ءداستۇرلى جانە يننوۆاتسيالىق قۇندىلىقتاردى قابىلداۋداعى جاستار مەن ەرەسەكتەر اراسىنداعى ەرەكشەلىكتەر

قازاقستان رەسپۋبليكاسى عىلىم جانە جوعارى ءبىلىم مينيسترلىگىنىڭ عىلىم كوميتەتى قارجىلاندىرىپ وتىرعان «قازاقستاننىڭ وڭتۇستىك وڭىرلەرىندەگى ءداستۇرلى جانە يننوۆاتسيالىق قۇندىلىقتار ۇدەرىستەرىن مادەني تالداۋ» عىلىمي جوباسى اياسىندا جۇرگىزىلىپ جاتقان زەرتتەۋلەر بارىسىندا جاستار كوبىنەسە يننوۆاتسيالىق قۇندىلىقتارعا باسىمدىق بەرەتىنىن، اعا بۋىن وكىلدەرى كوبىنەسە كۇمانمەن قارايتىندىعىن بايقادىق. وسى سەبەپتەرگە بايلانىستى، ءداستۇرلى جانە يننوۆاتسيالىق قۇندىلىقتاردى قابىلداۋداعى جاستار مەن ەرەسەكتەر اراسىنداعى ەرەكشەلىكتەردى انىقتاعىمىز كەلىپ وتىر. وقىرماندار ءداستۇرلى قۇندىلىقتار ۇعىمىن كوپ ەستيتىندىكتەن تۇسىنەدى دەپ ويلايمىز. ال، يننوۆاتسيالىق قۇندىلىقتارعا كەلسەك، بۇل ۇعىم كرەاتيۆتىلىك، وزىندىك ەرەكشەلىك جانە جاڭا يدەيالار مەن شەشىمدەردى ىزدەۋگە باسىمدىق بەرەتىن جانە العا جىلجىتاتىن قاعيداتتار مەن سەنىمدەر جيىنتىعىن تۇسىندىرەدى. بۇل قۇندىلىقتار ادام ارەكەتىنىڭ ءتۇرلى اسپەكتىلەرىندە، سونىڭ ىشىندە تەحنولوگيا، عىلىم، بيزنەس جانە الەۋمەتتىك پروگرەسستە يننوۆاتسيانىڭ ماڭىزدىلىعىن مويىندايدى.

مەملەكەت باسشىسى ق.-ج.ك. توقاەۆتىڭ «Egemen Qazaqstan» گازەتىندە بەرىلگەن سۇحباتتاعى تاقىرىپتىڭ «ءبىز وزىق ويلى ۇلت رەتىندە تەك قانا العا قاراۋىمىز كەرەك» دەپ اتالۋى وسى ساراپتامانىڭ وزەكتىلىگىن ارتتىرىپ وتىر دەپ ويلايمىز. ءبىزدىڭ ويىمىزشا، وزىق ويلى ۇلت العا قاراۋى كەرەك دەگەن يدەيا بولاشاقتاعى جاڭاشىلدىق، ءوسۋ جانە الەۋمەتتىك دامۋدى كوزدەيتىن كوزقاراستى كورسەتەدى. ويتكەنى، العا قاراۋعا ەكپىن بەرۋ يننوۆاتسيالار مەن پروگرەسكە ۇمتىلۋ مىندەتتەمەسىن تانىتادى. پروگرەسسيۆتى ۇلت ءومىر ساپاسىن جاقسارتۋ جانە ەكونوميكالىق دامۋدى ىنتالاندىرۋ ءۇشىن تەحنولوگيا، عىلىم، ءبىلىم جانە باسقا سالالارداعى جەتىستىكتەرگە باسىمدىق بەرەدى.

