«Әдебиет, мәдениет және өнерге» арналған республикалық «Үш қоңыр» газеті жарыққа шықты» дегенді естігенім болмаса, өз басым көрмегем. Қытайда тұратын бір ақын апамның өлеңдерін газетке беру үшін «Үш қоңыр» редакциясына әдейі бас сұқтым. Құдайға шүкір, содан бері «Үш қоңырдың» оқырманы және авторы болып жүрмін. Сауатты мақаланың өзін қайсыбір редакторлар секілді «түзеймін» деп күземейді екен. Бұл – авторға деген құрмет.

Бұл кезекті дүнием Бек.Алдамжардың  (газетте автордың есімі осылай жазылған. Толық аты-жөні – Бегділдә Алдамжаров) «Алтын төрдің әуресі» («Үш қоңыр», No18, 3 қараша 2010 ж.) атты сын мақаласы туралы болмақ.

Автор Қазақстан Жазушылар одағының Басқарма төрағасы туралы адам иланарлықтай салмақты бірдеңе айтқан шығар деп, көлдей екі бет мақаланы ерінбей-жалықпай оқып шықтым. Сөйтсем, сынықтан сылтау іздеп келініне күн көрсетпейтін қазымыр ене сияқты «анасы дұрыс емес, мынасы былай емес, ол сүйткен, бұл бүйткен...» деген секілді отбасы, ошақ қасында айтылатын ұсақ-түйек күңкіл әңгіме болып шықты. Мен бұл мақаламды жазбас бұрын көп ойландым. Бірақ, Бек.Алдамжардың: «Әңгіменің ашығы, Оразалинде ешкімнің де ұзында өші, қысқада кегі жоқ...» деген сөзі мені қамшылады. Менің де сыншы Бек.Алдамжарда «ұзында өшім, қысқада кегім жоқ». Бірақ өз пікірімді ашық білдіруді жөн санадым.

Бек.Алдамжар мақаласының әлқисасын былай бастапты: «Қазақстан Жазушылар одағының жақында өткен жиналысында жасалған баяндамасына сенсек, Одақтың жұмысы өркендеп отыр, бірде-бір мін жоқ, шыққан кітаптардың бәрі классика, қой үстіне бозторғай жұмыртқалайтындай әдеби заман баяғыда-ақ орнап қалыпты».

Сіз қызық екенсіз, Бек. аға, қазіргі заманда өзі басқарып отырған мекеменің тірлігін кім жаман деп айтсын. Әдебиетіміздің жетістігіне көз жұма қарауға болмайды ғой. «Қой үстіне бозторғай жұмыртқалайтын әдеби заман баяғыда-ақ орнап қалыпты» деп дұрыс айтқансыз. Бүгінгі күні кім не жазамын десе, қалай жазамын десе, тізгін-шылбыры өз қолына тиген еркін заман ғой. Бұдан артық бейбіт заманды қайдан іздейсіз? «Шыққан кітаптардың бәрі классика» деп Н.Оразалин емес, сіз айтып отырсыз. Мұныңыз дұрыс болмаған. Сіз байқамай, білмей жүрген шығарсыз, өзіңіз айқандай классикалық шығармалар арасында бар шығар. Классикалық шығармалар аспаннан салбырап түспейді ғой. Ол да өмірдің туындысы. «...Әдебиетіміздің алтын төрі жарқырап шыға келді – Н.О», – деп гәпіріпті («Қазақ әдебиеті», 01.10.2010 ж.). Тек бұл арада «алтын тақ» пен «алтын тәж» ғана жетіспей тұр!» – дейсіз сіз. «Әдебиеттің алтын төрі» десе не болыпты? «алтын төр» деген сөзді қазақ әдебиетіне қимайсыз ба? Жоқ, «әдебиетіміздің алтын төрі» деп Оразалин айтқаны үшін сізге ұнамай тұр ма? «алтын тақ» пен «алтын тәж» жетіспей тұр дегеніңізге күмәнім бар. Ойында тұрмақ, санасында жоқ қайдағы бір «алтын тақ» пен «алтын тәжді» сіз Оразалинге зорлап таңып отырған жоқсыз ба?

