Қазақстанның Астанадағы «Евразия» ЖОО ішіндегі Күлтегін ескерткіші алдындағы сұхбат. Сұхбаттасқандар, Тұрсынхан Зәкенұлы, Қаржаубай Сартқожаұлы, Хангелді Махмұтұлы, Әлімғазы Дәулетханұлы.

Уақыты: 2003 жылы 18 қазан, Астана.

Т.Зәкен:

- Үшеуіңіз де Түркі тарихын терең зерттеп жүрген ғалымсыздар, Күлтегін ескерткіші әкелінгенде сіздер қандай көңіл-күйде болдыңыздар? Қазір қарап отырсақ Түркілік құндылығымыз елеусіз қалып, бара жатқан сияқты. Біздің негізгі құндылығымыз қайсы, осыған бір-бір ауыз лебіздеріңізді білдіріп кетіңіздерші?

Қ. Сартқожаұлы:

- Менің ойымша халқымыздың, ата-бабамыздың жасап кеткен тарихи, мәдени мұралары ғой. Алдымен осыған көңіл бөлуіміз, ұлықтауымыз, көпке-халыққа насихаттауымыз керек. Бұл 8, 11сыныптардың оқулықтарына кірген, онда бар. Бірақ, жеткіліксіз.

Т.Зәкен:

- Күлтегін ескерткішін насихаттауымыз жетпей жатыр, не үшін, кедергі не?

Қ. Сартқожаұлы:

- Ұлтымыздың тарихын тереңдеп білу үшін, зерттеу үшін насихаттаймыз.

Х.Махмұтұлы:

- Осыдан 22 жыл бұрын Күлтегін ескерткіш тасымен бірге Қазақстанға Түркілік тану ғылымы келді, жаңа идеалогия келді. Мұның көрінісі Мәңгілік ел. Бұл ескерткіште «Мәңгілік ел» сөзі 5 рет қайталанған. Ғалымдардың, тарихшылардың, шығыстанушылардын  жаңа буыны бой көтерді.

Қ. Сартқожаұлы:

- Мен алғашқы мақаласын жаздым, журналда шықты. Ерекшеліктерін  айттым.

Т.Зәкен:

- Хангелді аға, сіз конференция кезінде Күлтегін ескерткішінің мән-мағынасы  туралы жіліктеп, мемлекет тұрғысынан, бүгінгі идеалогиялық тұрғысынан 8 беттен тұратын керемет мақала жаздыңыз?

Х.Махмұтұлы:

- Осы Күлтегін ескерткішімен танысып, Күлтегіннің біздің  тартхымызды 4 дәуірге бөлгенін байқадым:

1) Күлтегін тарих сахнасына шыққанға дейін;

2) Түркілердің алғаш мемлекетін құрған дәуірі;

3) Түркілердің Табғаштарға яғни Қытайларға бағынышты болған жарты ғасыры;

4) Түркілердің қайтадан азаттыққа жетіп, қайтадан өз мемлекетін құрған дәуірі;

Күлтегін айтады: Қағанды халық едім, қағаным қайда дейді. Біз мұнан Түркілердің қағаны бар, елі бар, жері бар халық екенін насихаттап, үгіттеп тасқа қашап жазып кеткенін көреміз. Мұнда біздің констиутциямызда, имани, адами түсінігімізде, арманымызда, болашағымызда осы таста тұр. 1300 жылдан бері ешбір өзгеріске түспеген ата- бабамыздың арманын сақтап қалған осы тас қой. Әлі мың жылға әрмен қарай жұмыс істей береді.

Қ. Сартқожаұлы:

- Басқа елдердің, яғни Моңғолияның «Құпия шежіресі» бар. Қытайдың «Менжі-күнжі» сияқты өз шежіресі т.б. Міне сол елдер осындай алғашқы еңбектерін кәдімгіндей президенті кабинетіне қойып қойып отырады. Тәңір тұтады. Біз өзіміздің елде жүріп осыны көтере алмай отырмыз. Мен сол алғашқы мақаламда біраз нәрсе айттым. Тәңірлік дін деген не? Оның ерекшелігі басқа дінге қарағанда миф, аңыз, ертегі жоқ, таза табиғат. Табиғат пен адамның қантынасы.

