халқына сенімін жоғалтпағанын» айтты.

Барша жұрт әртүрлі оқу орындарында Лениннің ұлт мәселесі жөніндегі туындыларын оқығанмен, оларды емтихан тапсырғаннан кейін мүлдем ұмыт қалдырды, «егер осы күндері соларға қайта көз салса – көшеге шыққан жастарды ақтайтын» көп тұжырым тапқан болар еді деді. «Партия тұрмысындағы күрт бетбұрысқа шейін елімізді жайлаған ахуал, атап айтқанда масайраушылық, ойға не келсе соны істеп масаттанушылық  көңіл күйі, нақты жағдайды әсірелеп көрсетуге ұмтылу,  идеологиялық, насихаттық жұмыстың өмірден қол үзуі» қазақ қыз-жігіттерінің шеруге шығуын біртіндеп даярлады деп, болашақта қолға алынуға тиіс нақты ұсыныстар жасады.

«Бұл қозғалысқа кінәлі – біз, ересек ұрпақ, білімді ұрпақ, біз, партия-совет қызметкерлері» дей келе, жаңа биліктің саясатын байыпен түсіндірудің орнына «жігіттер мен қыздарға, біздің 17–20 жасар балаларымызға қарсы жекелеген пысықай қызметшілердің шоқпар сілтеген, сапер күрекшесімен ұрып, су атқылағыш, түтіндеткіш құтылар қолданған, тіпті аласұрған иттерге талатқан қылықтарын гуманистің ақыл-ойы ешқандай да ақтай алмайды», «өкінішке қарай, осы күндері көптеген тәртіп сақтаушылар бір сәтте-ақ жуасытушылар мен жазалаушылар рөліне құлдырап түсіп кетті» деп қорытты.

Бұл көрініс атақты ақын, майдангер Жұбан Молдағалиевті қатты шошындырған еді, ол жазушылардың 1986 жылғы 31 желтоқсанда Г.В. Колбинмен кездесуінде қатты күйініп: «Желтоқсан ереуіліне қатысушы қазақ жастарын билік тұтқасын ұстағандардың қалай жәбірлеп жазалағанын көргенше, маған майданда өліп кеткенім жақсы болар еді», – деді.

Әйгілі ақынның жүрекжарды сөзі жұртшылыққа кеңінен тарап кетті. Алайда оны да, белгілі заңгер-ғалымның сөзін де билік қаперіне алған жоқ. Ал Жоғарғы Кеңес қабырғасындағы «қате» сөзі үшін жазушыны бірнеше жиналысқа салды, ақыры қатаң партиялық жаза беріп, жұмысынан қуды.

Бас көтеруге батылы жеткен «отар құлдарын» тұқырту шараларын билік жоспарлы түрде жүзеге асыра берді. Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетінің мәліметтеріне қарағанда, 1986 жылғы 19 желтоқсанның кешіне дейін Алматы қаласы бойынша ұсталып, үстерінен іс қозғалғандардың саны – 2284, бұлардың ішінде 873 студент, 1171 жұмысшы мен қызметкер бар екен. Әр тұстан аулап, ұрып-соғып, түрмеге тоғытып, түрлі қорлық көрсетулердің, айыпты деп тапқандарды партиядан, комсомолдан шығарудың, әкімшілік жазаға тартқызып, жұмыстарынан, оқуларынан қуудың  артынша ондаған сот үдерістері өтті».

Энциклопедиялық анықтамалықтан.

***

«...Силы, стоящие за этой пропагандистской машиной хотели бросить тлеющие искорки в отношении между русскими и казахами. Разделение общества по национальным признакам и противопоставление одних другим, русских казахам и тем самым создать социальную опору себе в одной части населения и оправдать свои бесчеловечные действия, входили в расчеты организаторов расправы над участниками Декабрьских событий и гонения над им сочувствующими. Этот коварный план в то время, хотя временно давал некоторые плоды.

В течение последней декады декабря 1986 и 1987 году повсеместно в Казахстане проводились собрания в первичных партийных и в рабочих коллективах, активы и конференции, встречи руководителей партийных и советских органов, включая и секретарей ЦК КПК и партийных комитетов, с работниками организаций и учреждений. В них обсуждались Декабрьские события 1986 года и их уроки с позиции оправдания политики партийно-советской власти. Имущая власть была сильна, хотя не авторитетна, располагала материальными и людскими командно-чиновничьими ресурсами для подкрепления и поддержки своей проводимой политики, в том числе политики периода Декабрьских событий по подавлению их участников.

Возмущения и осуждения как власть расправилась с участниками Декабрьских событий, сочувствие к демонстрантам и солидарностъ с ними были массовыми, особенно среди казахского населения, за исключением лакействующих малых и больших чиновников. Но эти чувства поддержки участников событий в основном проявлялись на уровнях сознания и подсознания, бытовых и солидарных общений, не выступали как общественной открытой силы. Страх и предосторожность брали у них верх, подавляли их внутренний голос. Такие чувства и настроения довлели и в среде части работников носителей партийной и исполнительной власти, а также и служащих с погонами.

Были немногие смельчаки, пренебрегавшие страхом и возможной своей ответственности перед органами власти. Они выступали публично на собраниях и форумах или в массовой печати тех лет с критической оценкой действий власти в дни Декабрьских событий. К ним следует отнести в первую очередь Исиналиева Михаила Ивановича, Алдана Аймбетова, Мухтара Шаханова, Жубана Молдагалива, Хасена Кожахметова, Мухай Жумаханова, Бейбута Койшибаева и некоторых других. Известны знаменитые слова известного поэта – фронтовика Жубана Молдагалиева, сказанные им на встрече первого секретаря ЦК КПК Г.В. Колбина с писателями, о том, что «Лучше было бы мне умереть на фронте, чем видеть расправу власти предержащих с участниками Декабрьского выступления казахской молодежи». Журналисты  расценили  «настоящим  геройством»  выступление коммуниста Бейбута Койшибаева на партийном собрании аппарата Президиума Верховного Совета Казахской ССР 25 декабря 1986 года. Он в нем, в передаче газеты, сказал: «Атмосфера самодовольства, вседозволенности, стремление приукрасить действительность... Постепенно подготавливали алматинские события 17–18 декабря...» По его словам, в ходе события вместо разъяснения политики новой власти, ведения переговоров и встреч с представителями митингующих, власть занялась «стягиванием к площади милиции и военной силы и тем самым, как ни горько сознаватъся, спровоцировали то, что случилось после 7 часов вечера 17 декабря. Разум гуманистов никак не может оправдать поступки служак, которые пустили в ход дубинки, саперные лопаты, водометы, дымовые шашки и даже разъяренных собак на юношей и девушек» (газ. «Казахская правда», 1998, № 2). В то время говорить так смело было опасно. Б. Койшибаев проявил в данном случае смелость, и в его словах была правда.

Из книги  академика Салыка ЗИМАНОВА «Парламент Казахстана в трудные годы провозглашения независимости». «Алаш» баспасы, 2011 г.,  20–21-с.

Материалды редакцияға ұсынған Бейбіт Қойшыбаев

Abai.kz