جاستار مەن ەرەسەكتەردىڭ ءداستۇرلى جانە يننوۆاتسيالىق قۇندىلىقتارعا قاتىناسى تۋرالى ءتۇرلى كوزقاراستاردى ايتۋىمىزعا بولادى. ماسەلەن، كەيبىر جاستار دا، ەرەسەكتەر دە، ەجەلدەن كەلە جاتقان مادەني نورمالار مەن قۇندىلىقتاردىڭ ساقتالۋىن باعالاپ، ءداستۇرلى كوزقاراستاردى ۇستانادى. باسىم بولىگى ءداستۇرلى قۇندىلىقتار تۇراقتىلىق، ساباقتاستىق جانە قاۋىمداستىقتىڭ بىرەگەيلەنۋىن سەزىنۋدى قامتاماسىز ەتەتىن ۋاقىتپەن تەكسەرىلگەن قاعيدالار رەتىندە قاراستىرادى. دەگەنمەن، جاستار اراسىندا زاماناۋي الەۋمەتتىك وزگەرىستەردى كورسەتەتىن يننوۆاتسيالىق قۇندىلىقتاردى قابىلداۋ ارقىلى پروگرەسسيۆتى ۇستانىم يەلەنەدى. ولار كوبىنەسە يننوۆاتسيانى قوعامدىق پروگرەستىڭ اجىراماس بولىگى رەتىندە قاراستىرىپ، قازىرگى ماسەلەلەردى شەشەتىن جاڭا نورمالار مەن قۇندىلىقتارعا بەيىمدەلۋدى قولدايدى.

بۇل تۇستا قارىم-قاتىناستاردا ۇرپاق الشاقتىعى تۋىنداۋى مۇمكىن ەكەندىگىن ايتۋىمىز قاجەت. جاستار قازىرگى زامانعا ساي يننوۆاتسيالىق قۇندىلىقتاردى قابىلداۋعا بەيىم بولسا، اعا ۇرپاق ءداستۇرلى قۇندىلىقتاردى قولداۋعا بەيىم بولادى. وسى قارىم-قاتىناستاردا قوعامنىڭ مادەني تامىرى كوزقاراسقا ايتارلىقتاي اسەر ەتەدى دەپ ويلايمىز. ويتكەنى، كەيبىر مادەنيەتتە داستۇرلەردى ساقتاۋعا ەرەكشە نازار اۋدارىلسا، وزگەلەردە وزگەرىستەر مەن يننوۆاتسيالاردى قابىلداۋعا باسا نازار اۋدارىلادى. كەيدە ازاماتتار احۋالعا بايلانىستى ءداستۇرلى جانە يننوۆاتسيالىق قۇندىلىقتاردى قاتار مويىنداپ، پراگماتيكالىق كوزقاراستى قابىلدايدى. ءبىزدىڭ ويىمىزشا، بۇل توپ ۇيلەسىمدى جانە پروگرەسسيۆتى قوعام قۇرۋ ءۇشىن ەسكىرمەيتىن قاعيدالار مەن جاڭا يدەيالاردىڭ تەڭگەرىمدى ينتەگراتسياسىن جاقتايدى.

ءداستۇرلى جانە يننوۆاتسيالىق قۇندىلىقتارعا ەكونوميكالىق جانە تەحنولوگيالىق فاكتورلار دا اسەر ەتەدى. جاستار يننوۆاتسيالاردىڭ ەكونوميكالىق ءوسۋ مەن تەحنولوگيالىق پروگرەسكە ىقپالىن بىلگەندىكتەن، ولاردى قابىلداۋعا بەيىمدىك تانىتادى. سوندىقتان قازىرگى بارلىق ارەكەتتەر ەلەكتروندى بولۋىنا بايلانىستى بارلىق قوعام مۇشەلەرى وسى يننوۆاتسيالارعا بەيىمدەلۋى قاجەت. قارىم-قاتىناس الەۋمەتتىك ادىلەتتىلىك پەن ينكليۋزيۆتىلىك ماسەلەلەرىمەن دە قالىپتاسادى. جاستار مەن ەرەسەكتەر يننوۆاتسيالىق قۇندىلىقتار تەڭدىك پەن ينكليۋزيۆتىلىككە ىقپال ەتەتىندىكتەن قولداۋ بىلدىرەدى. كەيبىر ادامدار ءداستۇرلى جانە اراسىنداعى تالاستى مادەني مۇرانى ساقتاۋ مەن جاھاندانۋ كۇشتەرى اراسىنداعى كۇرەس رەتىندە قاراستىرادى. بۇل ءوز كەزەگىندە ءار تاراپتىڭ وسى ديناميكانىڭ ءتۇرلى اسپەكتىلەرىن تۇسىنۋىمەن بايلانىستى دەپ ويلايمىز.