«...Әдеби қауымның аузын одан әрмен қарай аштыра түскісі кеп: «Осыдан біраз бұрын менің де Елбасы қабылдауында болғаным бар. Ұзын-ырғысы бір сағатқа созылған әңгіме басында қаншама тілге, көркем сөзге, ұлтты рухани тәрбиелеу мәселесіне қатысты іргелі ойлар айтылды», –  деп дөңайбат көрсетіпті» дейсіз. Оразалиннің Елбасының қабылдауында болғанын «дөңайбат» деп түсінсеңіз, онда арғы жағын айтудың өзі қиын. Сіз бұл сөз тіркесін «дұрыстауға» тырысып, әуре боласыз. Ол тілші-ғалымдардың жұмысы ғой.

«Шонжының базарында үйренген шала қазақшасымен шырқай сілтепті» дегеніңізге қарағанда, сіз Оразалинді анасынан шыр етіп түскеннен бері білетін сияқтысыз. Олай болуы мүмкін емес қой. «Бұл арада мені ыңғайсыздандыра бергені – Оразалиннің сөзінше, әлгі «іргелі ойларды» кім айтты? Елбасы ма, әлде өзі ме, – міне, осы ашық емес.

Ең қиыны, бұл жерде Оразалиннің өзін білдей мемлекетті басқарып отырған үлкен қайраткерлермен терезесінің тең екендігін көрсетуге тырысуы кісіні ыңғайсыздандыра береді. Мен Елбасының әдебиет туралы іргелі ойлар айтатынына сенемін, бірақ Оразалин іргелі ой айта қояды дегенге сенбеймін» дейсіз. Сіз босқа ыңғайсызданып, жаныңызды бекер қинаған екенсіз. Бірақ «әлгі іргелі ойларды кім айтқаны» туралы жазушыларға тәптіштеп түсіндіріп, баяндап жату Оразалинге міндет те емес шығар. Егер Елбасымен ашық түрде кездесу болса, елге ақпарат тарату – журналистердің жұмысы. Ал, жабық болса, оның жөні тіптен бөлек. Сіз Елбасының әдебиет туралы «іргелі ой» айтқанына сенесіз, ал Оразалин «іргелі ой» айта қояды дегеніне неге сенбейсіз? Демек, Елбасының «іргелі ой» айтуына кім себепші болып отырғанын естен шығарып алған сияқтысыз. «Шонжының базарында үйренген шала қазақшасымен» Қазақстанның 700-ден аса ақын-жазушысын аузына қаратып отырған (әрине, аузын-аулақ қиқар ақын-жазушылардан басқаның бәрі) Оразалинге «іргелі ойлар айта алмайды» дегенге сіз сенбесеңіз ел сенеді.

«Сонысына қарамастан Оразалин: «...Ұлт әдебиетінің Қағбасындай болған қасиетті төріміз жайлы пікір айтуға асығыстық жасамайық». Барынша әділ болайық, әділ болайық», – деп көсіледі (Б.А). Әрине, көсіледі. Бүгін көсілмегенде, енді қашан көсіледі. Сабырға, ауызбіршілікке шақырғанның несі айып, несі дұрыс емес? Оразалин баяндамасында «нақтылы деректерді бұрмалап, өтірік айтып (Б.А)» отырғанын сіз білмесеңіз, мен білмейді екенмін. Бірақ «Қағбасындай» деген сөздің өзін: «Жазушылар одағы еш уақытта қаламгерлер жаппай мінажат ететіндей «Қағбаның» дәрежесіне көтерілген емес, олай болудың қажеті де жоқ», – деп сан-саққа жүгіртесіз. Бұл жерде «Қағбасындай» деген тіркес баламалы, ауыспалы мағанада айтылып тұр ғой. «Қағбасындай» болғаны үшін қаламгерлер жаппай мінажат етуі керек пе? Олай болуы мүмкін де емес қой. Н.Оразалин мұны табынушылар үшін емес, қазақ әдебиетін қадірлейтін, ұлт руханиятын құрметтейтін және оны пір тұтатындар үшін айтып отырған болар. Әдебиетте барынша көркем теңеулер мен метафоралар айтылмаушы ма еді?

Ал, «Қазақ әдебиеті», «Жұлдыз» және «Просторды» қайтарып алу Ұлы Отан соғысындағы фашизмді талқандаумен бірдей екен. Ал, шынында солай ма?» дегеніңізді қалай түсінеміз? Аталған үш басылымды қайтарып алу «Ұлы Отан соғысындағы фашизмді қайтарып алумен бірдей» деп сіз айтпасаңыз да, соған жетеқабыл болғанын шетжағалатып естігеніміз бар. Сол кезде ақын-жазушылар қақ айырылып, жекпе-жекке шығуға дейін барғанын сіз ғана емес, күллі қазақстандықтар білді.

