Рухани жол өте нәзік және күрделі екені белгілі. Бұл жолдың негізгі мәнін Абай «Алла деген сөз жеңіл» өлеңінде қысқаша түсіндіріп береді. Өте терең мағыналы бұл төрт шумақты өлеңді саралайтын болсақ, діннің негізгі мәнін түсініп, сенім мен таным мәселесіне келіп тірелеміз.

Алла деген сөз жеңіл,
Аллаға ауыз қол емес.
Ынталы жүрек, шын көңіл,
Өзгесі Хаққа жол емес.

Алла деген сөз жеңіл. Себебі, сөзді айту оңай. Бірақ, Алла сөз ғана емес. Алланың мағынасы бүкіл Болмысты қамтитын өте тереңде жатыр. Алла деп сөзбен айту сенімнің алғашқы деңгейін ғана білдіреді. Алғашқы деңгей әлсіз. Мәселе сол әлсіз сенімді Болмысты тану арқылы ұлғайтып, оны Түп Иеге деген махаббатпен ұластыруда жатыр. Алла -- бүкіл Болмыс көрінісі. Болмысты толық танығанда Аллаға деген махаббатқа жетуге болады. Осылай, рухани жол сенімнен басталып, Аллаға деген махаббатпен аяқталуға тиісті. Бұл жолда ынта-жігер, күш-қайраттың пайдалану нәтижесі сол сенімнің қуатына байланысты.

Сенімді нығайту таным арқылы болады. Әлсіз сеніммен айтылған сөзден Алланы танып айтылған сөздің мағынасы бөлек, салмағы өте көп жоғары. Тіпті оларды салыстырудың өзі қиын. Ал Алланы тану үшін әрекет керек. Сөз, ойлау, дене қимылдары барлығы әрекет түрлері болып табылады. Дене әрекетінде қолдың маңызы үлкен. Қолдың көмегінсіз ешқандай іс тындыруға болмайды. Аллаға әлсіз сенімді білдіретін ауызбен айтылған сөз емес, күшті сенім керек. Күшті сенім таным арқылы қалыптасады. Қандай нәрсені болса да, оны тану үшін қолмен жасалатын әрекет керек. Сондықтың, «Аллаға ауыз қол емес». Яғни, Аллаға жеңіл айтылған сөз емес, танымды әрекетпен ұлғайтатын қол керек. Бұл арада «қол» деген сөз ойды, сөзді және денені түгелдей қатып тұр. Абайдың бұл сырлы сөзінің осындай мағынасы болса керек. Ал Алланы тану жолы «Ынталы жүрек, шын көңіл. Басқасы Хаққа жол емес». Себебі, таныммен шұғылдану үшін әуелі ынта керек. Ынтасыз ешқандай әрекеттің нәтижесі болмайды. Ол әрекеттің пайдалы болуы үшін көңілдің Аллаға деген тазалығы, яғни «шын көңіл»  керек. Шын көңіл ниеттің тазалығын, Аллаға деген сенімді білдіреді. Шын көңіл болмаса, нәпсі жеңіп, әрекет қиянатқа айналады. Қиянат күнә жасатып, әрекет өзінің кері нәтижесін береді. Осыдан өте маңызды тұжырым шығады. Рухани жетілудің нәтижесі қандай әрекет, немесе болмаса қандай дін екеніне байланысты емес, тек қана «Ынталы жүрек, шын көңіл» болуына байланысты. Абайдың бұл ғибраты діни жолдағылардың барлығына ортақ, және өте маңызды тұжырым. Барлық дінаралық қақтығыстар, тіпті, олар ғана емес, өмірдегі барлық алауыздықтар адамның жүрегі былғанып, тән құмарына беріліп Болмыстың бірлігіне  ынталы жүрек, шын көңілдің болмауынан. Осылай діндер, қоғамның басқа да бөліктері бірімен бірі таласып, ашу-кекпен жүректерін былғап рухани құлдырайды, Болмыс бірлігін бұзады. Болмыстың үйлесімділік заңдылығы адамзат қоғамын қалпына келтіру үшін қоғамдағы рак клетка ретінде оларды ойып алып тастайды. Болмыстың бірлігін бұзудың үлкен зардабы бар.   Қоғамның түрлы бөліктерінің жойылып кетуін осылай түсіндіруге болады.

Өлеңнің келесі шумағы:

Дененің барша қуаты
Өнерге салар бар күшін.
Жүректің ақыл суаты,
Махаббат қылса Тәңірі үшін.