ءبىلىم بەرۋ جۇيەسى دە وسى تۇسىنىكتەردى قالىپتاستىرۋدا ەرەكشە ءرول اتقارادى. ءبىلىم بەرۋ سالاسىنداعى ءتۇرلى كوزقاراستارمەن تانىس جاستار قۇندىلىقتارعا اشىق كوزقاراس بىلدىرە الادى، ال ءداستۇرلى ءبىلىم بەرۋ جۇيەلەرى تەك كونسەرۆاتيۆتى ويلاۋعا ىقپال ەتەدى دەگەن قورىتىندىعا كەلدىك. بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى مەن اقپارات كوزدەرى دە ماسەلەگە قاتىستى كوزقاراستى قالىپتاستىرا الادى. مەديا ارنالار ارقىلى ءتۇرلى يدەيالارعا ىقپال جاساۋ ادامداردى يننوۆاتسيالىق قۇندىلىقتاردى قابىلداۋعا ىنتالاندىرسا، شەكتەۋلى ىقپال ءداستۇرلى قۇندىلىقتاردى تاڭداۋعا اكەلەدى.

دەمەك، ءداستۇرلى جانە يننوۆاتسيالىق قۇندىلىقتاردى قابىلداۋدا جاستار مەن ەرەسەكتەر اراسىندا ەرەكشەلىكتەر بولادى دەۋىمىزگە نەگىز بار. وسى ەرەكشەلىكتەرگە ۇرپاقتار اراسىنداعى ايىرماشىلىق، ءومىر تاجىريبەسى، مادەني كونتەكست جانە ءتۇرلى الەۋمەتتىك ىقپالدارعا ۇشىراۋ سەكىلدى ءتۇرلى فاكتورلار اسەر ەتەدى. جاستاردىڭ يننوۆاتسيالىق قۇندىلىقتاردى قابىلداۋعا بەيىم بولۋى وزگەرىستەر مەن پروگرەسكە ۇمتىلىسىنان كورىنەدى، ەرەسەك ادامدار قالىپتاسقان نورمالار مەن تاجىريبەگە نەگىزدەلگەن ءداستۇرلى قۇندىلىقتارعا بەيىم بولۋىنان بايقالادى. جاستار، ادەتتە، وزگەرىستەر مەن يننوۆاتسيالارعا اشىق، زاماناۋي ماسەلەلەردى شەشۋدىڭ جاڭا يدەيالارى مەن تاسىلدەرىن ىزدەيدى. ەرەسەكتەر بولسا، ءداستۇرلى قۇندىلىقتار ۇسىناتىن ادەت پەن تۇراقتىلىقتى قالايدى. مادەني جانە الەۋمەتتىك وزگەرىستەر كوبىنەسە ءداستۇرلى جانە يننوۆاتسيالىق قۇندىلىقتاردى قابىلداۋداعى ايىرماشىلىقتارعا اكەلەدى. جاس ۇرپاقتىڭ دامىپ كەلە جاتقان مادەني لاندشافت پەن جاھاندىق تەندەنتسيالاردى ۇعىنۋى ولاردىڭ يننوۆاتسيالىق قۇندىلىقتاردى قابىلداۋىنا اسەر ەتەدى.