Іле-шала «Рас, біраз уақыт бұрын өз абызында болған үш басылымды Одаққа бермейміз деп «Қазақ газеттерінің» жабылып, сол кездегі ноғай басшылары мүлдем қате, аңғарт қадам да жасады» деп мойындағаныңызбен, соның қатарында өзіңіздің де барыңызды ұмытып «сүттен ақ, судан таза» болып, бар кінәні «ноқай басшыларға» арта саласыз. Сондықтан кемшілікті бір жақтан іздеу дұрыс емес

«Өткен ғасырдың 90-жылдары сол үш басылымнан бас тартып, өз күніңді өзің көр деп, сыртқа тепкен Жазушылар одағының өзі емес пе? (Б.А)". Әрине, басынан дау, көзінен жас кетпеген, «байтал түгіл бас қайғысымен» болған Жазушылар одағы сіздің ол басылымдарыңызды не қылсын? «Одақтың ғимаратына орналасқан «Жұлдыздың» басшылығына Одақ басшылығының: «Сіздер «Қазақ газеттеріне» қарайсыздар, Одақтың бөлмелерін жалға алып отырсыздар, пұлдарыңызды төлемесеңіздер, Одақтан қуып шығам!» – деп талай рет зығыр еткеніне мен куәмін. Сонда мұны не деп түсінеміз? (Б.А)». Иә, біз де нарық ешкімнің «әке-шешесі», «нағашысы» немесе «қайынжұрты» емес деп түсінеміз. «Жұлдыздың» сол кездегі заңды бас иесі, қожайыны кім? Оған бас-көз болып, оны асырау – соның міндеті емес пе? Оны сіздің білмей қалуыңыз мүмкін емес қой.

«Оның орнына «Әдебиет айдыны» деген (недеген талғамсыз метафора) қабырға газетінің дәрежесіндегі бірдемені шығарған жоқ па? (Б.А)». «Қабырға газеттің дәрежесі» деп, тым қарабайыр, сауатсыз айтқансыз. Бұлай айтудан ұялмадыңыз ба? «Өзі қол қойып отырған газетке өзінің табақтай суретін бір бетке беріп, бірнеше бетті алып жататын өзі жайлы мақтау мақаласын дүркін-дүркін берген жоқ па? (Б.А)». Енді қайтсін, "Қазақ газеттерін» басқарған сол кездегі «Қазақ әдебиеті» мен «Жұлдыз» журналы оразалиншілдерге есігі жабық болған соң...

«Сол у-шудың кезінде аса белсенділік көрсетіп, Одақтың жиналысында жазушы Б.Қойшыбаевқа: «Сені өлтірем! Баскесерлерім сыртта дайын тұр!» – қоқан-лоққы жасаған (Б.А)». Бұл жағдай сіз айтқандай шын болса, Н Оразалин пендешілік жасаған екен.   «Қ.Уәлиев ақырында, әдебиетшілерден естуімше, Оразалинге қарсы бір сөз айтқаны үшін «сол Баскесерлерден» таяқ жеп, он екі қабырғасы он екі жерінен күл-талқан боп, ауруханадан бір-ақ шығыпты (Б.А)». Сіз тым сенгіш екенсіз, «өсекші әдебиетшілердің» айтқанына сенгенше, ауруханаға барып, дәрігерге жолығып, ренттеген қағазын көру керек еді. Дәрігерден «он екі қабырғасы күл-талқан болды» деген анықтама алып, оны осы мақалаңызға қосып берсеңіз, өте қатып кеткен болар еді. Оны неге ойламадыңыз? «Әлгі бас кесерлерден» дегеніңізге қарағанда, ол «баскесерлерді» сіз жақсы білетін сияқтысыз. Мақалаңызға атын атап, түсін түстеп неге жазбадыңыз? «Одаққа бас сұқса қабырғасы күйрейтінін білген қаламдастарыңыз» олардан сақтанып, қорғанып жүрсін. Біз де біле жүрейік. Он екі қабырғасын күл-талқан еткені үшін Қ.Уәлиев «әдебиетті сыйлап» Оразалинді сотқа бермеді» дегенге өз басым сенбеймін. Бір шикілік бар-ау, сірә...