Бұл жолдарда Абай рухани және материалдық болмыстың айырмашылығын ашып отыр. Дене мен өнер заттық әлем көріністері. Сондықтан, дене «Өнерге салар бар күшін». Жан өзін дене ретінде қабылдайды. Ақыл да заттық әлемге жатады. Бірақ, жан ақылды рухани жолда пайдаланып, «Махаббат қылса Тәңірі үшін», ол жүректің сусындайтын рухани суатына айналады. Осылай ақыл рухтанып, рухани деңгейге көтеріледі. Бұл жағдай, ақылды дұрыс пайдаланудың маңызы зор екенін көрсетеді. Себебі, Шәкәрім «Тапқыш ой ғой ақылдың мағынасы, Түбі -- жүрек, болады мида басы» дейді. Ақыл жүрек пен мидың арасында. Оны жүрекпен жан құмары үшін, не болмаса бастағы мимен тән құмары үшін де қолдануға болады. Ақыл құрал болып табылады. Құралды пайдалануда ерік өзіңде. Егер ақылды Тәңірі үшін пайдаланса, ол жүректің нәр алатын суатына айналып, адамның жетілу, ал тән құмары үшін пайдаланса, құлдырау құралына айналады. Ақылды осылай жан құмары үшін де, тән құмары үшін де қолдануға болады. Осылай, қазақша айтқанда, қалай қолдануыңа байланысты, ақыл не жұмаққа, не тозаққа апарады. Таңдау әркімнің еркінде. Бұл ерікті әркімге Алла тағала берген.

Абай әрі қарай былай дейді:

Ақылға сыймас ол Алла,
Тағрипқа тілім қысқа аһ!
Барлығына шүбәсіз,
Неге мәужүт ол қуә.

Алла бүкіл Болмысты қамтитындықтан, өлшеулі ақылға симайды. Сондықтан, Оны тағрипқа (түсініп, білуге) тіл қысқа. Бірақ Оның бар екенін білеміз. Оның бар екеніне куә -- мәужіт (бар нәрсе, болмыс), яғни Болмыс көріністері. Егер болмыс көріністері болса, онда ол көріністерді жаратқан бір Жаратушы болуы керек. Осылай болмыс көріністерін тану арқылы Жаратушыға сенім пайда болады.

Өлеңнің соңғы шумағы:

Ақыл мен хауас барлығын
Білмейдүр, жүрек сезедүр.
Мұтәкәллимин, мантикин
Бекер босқа езедүр.

Тәңірді қалай тануға болады? Тәңірді ақыл мен хауас (сезімдер) арқылы тануға болмайды, Себебі, олар материяға жататындықтан, тек қана Болмыстың сыртқы көрінісін, яғни әлемдік бейнесін ғана таниды. Ал оның ішкі мәнін, яғни рухани көрінісін біле алмайды. Сондықтан, ақыл мен хауас Болмысты толық білмейді. Зат рухты сезбейді. Ол сенімді рухани иманға айналдыра алмайды. Сенімді рухани иманға тек қана жүрек айналдыра алады. Себебі, жүректе жан орналасқан. Жоғарғы Ғазиз Жанды тек қана жүректегі шыбын жан ғана сезе алады. Осылай, ақылмен танылған сенімді жүректегі жан арқылы иманға айналдыруға болады. Сенім мен танымның байланысын біле отырып, осылай иманға жетуге болады.

Өкінішке орай, бүгінгі күндері ғылымды діннен жоғары қоятын ғалымдар пайда бола бастады.  Олардың ойынша, ғылым дінді де қамтиды, сондықтан, дін ғылымның ішінде. Мұндай тұжырым дінді ғылымнан бөліп тастайды. Ал, шын мәнінде, керісінше, ғылым діннің ішіне кіреді. Себебі, ғылым Болмысты толық таныта алмайды. Қосымша дін арқылы табылатын сенім керек. Яғни, ғылымның дінсіз үлкен мәні мәні жоқ.  Бұл туралы Абай «Мұтәкәллимин (дінді сөзбен дәлелдеушілер), мантикин (логиканы пайдаланушылар) Бекер босқа езедүр» дейді. Бұлар Болмысты тануға ақылды пайдаланатын ғалымдар. Яғни, Алланы ақылмен тануға болмайды, сондықтан олардыкі бос әурешілік. Ақылмен Болмыстың материалдық бөлігін ғана тануға болады. Егер ол танымды Аллаға деген сеніммен, яғни, дінмен  байланыстырса, сонда ғана Болмысты толық тануға болады. Осылай жоғарғы деңгейде сенім мен таным бірігіп, махаббатқа айналады.

Болмыстың рухани және материалдық бөліктерінің бірлігі ұмытылғанда олардың арасында тартыс басталады. Бұл әлемдегі барлық тартыстардық себебі болып табылады. Біздің елдегі ислам мен тәңіршілдіктің арасындағы күннен күнге асқынып бара жатқан тартыстың себебі де Болмыстың бірілігін қабылдамаудан, не болмаса, қабылдағысы келмеуден болып отыр. Тәңіршілдер Болмыстың сыртқы көрінісін қабылдап, оны ғылым арқылы тануға ұмтылады. Ал исламшылдар Болмыстың ішкі рухани бөлігін қабылдап, тек қана иманға жүгінеді. Осылай, табиғат көріністерін, тіпті, қоршаған ортаның ықпалымен пайда болған ұлттық дәсүрлерді де олар қабылдағысы келмейді.

Ой өрістің мұндай бөлінуі келешекте өзара ымыраға келмейтін қақтығысқа апаруы мүмкін. Сондықтан, сенім мен танымның сырына тереңірек үңіліп, Болмыстың бірлігін түсініп, қазіргі күндерден бастап дұрыс шешімге келген жөн болар еді.

Досым Омаров,

абайтанушы, теолог

Abai.kz