Т.Зәкен:

- Әлімғазы аға, мұның біз үшін саяси-мән маңызы жоғары ғой, біз Түркі мұрасын, Түркі тарихын насихаттауға белгілі бір кедергі күштер бар сияқты? Бұл кедергі күш кім деп ойлайсыз.

Ә.Дәулетханұлы:

- Өте дұрыс. Ашық айтылуға тиіс. Қазір ашық айтыла да бастады. «Кеден кеден болды, кедергі неден болды» деген қазақтың сөзі бар. Әкесі өлгенді де естіртеді. Бұл Назарбаевтан болды. Назарбаевтың «Шапыраштыизмнен», «Дулат измнан», «Түп тұқияннан өзіме дейінінен» басталды. Жазылған "Тарих толқынынан»  басталды. Жалған тарих жасап шығу арқылы мына шын тарихты ұмыттырды. Көлеңкеде қалды. Егер сол кезде Күлтегін сияқты мықты ел басшысы билікке келген болса, дәл осы сөзді айтар еді: «Қағанды едім, қағаным қайда қалды. 250 жыл, 70 жыл не болдым. Халқым бар еді ол қайда? Неге тоз- тозы шығып кетті? Өткен ғасырдың басында 6 миллион болған қазақ, бір ғасырдан кейін тағы сол күйінде. Табғаштарға алданып, пәк қыздарым күң болды, ұлдарым құл болды, енді нең қалды, «қозғал» деген сол кездегі ұран осы болса Қазақстан дәл қазір бұлай болмас еді. Біз қазір басқа Қазақстанда өмір сүрген болар едік. Гүлденген шын мәніндегі Қазақстанда өмір сүрген болар едік.

Т.Зәкен:

- Мемлекеттікке, елдікке, тектілекке тәрбиелейтін негізгі ой, түпкі сөз осы ғой?

Ә. Дәулетханұлы:

- Жарамаса қалар. Осы «Мәңгілік ел» деген сөз мақтаншақтық емес пе? Мәңгілік бір Аллаға ғана жарысқан. Бүкіл тарихты көз алдыңа келтірші? Әлемде қандай империялар болмады, қайсысы мәңгілік болды? Әлемнің жартысын сұраған Осман Түркі қайда кетті? Кеңестер одағы қайда кетті? Шыңғыс хан қайда кетті? Басқасы қайда кетті Мәңгілік деген Аллаға ғана жарасады. Біз бүгінмен өмір сүріп көрейікші, алдымен өзімізді жөндеп алайықшы! Мәңгілікке барса келер ұрпақ барар.

Т.Зәкен:

- Бұрынғы Түркілердің ұғымындағы мәңгілік  -  Аспанда күн сөну, жерде жер күйгенге дейінгі кезеңді мәңгіңлік деп айтқан.

Ә. Дәулетханұлы:           

- «Аспан мен жерден жаралған,  Күн мен Ай такка отыргызған  Ғұндардың ұлы Шан- иүйі ханы»  Хұн -.Хан дәуіріндегі жазысқан дипломатиялық хаттардың бәрі өстіп басталады. Күлтегінде: Аспан мен жер жаралғанда оның арасындағ адамды басқаруға менің ата-бабам, Естеми  қаған, Бумин қаға отырған екен дейді. Сабақтастық деген міне осы.

Т.Зәкен:

- Түркі мұрасы туралы мемлекет басында отырған жас шенеуниктерге не айтасыздар?

Ә. Дәулетханұлы:

- Жаңа Елтаңбаның авторы бір жақсы сөз айтты. «Ақсақалдық» дегеннің қандай болатынын, оны мына жастарға айту керек. Соны қалыптастыру керек. Аксакалдан ақыл сұра, деген тегін айтылмаған.  Жастардың бізден артықшылығыда  көп. 30 жылда 16 ғылым-білім министрін ауыстырған мемлекетте қандай тәлім, қандай тәрбие болады? Мұндай мемлекетте қандай тамтық, қандай жүйе болады? Қандай идеалогия, қандай ұлттық сана болады? Мұның бәрін құрттық қой...