«Осыған ұқсас өрескел жағдай Оразалин өткізген бір жиналыста да болады. Оны да әдебиет үшін жаны ашып, мазасызданып жүретін танымал жазушы, сыншы Ұ.Доспанбетовті балағаттағаны, тіл тигізгені аздай, «Осы да еркек пе, тексеріп көрейікші" деп, ағамыздың ұмасына қол жүгіртуге талап та қылады. Ұзекең де әдебиетті сыйлағанынан сотқа бермейтінін баспасөзде ашық жазды (Б.А)». Бұл енді күлкілі, ұят әңгіме екен. Шынымен де, жазушы Ұ.Доспанбетов «Оразалин осы да еркек пе, тексеріп көрейікші» деп, менің ұмама қол жүгіртті» әдебиетті сыйлаған соң сотқа бермедім» деп, баспасөзге жазды ма? Ел-жұрттан ұят болған екен. Оразалиннің соған дейін баруына не себепші болды? Алдыңғы оқиғаны «әдебиетшілерден естідім» дедіңіз, ал бұл оқиғаның бас-қасында сіз болдыңыз ғой. Соны неге оқырманға түсіндіріп жазбайсыз? Жел тұрмаса, шөптің басы қимылдамайтынын ұмыттыңыз ба?

«Жарайды, сонымен үш басылымды алдық делік. Енді солар өз міндетін атқарып отыр ма? (Сізше қалай? – Ә.Ә). Солардың қайсысында қазақ әдебиетінің өзекті мәселелерін қозғаған салмақты әдеби сын мақала жарияланды ма? (Мүмкін, сіз айтқандай әдеби сын мақалалар «Қазақ әдебиетінің» қоржынына түспеген шығар – Ә.Ә). Оразалин айтқыш болса, солар туралы неге айтпайды (Бұл туралы басылымның редакторы мәлімдемеген болар – Ә.Ә). Әлде, бұл Одақты жайлап алған азғантай топ пен «қайынжұрттан» құралған, «әдеби мафияның» арамза айла-шарғысы ма? (Б.А)». Сіз айтқандай, шын мәнінде «аз ғана топ пен «қайынжұрттан» әдеби мафияның арамза айла-шарғысы болса», әдебиетіміз жетіскен екен. Әдебиетте де «мафия» бола ма, әй қайдам?! Бұлай болу мүмкін бе? Бұл әлем әдебиетінде болмаған тарихи оқиға ғой. Бірақ біздің елде бәрі бола береді.

«Оразалин енді бірде: «Әуелі ұйымның басы дауға түсті. Одақ тағдырын талауға салғысы келгендерден сөзі сүрінді (сөз сүріне ме? – Б.А), – деп , тағы да іштен жау іздеуге тырысады» депсіз. Сөз неге сүрінбейді? Орнымен айтылмаған, жүйесіз сөз сүрінбек тұрмақ, быт-шыты шығады. Қайта Оразалиннің «Одақ тағдырын талауға салғысы келгендердің сағы сынды, күл-талқаны шықты» деп айтпағанына шүкір. «Жүйелі сөз орнын табады, жүйесіз сөз иесін табады» деген сөз бекер айтылмаған. Байқаймын таяқтың бір ұшы сізге де тиіп жатқан секілді. «Оған бола іштен жау іздеуге тырысты» деп байбалам салуға болмас.

«Одаққа мен мүшелікке өткен кезде, әлде бірде-бір нәрсесі жарық көрмеген, мүшеліктен дәмесі де жоқ Оразалин Одақтың қайда екенін де білмейтін еді (Б.А)». Сонда қалай? Оразалин ол кезде жас болған шығар, Одақтың қайда екенін білу мүше болудың алғы шарты емес қой. Осыны да сөз деп айтып отырсыз ба?

