Дәстүрлі және инновациялық құндылықтарды қабылдаудағы жастар мен ересектер арасындағы ерекшеліктер

Қазақстан Республикасы Ғылым және жоғары білім министрлігінің Ғылым комитеті қаржыландырып отырған «Қазақстанның оңтүстік өңірлеріндегі дәстүрлі және инновациялық құндылықтар үдерістерін мәдени талдау» ғылыми жобасы аясында жүргізіліп жатқан зерттеулер барысында жастар көбінесе инновациялық құндылықтарға басымдық беретінін, аға буын өкілдері көбінесе күмәнмен қарайтындығын байқадық. Осы себептерге байланысты, дәстүрлі және инновациялық құндылықтарды қабылдаудағы жастар мен ересектер арасындағы ерекшеліктерді анықтағымыз келіп отыр. Оқырмандар дәстүрлі құндылықтар ұғымын көп еститіндіктен түсінеді деп ойлаймыз. Ал, инновациялық құндылықтарға келсек, бұл ұғым креативтілік, өзіндік ерекшелік және жаңа идеялар мен шешімдерді іздеуге басымдық беретін және алға жылжытатын қағидаттар мен сенімдер жиынтығын түсіндіреді. Бұл құндылықтар адам әрекетінің түрлі аспектілерінде, соның ішінде технология, ғылым, бизнес және әлеуметтік прогрессте инновацияның маңыздылығын мойындайды.

Мемлекет басшысы Қ.-Ж.К. Тоқаевтың «Egemen Qazaqstan» газетінде берілген сұхбаттағы тақырыптың «Біз озық ойлы ұлт ретінде тек қана алға қарауымыз керек» деп аталуы осы сараптаманың өзектілігін арттырып отыр деп ойлаймыз. Біздің ойымызша, озық ойлы ұлт алға қарауы керек деген идея болашақтағы жаңашылдық, өсу және әлеуметтік дамуды көздейтін көзқарасты көрсетеді. Өйткені, алға қарауға екпін беру инновациялар мен прогреске ұмтылу міндеттемесін танытады. Прогрессивті ұлт өмір сапасын жақсарту және экономикалық дамуды ынталандыру үшін технология, ғылым, білім және басқа салалардағы жетістіктерге басымдық береді.

Жастар мен ересектердің дәстүрлі және инновациялық құндылықтарға қатынасы туралы түрлі көзқарастарды айтуымызға болады. Мәселен, кейбір жастар да, ересектер де, ежелден келе жатқан мәдени нормалар мен құндылықтардың сақталуын бағалап, дәстүрлі көзқарастарды ұстанады. Басым бөлігі дәстүрлі құндылықтар тұрақтылық, сабақтастық және қауымдастықтың бірегейленуін сезінуді қамтамасыз ететін уақытпен тексерілген қағидалар ретінде қарастырады. Дегенмен, жастар арасында заманауи әлеуметтік өзгерістерді көрсететін инновациялық құндылықтарды қабылдау арқылы прогрессивті ұстаным иеленеді. Олар көбінесе инновацияны қоғамдық прогрестің ажырамас бөлігі ретінде қарастырып, қазіргі мәселелерді шешетін жаңа нормалар мен құндылықтарға бейімделуді қолдайды.

Бұл тұста қарым-қатынастарда ұрпақ алшақтығы туындауы мүмкін екендігін айтуымыз қажет. Жастар қазіргі заманға сай инновациялық құндылықтарды қабылдауға бейім болса, аға ұрпақ дәстүрлі құндылықтарды қолдауға бейім болады. Осы қарым-қатынастарда қоғамның мәдени тамыры көзқарасқа айтарлықтай әсер етеді деп ойлаймыз. Өйткені, кейбір мәдениетте дәстүрлерді сақтауға ерекше назар аударылса, өзгелерде өзгерістер мен инновацияларды қабылдауға баса назар аударылады. Кейде азаматтар ахуалға байланысты дәстүрлі және инновациялық құндылықтарды қатар мойындап, прагматикалық көзқарасты қабылдайды. Біздің ойымызша, бұл топ үйлесімді және прогрессивті қоғам құру үшін ескірмейтін қағидалар мен жаңа идеялардың теңгерімді интеграциясын жақтайды.

Дәстүрлі және инновациялық құндылықтарға экономикалық және технологиялық факторлар да әсер етеді. Жастар инновациялардың экономикалық өсу мен технологиялық прогреске ықпалын білгендіктен, оларды қабылдауға бейімдік танытады. Сондықтан қазіргі барлық әрекеттер электронды болуына байланысты барлық қоғам мүшелері осы инновацияларға бейімделуі қажет. Қарым-қатынас әлеуметтік әділеттілік пен инклюзивтілік мәселелерімен де қалыптасады. Жастар мен ересектер инновациялық құндылықтар теңдік пен инклюзивтілікке ықпал ететіндіктен қолдау білдіреді. Кейбір адамдар дәстүрлі және арасындағы таласты мәдени мұраны сақтау мен жаһандану күштері арасындағы күрес ретінде қарастырады. Бұл өз кезегінде әр тараптың осы динамиканың түрлі аспектілерін түсінуімен байланысты деп ойлаймыз.