Т.Зәкен:

- Түркі мұрасына, Түркі тарихына байланысты біздің жас буындарға не айтасыздар?

Х.Махмұтұлы:

- Күлтегін тасына байланыстырып айтсақ, жас шенеуниктерге 3 құндылықты көкке көтеруді ұмытпаса екен деймін.

1) Бірінші құндылық,  ол  -  сенің Жерің.

2) Екінші құндылық,  ол - сенің Тілің.

3) Үшінші құндылық,  ол -  сенің  Мемлекетің.

Осы үш құндылықты ұстай алған шенеунік бола ма, басқа бола ма ол адам адаспайды. Ол адам басқаның жылтырағына алданбайды. Күлтегін айтып кеткен жер, тіл мемлекет туралы өсиетіне адал болса осының өзі жетіп жатыр.

Қ. Сартқожаұлы:

- Күлтегін жазуында мынадай бір нәрсе бар: Жоғарыда көк аспан қақ айырмаса, астында қара жер жарылып кетпесе, сенің ынтымағыңды, бірлігіңді кім талқандайды, бұза алмайды дейді. Онан кейін: Біз мына оңтүстікте отырған Табғаштардан сақтанайық, олардың тілі майда, жібегі жұмсақ, ісі қатты дейді. Осылардан сақтануымыз керек, алыс кетуіміз керек дейді. Алғашқы астанасы Ордоста  кейін  Тоныкөк тұсында Өтукүнге  қарай көшірген. Өтукүннен керуен аттандырып отырсаң болды деген. Отукенде отырсаң елің аман, жұртың тыныш дейді. Демек, кім болсада аралық сақта, тым жақындасып кетпе дегені. Біз Қытаймен бәленбай миллиярт долларға қол қойысып келдік. Енді олармен дұрыс қарым-қатынас жасауымыз керек. Сақ болуымыз керек. Бұрынғы құсап ақшамен, жемқорлықпен қатынас жасасақ олар да солай.. Олар әлеммен қатынасып отыр. Келешекте әлемді қолымда ұстаймын деп отырған халық. Олармен қатынас жасау үшін бізде дәл солардай болуымыз керек.

Ә. Дәулетханұлы:

- Тарихты зерттеу, шакірт дайындау мәселесінде біз бір нәрсені ұқтыра алмадық. «Скопус» журналында шықпаса онда ол ғалым емес екен. Маған бір акедемик аға мыз: Сенің орысша бір кітабің жок екен. Сені ешкім танымайды ғой дейді. Мен айттым:

Мен орыс үшін қызмет етіп жатқан жоқпын, еуропа үшін қызмет етіп жатқан жоқпын, ғой, оларың өзіңе. Мен Қазақ үшін айтарымды айтып жеткізе алсам осының өзі менің міндетімді орындағаным болады дедім. Бізде бір мақалаға 5 адам мінгеседі. Недеген намыссыздык. Ұялмай ма? Скопусшылардың  мақсаты – бізді өзіне бағынышты етіп, қалтамызды қағу ғой..

Х.Махмұтұлы:

- Мен 66 адам автор болған мақаланы білемін.

Ә Дәулетханұлы:

- Ғылымда бұдан өткен сорақылық бола ма? Қоғамдық ғылымдардың қай саласын алып қарасаң да, ол мемлекеттік, ұлттық мүддеге қызмет етуі, сол жолда отанға ,елге керекті,әлеуметтік маңызды делінген тақырыптар алға шығуы керек емес пе? Еуропада ақша санап, пайда табуды ғана ойлап жүрген «скопусшылдарды» сенің тіл-әдебиет ,тарих т б ғылымыңды не қылсын? Осының парқына бармай жас ғалымдардышетелдіктердің алдында сүмірейтіп қойып қандай жаңалық ашқызбақшы? Ғылым–білім министірлігін басқарып отырған азаматтар неге ойланбайды?

Т.Зәкен

- Әрине айтар сөз, шешімін табуға тиісті нәрселер көп қой, Алдағы күндерден күтеріміз көп-ақ!

Әлімғазы Дәулетханның естелігінен

Abai.kz