«Тоқсаныншы жылдары Одақ басшылығына ойда-жоқта келіп қалған, шын мәнінде, әдебиетті айналшықтап жүрген Оразалиннің осы тәжірибесі еске көп нәрсені түсіреді» деп 40 жылдан бергі ертегіні теріп айтасыз-ау кеп, айтасыз. «1964 жылы Ғ.Мүсіреповтің Одақтың басшылығынан түсті де, орнына партизан Ә.Шәріпов келді. (Сонда сіз Оразалинді Ә.Әріпов секілді қолдан жасалған ақын деп ойлайсыз ба? Әй, сіз де айтады екенсіз ғой. Жазушы мен ақынды қолдан жасады дегенді сізден бірінші естіп отырмын – Ә.Ә). Одақтан кетіп әдебиет институтына барған соң, профессор, т.б. деген атақтарды ала қойды (Кеңес үкіметі кезінде ғылыми атақ алу қиын деуші еді. Шынымен де ол кісі ғалым болмағаны ма? – Ә.Ә). Оның орнына қазақ әдебиетіне Ә.Әлімжанов пен О.Сүлейменовтің келуі, шын мәнінде қазақ әдебиетін қорлау, оның ар-намысын аяққа таптау, іріп-шірудің барысы еді. (орыс тілді Әлімжанов пен О.Сүлейменовтың қазақ әдебиетін басқарған кезде әбден қорлық көргендер «Шонжының базарынан үйренген шала қазақшасымен шырқай сілтеген» Оразалинмен жылап көрісіп, оған рахмет айтпайсыз ба? Әлде, мен дұрыс айтып отырған жоқпын ба? Әриене, бұл сөзім сізге ұнамайды – Ә.Ә). Бүгінгі былықтың іші, соның ішінде М.Мақатаевты қудалау, Одақтың мүшелігінен шығару осы кезде басталды. Сол кезде мүйзі қарағайдай болып жүрген қай жазушы осы жайында Орталық Комитетке барып ашық айта алды? Ешкім де! Керісінше бәрі де жағымпазданып, олардың сойылын соғып, бас пайдаларын көздеп кетті (Б.А)». Бүгінгі былық пен М.Мақатаевты қудалаудың не қатысы бар. Үш қайнаса сорпасы қосылмайтын дүние ғой. Оразалин кімді қудалап Одақтың мүшелігінен шығарды? Сол кездегі мүйзі қарағайдай жазушылардың Орталық Комитетке неге ашық айта алмағанын маған қарағанда сіз жақсы білесіз. Бүгінгі қазақ әдебиетінің жанашары, оңды-солды сілтейтін батыр сыншымыз – сіз де сол ортада болсаңыз, айта алмас етіңіз. Н.Оразалинге жазған мақаладай сын жазсаңыз (әрине, жаза алмас едіңіз), «халық жауы» атанып, қудалаудың көкесін сонда көрген болар едіңіз. Мұны мойындаңыз!

«Осыны жақсы білетін, сол кездегі екінші хатшылар І.Есенберин мен С.Мұратбековтің бар істеген шаруасы – Ғ.Мүсірепов пен Ә.Нұрпейісовті талқандау, аяқтан шалу болса», ал "Оның мәнсапқорлығына жаңа ғана көздері жеткен, кезінде Оразалинді өте-мөте қолданған танымал жазушы Т.Әбдіков пен Д.Исабековтердің енді ғана салдарын соғып, сын айта бастауы әдеби қауымды ойландыруға тиіс» дегеніңізді қалай түсінеміз?

Ары қарай Одақтың екінші хатшысы С.Мұратбековтің Одақ жазушыларының 200-ден 500-ге жеткізгенін, 1989 жылы Нұрпейісов бастаған қырық шақты жазушының жиналысына кездейсоқ қатысқаныңыз үшін С.Мұратбековтен сын, сөгіс естігеніңізді, содан кейін Одақтан пәтер алу үмітіңіздің үзілгенін, Одақтың сол кездегі басшыларының да өзінің «нақсүйерлерін» жұмысқа алып, ертесі пәтер кілтін беретінін жыр ғып айтасыз. Содан соң «...Осының салдарынан бүгінгі Одағымыздағы мүшелердің 90 пайызға жуығы – шын мәніндегі суреткер жазушылар (прозасы, поэзиясы бар) емес, жылмағай сөйлем құра алатын, жүзіктің көзінен өткен журналистер ғана (Б.А.)». Бұл сөзіңізбен жартылай келісуге болады. Ал, «Кезінде Одаққа мүше боп өте сап, шын жазушыларға тиісті пәтерді алып, екі жеп биге шығатындар бар. Себет заманында бар жақсылықты көргендер де, пәтер, сыйлық пен шен-шекпен, үлкен қызмет алғандар да солар!» дейсіз. Сіз мұны жақсы біледі екенсіз, ал маған оны білудің қажеті де жоқ. Себебі, ескі қырманның топанын сапырғанмен одан ештеме шықпайды. Бірақ сіз бұл дәстүрлердің бүгінде жалғасын тауып жатқанына өкініш білдіресіз. Өйткені, бүгінгі тәуелсіз Қазақстанды құрдымға кеткен Кеңестік жүйенің мұрагерлері басқарып отыр. Тек шапаны мен қалпағын ауыстырып кигені болмаса. Құдай біреуге бақ, біреуге тақ береді, ал біреуге байлық береді, оған таласуға бола ма? Таласуға болар, бірақ астында тағы, басында бағы, қалтасында ақшасы барларлар сіз бен бізді құйрығына қыстырмас. Алайда деркезінде шындықтың көзін тауып айтқан дұрыс. «Жау кеткен соң, қылышыңды боққа шаппа» болып жүрмесін. Бірақ та «тисе терекке, тимесе бұтаққа» деген мүлде болмау керек.