Білім беру жүйесі де осы түсініктерді қалыптастыруда ерекше рөл атқарады. Білім беру саласындағы түрлі көзқарастармен таныс жастар құндылықтарға ашық көзқарас білдіре алады, ал дәстүрлі білім беру жүйелері тек консервативті ойлауға ықпал етеді деген қорытындыға келдік. Бұқаралық ақпарат құралдары мен ақпарат көздері де мәселеге қатысты көзқарасты қалыптастыра алады. Медиа арналар арқылы түрлі идеяларға ықпал жасау адамдарды инновациялық құндылықтарды қабылдауға ынталандырса, шектеулі ықпал дәстүрлі құндылықтарды таңдауға әкеледі.

Демек, дәстүрлі және инновациялық құндылықтарды қабылдауда жастар мен ересектер арасында ерекшеліктер болады деуімізге негіз бар. Осы ерекшеліктерге ұрпақтар арасындағы айырмашылық, өмір тәжірибесі, мәдени контекст және түрлі әлеуметтік ықпалдарға ұшырау секілді түрлі факторлар әсер етеді. Жастардың инновациялық құндылықтарды қабылдауға бейім болуы өзгерістер мен прогреске ұмтылысынан көрінеді, ересек адамдар қалыптасқан нормалар мен тәжірибеге негізделген дәстүрлі құндылықтарға бейім болуынан байқалады. Жастар, әдетте, өзгерістер мен инновацияларға ашық, заманауи мәселелерді шешудің жаңа идеялары мен тәсілдерін іздейді. Ересектер болса, дәстүрлі құндылықтар ұсынатын әдет пен тұрақтылықты қалайды. Мәдени және әлеуметтік өзгерістер көбінесе дәстүрлі және инновациялық құндылықтарды қабылдаудағы айырмашылықтарға әкеледі. Жас ұрпақтың дамып келе жатқан мәдени ландшафт пен жаһандық тенденцияларды ұғынуы олардың инновациялық құндылықтарды қабылдауына әсер етеді.

Жастар жаңа технологиялар, әлеуметтік құрылымдар және ойлау тәсілдеріне жылдам бейімделуіне байланысты инновацияны кеңірек қабылдайды. Әрине, ересектер бейімделуге қабілетті болса да, өзгерістерге мұқият қарап, дәстүрлі құндылықтардың тұрақтылығын бағалайды. Түрлі тәжірибені бастан өткерген ересектер дәстүрлі құндылықтарға тән даналыққа көбірек мән береді. Олар құндылықтарды уақыт сынақтарынан өткен қағидалар ретінде қарастырады. Жастар цифрлық медиа мен ақпарат көздерін көбірек қарайтындықтан, олардың құндылықтарды қабылдауына түрлі көзқарастар әсер етеді. Дәстүрлі медиаға сүйенетін ересектердің түсінігі шектеулі болуы ықтимал. Жұмысты жаңа бастаған жастар технологиялық жетістіктер мен экономикалық инновацияларға байланысты құндылықтарға басымдық береді. Мансап түрлерін көрген ересектер тұрақтылықтың негізі болған құндылықтарға көбірек мән береді. Ата-ана құндылықтары мен ықпалы да ерекше рөл атқарады. Ата-аналар, біз талдап отырған ересектер мен олардың балалары арасындағы динамикалық өзара әрекеттестік түрлі салдарға, соның ішінде ата-ана құндылықтарына қарсы шығу немесе қабылдауға әкеледі. Көптеген жастар ата-ана тәрбиесі ықпалынан әке-шешесіне ұқсас құндылықтарды қабылдайды.

Дәстүрлі және инновациялық құндылықтарды қабылдаудағы жастар мен ересектер арасындағы үдеріс дәстүр, инновация және мәдени құндылықтардың үнемі өзгеріп отыратын ландшафты туралы үздіксіз диалогқа елеулі үлес қосады. Мәселе бойынша қоғамдағы көзқарастар дәстүрлі және инновациялық құндылықтардың өзара әрекеттесуі туралы пікірлердің әралуандылығын көрсетеді және жас ерекшелігі мен мәдениет сынды факторлар жеке көзқарастарды қалыптастыруда маңызды рөл атқарады. Біз мәселеге жалпылама түсінік бергенімізбен, екі құндылық арасында жеке айырмашылықтар бар екенін және жастар мен ересектер арасындағы қабылдауда ерекшеліктер барын айтқымыз келеді. Сонымен қатар, әлеуметтік, мәдени және аймақтық факторлар да ұрпақтар арасындағы дәстүрлі және инновациялық құндылықтардың серпінді өзара әрекеттесуіне ықпал етеді.

Мұрат Насимов,

саяси ғылымдарының кандидаты, қауымдастырылған профессор,

Қызылорда қаласы

Abai.kz