جاستار جاڭا تەحنولوگيالار، الەۋمەتتىك قۇرىلىمدار جانە ويلاۋ تاسىلدەرىنە جىلدام بەيىمدەلۋىنە بايلانىستى يننوۆاتسيانى كەڭىرەك قابىلدايدى. ارينە، ەرەسەكتەر بەيىمدەلۋگە قابىلەتتى بولسا دا، وزگەرىستەرگە مۇقيات قاراپ، ءداستۇرلى قۇندىلىقتاردىڭ تۇراقتىلىعىن باعالايدى. ءتۇرلى تاجىريبەنى باستان وتكەرگەن ەرەسەكتەر ءداستۇرلى قۇندىلىقتارعا ءتان دانالىققا كوبىرەك ءمان بەرەدى. ولار قۇندىلىقتاردى ۋاقىت سىناقتارىنان وتكەن قاعيدالار رەتىندە قاراستىرادى. جاستار تسيفرلىق مەديا مەن اقپارات كوزدەرىن كوبىرەك قارايتىندىقتان، ولاردىڭ قۇندىلىقتاردى قابىلداۋىنا ءتۇرلى كوزقاراستار اسەر ەتەدى. ءداستۇرلى مەدياعا سۇيەنەتىن ەرەسەكتەردىڭ تۇسىنىگى شەكتەۋلى بولۋى ىقتيمال. جۇمىستى جاڭا باستاعان جاستار تەحنولوگيالىق جەتىستىكتەر مەن ەكونوميكالىق يننوۆاتسيالارعا بايلانىستى قۇندىلىقتارعا باسىمدىق بەرەدى. مانساپ تۇرلەرىن كورگەن ەرەسەكتەر تۇراقتىلىقتىڭ نەگىزى بولعان قۇندىلىقتارعا كوبىرەك ءمان بەرەدى. اتا-انا قۇندىلىقتارى مەن ىقپالى دا ەرەكشە ءرول اتقارادى. اتا-انالار، ءبىز تالداپ وتىرعان ەرەسەكتەر مەن ولاردىڭ بالالارى اراسىنداعى ديناميكالىق ءوزارا ارەكەتتەستىك ءتۇرلى سالدارعا، سونىڭ ىشىندە اتا-انا قۇندىلىقتارىنا قارسى شىعۋ نەمەسە قابىلداۋعا اكەلەدى. كوپتەگەن جاستار اتا-انا تاربيەسى ىقپالىنان اكە-شەشەسىنە ۇقساس قۇندىلىقتاردى قابىلدايدى.

ءداستۇرلى جانە يننوۆاتسيالىق قۇندىلىقتاردى قابىلداۋداعى جاستار مەن ەرەسەكتەر اراسىنداعى ۇدەرىس ءداستۇر، يننوۆاتسيا جانە مادەني قۇندىلىقتاردىڭ ۇنەمى وزگەرىپ وتىراتىن لاندشافتى تۋرالى ۇزدىكسىز ديالوگقا ەلەۋلى ۇلەس قوسادى. ماسەلە بويىنشا قوعامداعى كوزقاراستار ءداستۇرلى جانە يننوۆاتسيالىق قۇندىلىقتاردىڭ ءوزارا ارەكەتتەسۋى تۋرالى پىكىرلەردىڭ ارالۋاندىلىعىن كورسەتەدى جانە جاس ەرەكشەلىگى مەن مادەنيەت سىندى فاكتورلار جەكە كوزقاراستاردى قالىپتاستىرۋدا ماڭىزدى ءرول اتقارادى. ءبىز ماسەلەگە جالپىلاما تۇسىنىك بەرگەنىمىزبەن، ەكى قۇندىلىق اراسىندا جەكە ايىرماشىلىقتار بار ەكەنىن جانە جاستار مەن ەرەسەكتەر اراسىنداعى قابىلداۋدا ەرەكشەلىكتەر بارىن ايتقىمىز كەلەدى. سونىمەن قاتار، الەۋمەتتىك، مادەني جانە ايماقتىق فاكتورلار دا ۇرپاقتار اراسىنداعى ءداستۇرلى جانە يننوۆاتسيالىق قۇندىلىقتاردىڭ سەرپىندى ءوزارا ارەكەتتەسۋىنە ىقپال ەتەدى.

مۇرات ناسيموۆ،

ساياسي عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، قاۋىمداستىرىلعان پروفەسسور،

قىزىلوردا قالاسى

Abai.kz