«...Сәбет идеологиясының сойылын соққан 1937 жылы жазба әдебиетіміздің негізін салған алғашқы қарлығаштарымызды атқызған да, қуғын-сүргінге ұшыратқан да, енді пәленбай жыл өткен соң ұялмай-қызармай соларды «алып-салып», т.б. деп дәріптеп жүрген де осы Одақ!? Сол қылмысы үшін бүгінгі Одақтың халықтан, жазықсыз жазаланған жазушылардың рухынан кешірім сұрау деген ойында жоқ. Қалай десең де, Кеңес билігінің сойылын соғары болған Жазушылар Одағының екі қолы қан-қан!» деп ызаға булығасыз. Сіз осының сәл алдында: «...Шындығына келгенде, СССР Жазушылар Одағы Кеңес идеологиясына қызмет еткізу үшін құрылған болатын. Біздің Одағымызда (солкездегі – Ә.Ә) сол қызметті мүлтіксіз атқарады» деген болатынсыз. Мұны қалай түсінеміз? Енді келіп тәуелсіз Қазақстанның Жазушылар одағына «халықтан, жазықсыз жазаланған жазушылардың рухынан кешірім сұрауды талап етесіз, әрі «Жазушылар одағының екі қолы қан-қан!» деп, кісі баласы шошитын әңгіме айтасыз. Егер кешірім сұрауға тура келсе, сол кездегі қылышынан қан тамған Кеңес билігі мен оның сойылын соққан СССР Жазушылар Одаы кешірім сұрауы керек еді. Өкінішке қарай, оның құрдымға кеткені қашан. Оның есесіне бүгінгі, Оразалин басқарып отырған Одақ кешірім сұрауға міндетті ме? Бұл қисынға сия қояр ма екен. Буынсыз жерден пышақ ұрып отырған жоқсыз ба?!

Сіз және «Содан бас тартып, қисық жолдан шығып, Одақтың негізін өзгертіп, жаңадан басқа бір ұйым етіп қарайық дегенде тұрған не қылмыс бар?» дейсіз. Дұрыс айтасыз, бұл ешқандай қылмыс емес. Сіз айтқандай, «Одақтың негізін өзгертіп, жаңадан басқа бір ұйым құрылды» делік, содан бірдеме өзгереді деп ойлайсыз ба? Сіздің сөзіңізбен айтқанда, «бүгінгі даңғойлар» тірі тұрғанда, сіз ойлағандай «түзу жолмен жүретін, бейбіт Одақ» жақын арада орнай қоймасы анық. Бұл сіздің тәтті түсіңіз, асыл арманыңыз ғана. «Су бастан тұнады» демекші «баяғы ескі жолдан бас тартпай отырған (Б.А)» жоғары биліктен бастап өзгерту керек шығар. Сіз мұны айтудан ыңғайсызданып немесе қорқақтап отырған сияқтысыз.

«Енді Оразалин қыза келе: «Жазушылар ұйымы жазушыларға шығарма жазып бермейді. Бірақ, жақсы шығарма жазу үшін керекті ең басты шарттардың орындалуын (сақталуын болар – Б.А) қамтамасыз етеді. Бірінші шарт – ойы, сөзі сергек әдеби ортаның болуы, жиындар мен талқылаулар, пленумдар мен конференциялар – сол ортаның бас қосуының көрінісі. Екінші шарт – орта бас қосатын, «өз жоғы» мен «өз барын» түгендеп отыратын, әріптестік пікір алмастыруға мүмкіндік тудыратын, баға беру мінбесінде болуы», – деп көсемсиді. Бәрі де дұрыс. Бірақ осы екі шарттың жарым-жартысы бар ма? (Болмаса енді болатын шығар, – Ә.Ә). Ол жоқ қой?(Б.А) (Жоқ болса, бұдан кейін бар болатын шығар, – Ә.Ә)». «Жазушылар ұйымы жазушыларға шығарма жазып бермейді» деп Оразалин өте дұрыс айтқан. Оның үстіне шарт та жаман емес. Егер осы шарттар толық қанды орындалатын болса, соның өзі жазушыларға жетіп жатыр. Одан артық Одақ жазушыларға не істеп, не жасап беруі керек?

«Осыдан біраз жыл бұрын «Жұлдыз» журналында менің ғылыми зерттеуге негізделген әдеби сын мақалаларым жарық көріп еді. Оразалиннің өзі бас болып, мені «соттау керек, сотқа беретін кісілердің тізімін жасап, қол қойдыралық» деп, табаны күректей үш жиналыс өткізген еді» дейсіз. Егер, мақалаңыз біреудің жеке басына, ар-намысына тимеген, тек сіз айтқандай, шын мәніндегі ғылыми зерттеуге негізделген әдеби сын болса, Оразалиннің өзі бас болып, «табаны күректей үш жиналыс өткізгені» ұят болған екен. Ал, «...Бір қызығы мен ол мақаларымда Мемлекеттік сыйлық туралы, оны Оразалиннің өзін 7-8 рет ұсынып, ақырында Одақтың бір жиналысында (мен ол жиналысқа қатысқанмын) «жылап-еңіреп», «ауру-сырқаумын» деп, турасын айтқанда, «сұрап» алғаны. Оразалиннің өзі 14 дауыс қана алып, дауыс жетпегесін, араға жоғары жақтағы таныстарын салып, тізеге салып отырып алғаны жөнінде жазған едім» дегеніңізді біз қалай түсінеміз? Мұны басқа емес, оқырманның еншісіне қалдырайық...

«Оразалиннің енді кеп, «Сәбет үкіметі зиялылары құртты, жойды», т.б. деп, мына баяндамасында көз жасын көл етеді. Сонда мұны қалай түсінеміз? (Б.А)». Еңбастысы сіз аман-есен жер басып жүрсіз ғой. Осыған шүкіршілік ету керек.

«Еркін пікір ауысу деген атымен жоқ. Үкіметтің жыл сайын беретін стипендиясын Оразалинге жағатындар ғана алады. Олардың да тізімі белгілі. Әдеби басылымдарда тек қана Оразалинді жақтайтындардың үндері басылады да, басқаларға есік жабық (Б.А)». Үкіметтің жыл сайын беретін стипендиясын Оразалинге жағатынлар ма, әлде үкіметке жағатындар ала ма? Оразалинде стипендия беретіндей қауқар да жоқ қой. Сіз білетін «олардың да тізімі» үкіметке тайға басқан таңбадай белгілі болар. Жоғарыда сан рет сүзгіден өткізетіндер отыр ғой. Сол үшін сабыр етіп күту керек.  «Кезекті дүние кезімен» деген сөз бар. Оразалиннің кезінде ала алмасаңыз басқаның кезінде аларсыз...

Әдеби басылымдарға тек қана Оразалинді жақтайтындардың дүниелері басылып, басқаларға есік жабық болғаны мүлде дұрыс емес. Сіздің осы мақалаңыздан кейін Н.Оразалин әдеби басылым редакторларына тапсырма беріп, бұл кемшілігін түзеуді қолға алған да шығар. Ал енді «...Оразалин «алтын төрде» отырған төраға, яғни «әдеби көсем» болып шыға келіп отыр! Бұған недеуге болады? (Б.А)». Тағыңыз құтты, баянды болсын! деп тілек айтқаннан басқа не айтуымыз керек? Кім осы күнде жылы орнын, отырған тағын басқа біреуге оңай-оспақ бере қойсын.

Сіз тағы «Енді көптен бері әдеби қауымның «әніне» айналып кеткен «үй ішінен үй тігу» туралы бықсық әңгіме жайында айта кетпесе болмайды. Ұмытпасам, 1988 жылы болар», – деп, Ә.Нұрпейісов бастаған біраз жазушының ҚазПИ-де өткен бір жиналыста болғанымызды айтып, «Соны біздің даңғойлар: «Ойбай, үй ішінен үй тігіп жатыр!», «Әбу баба және қырық қарақшы», – деп байбаламға басты дейсіз. «Ізінше, сол кездегі Орталық Комитеттің идеология хатшысы, Колбиннің көтерген кадрі Ө.Жәнібеков Одақта жиналыс өткізіп, жиналысқа қатысқандарды партиядан шығарамын деп зіркіл салды. Сол-ақ екен, осы, жиналысқа басшы болғандар өз есебін түгендеп алғасын, 180 градус айналып кетіп, қатысқандарды ақымақ етіп шыға келді» дейсіз. Бастағанның соңына ергендер қашан да ақымақ болып қала беретіні тарихтан белгілі. Сіз оны қалайша білмей қалды екенсіз?

Тағы бірде «...Сол кездегі «Қазақ әдебиетінің бас редакторы О.Бөкеев ауылда тұратын жазушылардың басын қосып, Одақтан басқа, «АҚҚҰС» деген үйым құрып, үлкен жиналыс өткізіп, банкет береді. Бұл шын мәнінде, Қ.Найманбаевтан билікті тартып алудың қамы еді» дейсіз. Бұл сөзіңізге сенерімді, иә, сенбесімді білмедім. Енді бірде «Ең қызығы, Нұрпейісовті қара есекке теріс мінгізген байбаламшылар, неге екені белгісіз, жұмған аузын ашпады. Олар қазір де ол жайында ештеңе демейді. Сонда бұл не?» дейсіз. Оны Нұрпейісовті «қара есекке теріс мінгізгендердің» өзінен сұрау керек қой. Жоқ, оған да Н.Оразалин жауап беруі керек пе?

Және бірде: «Қазақ газеттерінің» басшысы, «Ақиқат» журналының бас редакторы Т.Медетбеков бастаған бір топ жазушының тағы да жиналыс өткізгенін, олардың тағы да айыпталғанын, соңында Т.Медетбеков қулыққа басып, құтылып, Б.Қойшыбаев тұтылып, басы бәлеге қалғанын айтып, әр шөптің басын бір шалып келіп, «...Үнемі бірдеңені бастап алып, аяғын тастап жалт ете қалатын Ә.Сараев, қашанғы қалып алған дағдысына басып, тағы да 180 градус айналып кетіп, «Оразалинге сенім грамотасын» тапсырып, «құлпырып» шыға келді. Осындайлардың үгіт-насихаттына сеніп, хатқа қол қойған 200-ден астам жазушы ақымақ болды да қалды» деп дұрыс айтқансыз. Ондай жалт етіп, орта жолда аттан аударып тастап кететіндерге ермеңіз. Әлі де талай алаяқтар алдап кетуі ғажап емес. Өзіңіз тым сенгіш жан сияқтысыз. Біреуге талғамсыз еріп кетуіңізді қоятын кезіңіз болды ғой. Бірақ, «ауру қалса да, әдет қалмайтыны» тағы бар емеспе.

«...Басқасын айтпағанда, Оразалинді жазушылар бірауыздан сайлады деуге болмайды (Бірауыздан сайлау қажет болмаған шығар, – Ә.Ә). Өйткені, біраз жазушы сайлауға қатыспай кетіп қалды (Демек, қалған жазушылар Оразалинді сайлаған болды ғой, – Ә.Ә). Әңгіменің анығы – бір кезде М.Мақатаевты сойылға жыққан С.Әшімбаевтың Президент аппаратында қызмет істейтін баласы М.Әшімбаев келіп, әкесінің жандосы, әдебиетте жоқ, Оразалинді тағайындап кетті! (Б.А)». Олай болса, жоғарыдан тағайындалған адамға дауыстың қажеті жоқ қой. Сіз Оразалинді әдебиете жоқ деп мың рет қайталап жазсаңыз да, ол – Қазақстан Жазушылар одағының Басқарма төрағасы, ақын, Мемлекеттік сыйлығының лаурияты!

«Ал, шындығына келгенде, қоғамдық ұйымның ішкі жұмысына, соның ішінде мемлекеттік қазынадан көк тиын да бермей отырған Жазушылар одағының шаруасына, сырттан қол сұғуға ешкімнің де қақысы жоқ» дегеніңіз бір жағынан дұрыс болғанымен, екінші жағынан қате пікір. Мемлекеттің иделогиясына тікелей әсер ететін, ұлттық руханияттың ордасы саналатын 700-ден аса ақын-жазушысы бар Одақтың ішкі жұмысына мемлекет, билік араласпайды деуге негіз жоқ.

Әлімжан Әшімұлы

Abai.kz